NIETZSCHE’DE AHLAK, DĠN VE FELSEFE ELEġTĠRĠSĠ Zeynep KANTARCI BĠNGÖL Doktora Tezi Felsefe Anabilim Dalı Prof. Dr. Sebahattin ÇEVĠKBAġ 2017 Her Hakkı Saklıdır T.C. ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE ANABĠLĠM DALI Zeynep KANTARCI BĠNGÖL NIETZSCHE’DE AHLAK, DĠN VE FELSEFE ELEġTĠRĠSĠ DOKTORA TEZĠ TEZ YÖNETĠCĠSĠ DanıĢman: Prof. Dr. Sebahattin ÇEVĠKBAġ ERZURUM – 2017 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEZ BEYAN FORMU SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE BĠLDĠRĠM Atatürk Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamış olduğum "NIETZSCHE’DE AHLAK, DĠN VE FELSEFE ELEġTĠRĠSĠ" adlı tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin/raporumun kağıt ve elektronik kopyalarının Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım: Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim. Tezimin/Raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. rsitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir. Tezimin/Raporumun 3 yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir. 12/10/2017 Zeynep KANTARCI BİNGÖL I ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................... I ÖZET ............................................................................................................................. III ABSTRACT .................................................................................................................. IV KISALTMALAR DĠZĠNĠ ............................................................................................. V ÖNSÖZ .......................................................................................................................... VI GĠRĠġ I. NIETZSCHE FELSEFESĠNĠN TEMEL KAVRAMLARI ..................................... 4 A. DECADENCE ........................................................................................................ 7 B. NĠHĠLĠZM ............................................................................................................ 11 C. TANRININ ÖLÜMÜ ........................................................................................... 19 D. GÜÇ ĠSTENCĠ ..................................................................................................... 28 E. ÜSTĠNSAN ........................................................................................................... 36 F. BENGĠ DÖNÜġ .................................................................................................... 42 G. AMOR FATĠ ........................................................................................................ 49 H. PERSPEKTĠVĠZM ............................................................................................. 50 Ġ. APOLLON VE DĠONYSOS ................................................................................ 55 BĠRĠNCĠ BÖLÜM AHLAK ELEġTĠRĠSĠ 1.1. NIETZSCHE’NĠN ELEġTĠRĠLERĠNĠN HEDEFĠ OLARAK AHLAK .......... 57 1.2. NIETZSCHE’DE BĠR YAġAM ÖNERĠSĠ OLARAK AHLAK ...................... 107 1.2.1. Yırtıcı Hayvan ................................................................................................ 120 1.2.2. Sürü İnsanı ...................................................................................................... 121 1.2.3. Özgür İnsan .................................................................................................... 127 1.2.4. Trajik İnsan ya da Üstinsan ............................................................................ 132 ĠKĠNCĠ BÖLÜM DĠN ELEġTĠRĠSĠ 2.1. NIETZSCHE’NĠN ELEġTĠRĠLERĠNĠN HEDEFĠ OLARAK DĠN ............... 170 2.2. NIETZSCHE’NĠN DĠNE YAKLAġIMI ............................................................ 193 II ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FELSEFE ELEġTĠRĠSĠ 3.1. NIETZSCHE’NĠN ELEġTĠRĠLERĠNĠN HEDEFĠ OLARAK FELSEFE ..... 208 3.2. NIETZSCHE’NĠN FELSEFEYE BAKIġI ........................................................ 238 SONUÇ ......................................................................................................................... 271 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 280 ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................. 288 III ÖZET DOKTORA TEZĠ NIETZSCHE’DE AHLAK, DĠN VE FELSEFE ELEġTĠRĠSĠ Zeynep KANTARCI BĠNGÖL DanıĢman: Prof. Dr. Sebahattin ÇEVĠKBAġ 2017, 289 Sayfa Jüri: Prof. Dr. Sebahattin ÇEVĠKBAġ Prof. Dr. Hüseyin Subhi ERDEM Prof. Dr. Abamüslim AKDEMĠR Prof. Dr. Ali UTKU Yrd. Doç. Dr. Zafer YILMAZ Bu çalışmada bir 19. yüzyıl filozofu olan Nietzsche‟nin ahlaka, dine ve felsefeye yönelttiği eleştiriler ele alınmaya çalışılmıştır. Nietzsche, çağına karşı yapmış olduğu toptan bir karşı çıkış ile tanınmıştır. O; çağındaki akılcılığa, felsefe tarihinin geleneksel metafizik anlayışlarına, modern dünyanın yerleşik ahlakî değerlerine ve Hristiyanlığa yönelttiği eleştiriler ile adından söz ettirmiştir. Nietzsche‟ye göre Platon‟dan beri entelektüalist bir çizgide ilerleyen insanlık, salt akılcı bilgiye önem vererek yaşama sırtını çevirmiştir. Her alana yayılan ve bütün felsefe tarihinde kendini hissettiren akılcılık, insanlığın tek yönlü beslenmesine, tek taraflı ilerlemesine sebep olduğu için Nietzsche‟ye göre insanlık, yakalandığı bu amansız entelektüalizm hastalığından kurtulmalıdır. Çünkü insanlık, salt doğruluk peşinde koşarken göçüp gitmektedir. Onun için durmadan değişen bir evrende salt doğruluk diye bir şey olamaz. Bu çerçevede Nietzsche‟ye düşen, aşkın bir dünyaya ait hakikatler ile uğraşmaktan ziyade yaşanan dünyanın gerçeklerini ön plana çıkarmaktır. “Yaşam nedir, yaşamın anlamı nedir?” diye sorulduğunda ise Nietzsche, yaşamı güç istenci olarak tanımlamaktadır. Nietzsche için canlı olanın, yaşayanın bulunduğu her yerde güçlü olmaya yönelmiş bir istek vardır. İnsanın asıl istediği de daha güçlü olma arzusudur. İnsanı insan yapan da bu güç istencidir. Yaşamı güç istenci olarak tanımlayan Nietzsche‟ye göre zamanın ahlakı ve Hristiyanlığın değerleri güç istencinin önünde bir engeldir. Nietzsche için amaç yaşamaksa bu yaşam güç istenci ile değerler yaratmak ve bu yaratılan değerlere göre yaşamak olmalıdır. Oysa Hristiyan geleneği ve Batı insanının değerleri, insanların zayıflıklarını ön plana çıkararak, acıma duygusunun hâkim olduğu bir anlayışı savunmaktaydı. Böyle bir yaşam acıyı değerli görür, bedeni küçümser, eşitliği savunur, başarıya karşı çile çekmeyi ister. Buna karşın Nietzsche güç istemi ile harekete geçen üstinsanı, yani çağının her türlü kokuşmuş değerlerinin karşısında duran ve çağında geçerli olan iyi ve kötünün ötesine geçebilmeyi başaran, kendisini aşan ve yeni değerler yaratan insanı, kucaklar. Anahtar Kelimeler: Din, Ahlak, Felsefe, Hristiyanlık, Akılcılık, Geleneksel Değerler, Çöküş, Nihilizm, Güç İstenci, Üstinsan, Yeni Değerler Yaratmak. IV ABSTRACT Ph. D. DISSERTATION THE CRITICISM OF MORALITY, RELIGION AND PHILOSOPHY IN NIETZSCHE Zeynep KANTARCI BĠNGÖL Advisor: Prof. Dr. Sebahattin ÇEVĠKBAġ 2017, Page: 289 Jury: Prof. Dr. Sebahattin ÇEVĠKBAġ Prof. Dr. Hüseyin Subhi ERDEM Prof. Dr. Abamüslim AKDEMĠR Prof. Dr. Ali UTKU Assist. Prof. Dr. Zafer YILMAZ In this study, it has aimed to discuss the criticism Nietzsche, a 19th century philosopher, made against morality, religion, and philosophy. Nietzsche is known by a complete protest he made against the age he lived. He made his mark with the criticism he directed at reasoning of his time, at metaphysical understanding of philosophy history, at settled moral values of the modern world, and at Christianity. According to Nietzsche, humanity, which proceeded on an intellectual route since Plato, turned its back on life by giving more importance on absolute reason. According to Nietzsche, humanity should get rid of this merciless intellectualism disease since reason that had spread to every aspect of life and had been felt in all philosophy history feeds humanity unilaterally and causes humanity to proceed unilaterally. Because humanity is collapsing while it was chasing absolute reality. For him, there will be nothing like absolute reality in a universe that changes constantly. Within this framework, what was left to Nietzsche was to reveal the secrets of the world that we are living in rather than dealing with realities of a transcendental world. Nietzsche defines life as will to power when he was asked what life is and what life means. For Nietzsche, there is desire to be powerful where living things and entities are. What human beings really want is the desire to be more powerful. What makes human beings human beings is this will to power. According to Nietzsche who defined life as will to power, the morality of his time and the values of Christianity were obstacles in front of this will to power. For Nietzsche, if the aim is to live, then this life should be lived by creating values with this will to power and living according to these values. On the other hand, the Christianity tradition and Western Human values defended an understanding which was dominated by pity by featuring the human weaknesses. Such a life sees sorrow valuable, despises body, defends equality, and prefers ordeal for success. On the contrary, Nietzsche embraces the superman, a person who stands against all rancid values of his time, who is good, who makes it possible to go beyond good and evil, and who can create new values. Key Words: Religion, Morality, Philosophy, Christianity, Rationalism, Traditional Values, Decadence, Nihilism, Will to Power, Superman, Create New Values. V KISALTMALAR DĠZĠNĠ ABD : Amerika Bileşik Devletleri A.Ü. : Atatürk Üniversitesi Bkz. : Bakınız bs. : Basım Çev. : Çeviri Ed. : Editör Eds. : Editörler diğ. : Diğerleri METU : Middle East Technical University NTV : Nergis Televizyonu s. : Sayfa ss. : Sayfa sayısı vb. : Ve benzeri vs. : Vesaire VI ÖNSÖZ Evet, biliyorum nereden geldiğimi, Böyle alevler kadar aç Yanıyorum ve bitiriyorum kendimi, Işık oluyor dokunduğum her şey, Kömürleşiyor bütün bıraktıklarım geride, Alevim ben elbette…* Felsefe tarihinde Nietzsche‟ye bir yer bulmak, Nietzsche‟yi bir yere oturtmak oldukça güç bir iştir ve bu, titiz bir çalışmayı gerektirir. Peki, kimdi bu Nietzsche? Hakikatin peşine düştüğü için bir filozof muydu? Duygularının coşkulu seline kapıldığı için bir şair miydi? Her şeyi toza dumana kattığı ve yıktığı için bir devrimci miydi? Yıktıklarının yerine yeni bir var oluş yarattığı için bir peygamber miydi? Büyük düşünceleri olan bir deha mıydı yoksa atın boynuna sarılıp ağlayacak kadar deli miydi? Belki de kendi kendisini tanımladığı gibi Nietzsche bir alevdi. Çünkü Nietzsche geleneksel metafizik öğretileri, modern dünyadaki ahlakî değerleri ve Hristiyanlığı hiç çekinmeden sorguya çekerek bir yandan ateşiyle yakıp yıkıp kül ederken diğer yandan da ışığıyla en gizli kalmış, kimsenin el değdirmeye bile cesaret edemediği şeyleri aydınlığa kavuşturmuştur. Nietzsche‟nin yapmış olduğu son derece uç noktadaki eleştirileri ona felsefe tarihinde özel bir yer edinmesini sağlamıştır. Onun tüm çabası çürümeye terk edilmiş yaşamı ve kafese hapsolmuş insanı kurtarmak, insana yaşama tutkusu aşılayarak ona ve yaşamına hak ettiği değeri vermektir. Çünkü geleneksel metafizik öğretiler, Hristiyan dini ve ahlak, insanı ve yaşamı engellemekte, onları gerçekliğinden koparmaktadır. Nietzsche, Sokrates-Platon çizgisiyle başlayarak kendisine kadar uzanan felsefî gelenekte, insanın salt bir düşünce varlığı olarak ele alınmasından ve insanın kendisi dışında bir “öte”de aranarak kendisinden uzaklaştırıldığından yakınmaktadır. Yani insan bir yanı ile yeryüzüne bir yanı ile aşkın bir dünyaya bağlı kılınmıştır. Genellikle filozoflar da insanın aşkın bir dünya ile olan bağlantısını onun akılsal yönü ile kurarak insanın daha çok bu yönüne ağırlık vermişlerdir. Bunun yanı sıra Nietzsche, Hristiyanlığın ve onun ahlakının da insan ve yaşam üzerinde olumsuz etkileri olduğunu düşünür. Hristiyanlık için insan doğuştan suçludur, kirlidir, günahkârdır. “İlk günah” * Nietzsche, 2003: 35.