Η βιβλιογραφία για το βίο και το έργο του Niccolò Machiavelli τείνει να αποκτήσει διαστάσεις μίας ξεχωριστής Βιβλιοθήκης (Index Machiavelli). Η ανά χείρας Μονογραφία εντάσσεται δημιουργικά στην ακαδημαϊκή και ερευνητική προοπτική του εν λόγω Index και ως εκ τούτου στοχεύει να προσδώσει στο περίφημο «ζήτημα Machiavelli» ένα ακόμη ερμηνευτικό έρεισμα προς περαιτέρω μελέτη, στο λίαν εξειδικευμένο και απαιτητικό σύστημα της μακιαβελλικής virtù, με έμφαση στο ρεπουμπλικανικό επιχείρημα, που αποτελεί, αναφανδόν, ένα από τα μείζονα φιλοσοφικά και θεωρητικά αντίπαλα δέη του νεοτερικού φιλελευθερισμού στη σύγχρονη φάση της Πολιτικής Θεωρίας. Σπύρος Μακρής NICCOLÒ MACHIAVELLI “virtù” και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη πολιτική θεωρία του ρεπουμπλικανισμού NICCOLÒ MACHIAVELLI “VIRTÙ” και ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ ISBN: 978-960-08-0472-0 Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2009 Copyright © Σπύρος Μακρής Copyright © Ε κδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: [email protected], S: www.isideris.gr Επιμέλεια κειμένου: Σπύρος Μακρής Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελ- ληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανα- τύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. «… Το απόβραδο επιστρέφω στο σπίτι και εργάζομαι στο σπουδαστήριό μου. Στην είσοδο αποβάλλω τα ενδύματά μου και φορώ τη βασιλική αυλική στολή μου. Έτσι με τον πρέποντα τρόπο ενδεδυμένος, διαβαίνω τις αρχαίες πύλες, όπου οι άνθρωποι της αρχαιότητας με δέχονται με αγάπη και όπου τρέφομαι με την μόνη τροφή για την οποία γεννήθηκα. Δεν ντρέπομαι να συνομιλώ μαζί τους και να τους ερωτώ για τα αίτια των πράξεών τους. Αυτοί συγκινημένοι απαντούν. Επί τέσσερις ώρες δεν με ενοχλεί τίποτα, λησμονώ τα βάσανά μου· η πενία δεν με τρομάζει και ούτε ο θάνατος με φοβίζει. Μεταφέρομαι στην κοινωνία τους …» Niccolò Machiavelli, Απόσπασμα από την Επιστολή στο Francesco Vettori, 1513 Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΧΑΡΤΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ................................................. 13 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ MACHIAVELLI ............................... 19 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................ 21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ La questione del Machiavelli. ............................................ 27 Συγκειμενικά, φιλοσοφικά και θεωρητικά ζητήματα .... 27 I. To συγκείμενο της Ιταλικής Αναγέννησης ................. 27 ΙΙ. Το βιογραφικό και εργογραφικό συγκείμενο ............ 59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Σημασιολογικές προσεγγίσεις ............................................. 73 1.1. Το ζήτημα της μεταφραστικής απόδοσης του όρου virtù ......................................................... 73 1.2. Από την πλατωνική αρετή στη μακιαβελλική virtù. Η φιλοσοφική ανάγνωση της Hannah Arendt ................................................ 82 1.3. Η περιπέτεια των σύγχρονων σημασιολογικών προσεγγίσεων ........................................................ 92 1.3.1. Η virtù ως σωματική υγεία ........................... 92 1.3.2. Η virtù ως αντικείμενο θεωρητικής και φιλοσοφικής συζήτησης .......................... 96 1.3.3. Μία μεταμοντέρνα ανάγνωση της virtù ....... 99 9 10 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Κειμενικές προσεγγίσεις .................................................... 111 2.1. Ο Καίσαρας Βοργίας και η virtù του κυβερνάν στον Ηγεμόνα (1513) ............................................ 111 2.2. Η ρεπουμπλικανική virtù στις Διατριβές πάνω στα πρώτα δέκα βιβλία του Τίτου Λίβιου (1513-1518) ........................................................... 128 2.3. Η στρατιωτική virtù στο Περί της Τέχνης του Πολέμου (1518-1520) ..................................... 148 2.4. Η στρατιωτική virtù ως μυθοπλασία: Η περίπτωση του Castruccio Castracani (1520) ... 156 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ερμηνευτικές προσεγγίσεις ................................................ 163 3.1. Εισαγωγικά ............................................................ 163 3.2. Μαρξισμός και Κριτική Θεωρία ........................... 166 3.2.1. Ο γιακωβίνος Machiavelli του Antonio Gramsci (1929-1935) και η έννοια της κομματικής virtù ..................................... 166 3.2.2. Ο «μοναχικός» Machiavelli του Louis Althusser (1962-1986) και η virtù της πολιτικής ανάγνωσης ............................. 176 3.2.3. Ο Machiavelli των Horkheimer και Kamenev ................................................. 189 3.3. Φιλελευθερισμός και Ρεπουμπλικανισμός ............ 194 3.3.1. Ο πλουραλιστής Machiavelli του Isaiah Berlin (1953) και η ηθική της virtù ............... 196 3.3.2. Η Σχολή του Καίμπριτζ και ο μακιαβελλικός ρεπουμπλικανισμός ....................................... 200 3.4. Πολιτικές και Διεθνολογικές Ερμηνείες ............... 231 3.4.1. Ο Machiavelli ως θεωρητικός της raison d’ état του Friedrich Meinecke (1924) .......... 231 3.4.2. O Machiavelli ως «Γαλιλαίος της Νέας Πολιτικής Επιστήμης» του Ernst Cassirer (1946) ........................................................... 235 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ VIRTÙ ΣΤΟ MACHIAVELLI 11 3.4.3. Η «Μακιαβελλική Πολιτική Επιστήμη» του Harvey C. Mansfi eld (1998) .................. 238 3.4.4. Η virtù ως θεωρία της πολιτικής επιτυχίας στο Machiavelli της Janet Coleman (2000) .. 239 3.4.5. Ο διεθνολογικός Machiavelli του Martin Wight (2005) ................................................. 241 3.5. Φιλοσοφικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις: Από το Spinoza στο Leo Strauss ........................... 246 3.6. Οι αναφορές για το Machiavelli στη Νεοελληνική Βιβλιογραφία από τη σκοπιά της Ιστορίας και της Θεωρίας των Πολιτικών Ιδεών: Από το Νεοκλή Καζάζη στον Πασχάλη Κιτρομηλίδη .......................................................... 260 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Machiavelli, virtù και πολιτική φιλοσοφία ........................ 283 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ......................................................... 299 ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΩΝ ................................................ 315 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ....................... 319 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΩΝ .......................................................... 325 ΧΑΡΤΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Σελ. Χάρτης της Ιταλίας στον ύστερο 15ο αιώνα ................... 17 Σχήμα 1. Από την ηγεμονική στη θεσμική virtù ...... 142 Σχήμα 2. Η πυραμιδική απεικόνιση της μακιαβελλικής virtù ............................ 151 Σχήμα 3. Το δέντρο του νεοτερικού κράτους: Μεταξύ ισχύος και ηθικής ......................... 286 Πίνακας 1. Οι λέξεις-κλειδιά της Αναγέννησης ........... 34 Πίνακας 2. Ο οίκος των Μεδίκων ................................ 46 Πίνακας 3. Από την τέχνη του κυβερνάν στην κρατική σκοπιμότητα. Η μακιαβελλική virtù ως μεταβατική έννοια προς τη νεοτερικότητα ................... 55 Πίνακας 4. Πιθανές μεταφραστικές αποδόσεις της virtù στα σύγχρονα ελληνικά .............. 80 Πίνακας 5. Η πλατωνική αρετή και η μακιαβελλική virtù ........................................................... 87 Πίνακας 6. Η έννοια της ίδρυσης στον άξονα Ιδεαλισμός-Ρεαλισμός ............................... 92 Πίνακας 7. Η μεταφορά της αλεπούς και του λιονταριού στο Machiavelli .......... 105 13 14 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ Πίνακας 8. Virtù και fortuna στο Machiavelli ως παίγνιο μηδενικού αθροίσματος ........... 124 Πίνακας 9. Τα βασικά είδη της virtù στο μακιαβελλικό corpus ........................... 134 Πίνακας 10. Τα βασικά στοιχεία της στρατιωτικής virtù ........................................................... 156 Πίνακας 11. Φιλελευθερισμός και Ρεπουμπλικανισμός: Θεμελιώδεις αξίες ...................................... 210 Πίνακας 12. Ο Δωδεκάλογος του μακιαβελλικού ρεπουμπλικανισμού ................................... 213 Πίνακας 13. Όψεις της ρεπουμπλικανικής virtù στη Σχολή του Καίμπριτζ .......................... 216 Πίνακας 14. Η θεωρία της virtù ως θεωρία της πολιτικής επιτυχίας: Βασικές αξίες ..... 240 Πίνακας 15. Ο Μachiavelli στη φιλοσοφική γενεαλογία της Διεθνούς Θεωρίας ............ 243 Πίνακας 16. Μακιαβελλικοί, Γκροτιανοί, Καντιανοί .... 244 Πίνακας 17. Ο ορισμός της virtù ως αξιοσύνης από τον Παναγιώτη Κονδύλη .................... 265 Φ1. Πορτραίτο του Sir John Hawkwood (Πίνακας του Paolo Uccello) ..................... 18 Φ2. Ο Niccolò Machiavelli την περίοδο που ήταν Γραμματέας της Φλωρεντίας ..... 23 Φ3. Ο Niccolò Machiavelli μεσήλικας και προς το τέλος της ζωής του ................. 24 Φ4. Ο Cesare Borgia, το πρότυπο του μακιαβελλικού Ηγεμόνα ..................... 25 Φ5. Ο Κάρολος Η΄ και η αυλή του ................... 57 Φ6. Το προσκύνημα των Μάγων (Πίνακας του Sandro Botticelli) ................ 58 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ VIRTÙ ΣΤΟ MACHIAVELLI 15 Φ7. Ο Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α΄ και η οικογένειά του .................................. 70 Φ8. O Lorenzo de Medici υποδέχεται τις Τέχνες και τις Επιστήμες στη Φλωρεντία .......................................... 71 Φ9. Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄, πατέρας του Καίσαρα Βοργία .................................. 108 Φ10. Ο Girolamo Savonarola εικονιζόμενος σε μπρούντζινο μενταγιόν ......................... 109 Φ11. Πανοραμική άποψη της αναγεννησιακής Φλωρεντίας ................................................ 126 Φ12. O Άγιος Jerome εν ώρα μελέτης (Πίνακας του Antonello Da Messina) ....... 127 Φ13. Γέρος και Νέος (Πίνακας του Domenico Ghirlandaio) ............................................... 146 Φ14. Πορτραίτο του Δόγη Leonardo Loredan (Πίνακας του Giovanni Bellini) ................ 147 Φ15. Πορτραίτο Κυρίας ως Λουκρητίας (Πίνακας του Lonenzo Lotto) .................... 161 Φ16. Η νίκη του Αλεξάνδρου (Πίνακας του Albrecht Altdorfer) .............. 162 Φ17. Πορτραίτο οικογένειας (Πίνακας του Maerten Van Heemskerck) .. 192 Φ18. Η εύρεση του Μωυσή (Πίνακας του Paolo Veronese) .................. 193 Φ19. Οι Πρέσβεις (Πίνακας του Hans Holbein The Younger) ............................................. 229 Φ20. Η βάπτιση του Χριστού (Πίνακας του Piero Della Francesca) ........ 230 Φ21. Προσωπογραφία του Κόζιμο Α΄ των Μεδίκων (Πίνακας του Agnolo Bronzino) ................................................... 281