İSMAYIL HACIYEY NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLIKASININ İCTİM Aİ-SİY ASt HƏYATI, SOSİAL-İQTİSADİ VƏ MƏDƏNİ İNKİŞAFI (1991-2011-d illər) 9 5 M " - Azatbaycan Respubtikası Prezıdeatmın İşlarİdarəsi PREZİDENT KİTABXANASİ ftoçıvan- 2011----- Elmi redaktor: tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dos. Elman Cəforli Royçibr: t.e.d., professor Hacıfəxrəddin Soforli t.e.d., professor Oktay Sultanov t.e.d. Tlomzo Coforov Monoqrafiyada 1991-2011-ci illərdə Naxçıvan Mux- tar Respublikasının ictimai-siyasi həyatmdan, ictimai- siyasi proseslərdən, Azərbaycan xalqınm ümummilli lideri Heydər Əliyevin Naxçıvandakı siyasi fəaliyyətin- dən, Naxçıvanm qorunub saxlanılmasmda ulu öndərin tarixi xidmətlərindən, Heydər Əliyev siyasi kursunun Naxçıvan Muxtar Respublikasmda uğurla davam etdi- rilməsindən bəhs edilir. Əsərdə son on beş ildə Naxçıvan Muxtar Respubli- kasının sosial-iqtisadi və mədəni inkişafmda baş verən əsash dəyişiJdiklər, əldə oJıınan uğurlar, bu sahədə Ali Məclis Sədrinin fəaliyyəti zəngin materiallar əsasında təhlil edilir. Hacıyev İsmayıl. - Naxçıvan Muxtar Respublikasınm ictimai-siyasi hə- yatı, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı (1991-2011-ci illər). - Naxçıvan, “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. 2 72 səh. 4700000000 053-2011 © “Əcəmi” 2011. ÜMUMMİLLİ LİDER HEYDƏR ƏLİYEVİN NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASIBARƏDƏ FİKİRLƏRİNDƏN Biz Naxçıvan Muxtar Respublikasının hoyatmda böyük tarixi qərarlar qobul etdik. Naxçıvan Muxtar Respublikasımn yeni adı qəbul olundu. Naxçıvan Muxtar Respublikasmm ali hakimiyyət orqanınm yeni adı qəbul olundu və Naxçıvan Muxtar Respublikasmın dövlət bayrağı, milli bayrağı qəbul olundu. Böyük məsələlər həll etdik. Mən buraya gələndə hər dəfə görürəm... Naxçıvanda nə var idi? Naxçıvan xanlarınm tikdikləri binalardan başqa heç bir bina yox idi. Sonrakı illərdə az-çox tikildi. Ancaq məni düzgün başa düşün. Fəxr edirəm ki, Azərbaycanm hər yerində olduğu kimi, mən burada da öz əsərlərimi görürəm. Mənim əsərlərim şeir deyil, roman deyil, elmi kitab deyil, musiqi əsəri deyildir. Mənim əsərim xalqım üçün qurduğum, yaratdığım binalar, saraylar, yaşayış evləri, univer- sitet və məktəb binalarıdır, yollardır, körpülərdir, su hövzələri, su kəmərləridir... Sonrakı illərdə burada daha cəsarətli addımlar atıl- mışdır. Bu son illərdə Naxçıvanm rəhbərliyi və xüsusən Vasif Talıbovun rəhbərliyi nəticəsində çox işlər görülübdür. Naxçıvanm siması gündən- günə dəyişir. Bütün bu işlərin aparılmasmda təşkilati və rəhbər rol oy- nayan Vasif Talıbovun işini xüsusilə yüksək qiymətləndirirəm. İstəyirəm ki, mənim arzum, istəklərim, Azərbaycan dövləti haqqmda, müstəqil Azərbaycanm gələcəyi haqqında və Azərbayca- nın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan haqqında planlarım, arzularım yerinə yetirilsin. Son illər Naxçıvanm həyatmda böyük dəyişikliklər əmələ gə- libdir. Naxçıvanlılarm öz fədakarlığı, işgüzarlığı hesabına Naxçıvan yaşayır, inkişaf edir, Naxçıvanda quruculuq prosesləri gedir. Keçmişdə olduğu kimi, bu gün də Naxçıvan Azərbaycanm 5 A əsas orazisindon tocrid edilmiş vəziyyətdədir. Nəqliyyat çətin, təchi- zat işlnri çətin... Belə bir vəziyyətdə Naxçıvanda son illərdə qurucu- luq işləri gedir - məktəblər tikilir, xəstəxanalar tikilir, yaşayış evləri tikilir. Bunlar bir daha onu göstərir ki, naxçıvanlılar ən çətin şəraitdə ruhdan düşmürlər, öz işlərini irəli aparırlar, qururlar, yaradırlar. ^ jjc *$c Naxçıvanda işlər lazımi səviyyədə gedir. Vasif Talıbovu bu vəziləyə seçəndə mən onun çox xüsusiyyətlərini bilirdim. Amma o, çox gənc idi. Daxilən bir az fikirləşdim ki, gəncliyinə görə bəlkə də ağır, çətin olar. Ancaq o, sübut etdi ki, vətəninə, millətinə, xalqına sədaqətli olan adam yaşmdan asılı olmayaraq böyük işlər görə bilər. Mən son vaxtlar Naxçıvanm inkişafı ilə əlaqədar bəzi tədbirlor həyata keçirmək barədə qərarlar vermişəm. Bunlar lazımdır. Nə üçün? Çünki Naxçıvanm vəziyyəti, onun coğrafı vəziyyəti və Naxçıvana qarşı ermənilərin daimi ərazi iddiası Naxçıvanı xüsusi inkişaf etdirmək məsələsini qarşımıza qoyur. Naxçıvan Azərbaycanm ən qədim torpaq- larmdan biridir. Naxçıvanda Azərbaycanm milli mədəniyyəti, me- marlığım, rəssamlığını nümayiş etdirən abidələr vardır. Biz Azərbaycanın xüsusi ağır şəraitdə olan bir hissəsini gərək o qədər inkişaf etdirək ki, oradakı problemlər insanları narahat etməsin. Həmin insanlar orada daim yaşasınlar. Azərbaycan torpağmı qorusunlar, saxlasmlar. Naxçıvanm muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir. Biz bunu qoru- yub saxlamalıyıq. Naxçıvanm muxtariyyəti Naxçıvanm əldən getmiş başqa torpaqlarımn qaytarılması üçün ona xidmət edən çox böyük amildir. Biz bu amili qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvanm böyük və zəngin tarixi vardır. Bu tarixin dünya mədəniyyətinə, bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələri olmuşdur. Nax - çıvan həmişə böyük şəxsiyyətlərlə fərqlənmiş və bu şəxsiyyətlər alim- lər, münəccimlər, şairlər, memarlar, dövlət xadimləri, siyasi xadimlər olmuşdur. Naxçıvan həmişə Azərbaycanm yüksək ziyalı yetişdirən bir diyarı olmuşdur. ^fc *jc *jc Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi hadisə olubdur. Naxçıvanm statusunu qoruyub saxlamaq üçün Moskva müqaviləsinin və xüsu- sən Türkiyə Cümhuriyyətinin imzaladığı Qars müqavibsinin... böyük əhəmiyyəti olubdur. Naxçıvan Azərbaycanm əsas torpağm- dan ayrı düşdüyünə görə Naxçıvanm bütövlüyünü, təhlükəsizliyini, dövlətçiliyini, muxtariyyətini gələcəkdə də təmin etmək üçün Qars müqaviləsi bizim üçün çox böyük, əvəzi olmayan bir sənəddir. İndi Naxçıvanda məktəblər tikilir. Azərbaycanm çox yerlə- rində məktəblər tikilmir, amma Naxçıvanda tikilir. Muxtar respub- likada xəstəxanalar tikilir. Yəni Azərbaycanm başqa bölgələrinə nisbətən Naxçıvanda ən çətin şəraitdə yaşayan insanlar quruculuq işləri ilə məşğul olurlar, zəhmət çəkirlər, fədakarlıq, vətənpərvərlik göstərirlər. Naxçıvanda təhsilə, elmə, mədəniyyətə həmişə qayğı göstəri- lir, yüksək münasibət göstərilir və naxçıvanlılar da nəyə qadir olduq- larım dünyaya həmişə nümayiş etdirirlər. ...Naxçıvanlılar həmişə milli şüurla yaşamışlar. Millilik, azər- baycançılıq, milli şüur Azərbaycanda həmişə yüksək olmuşdur... Naxçıvanlılarda milli qürur, milli şüur, milli hisslər, milli mənlik bir tərəfdən bunları bu sərt iqlimdə daim çalışmağa, daim özünü yaşat- mağa, eyni zamanda döyüşkən olmağa sövq edibdir. Naxçıvanlılar cəsarətlidirlər, döyüşkəndirlər. Naxçıvanm təbiətinin gözəlliyi məğrurluq rəmzidir. ...Ətrafda görünən dağlar, qayalar, çılpaq torpaqlar, - burada yaşıllıq azdır, - bu diyara xüsusi gözəllik verir. Ancaq bu gözəllik... qəhrəmanlıq, məğ- rurluq rəmzidir. O məğrur dağlar kimi, insanlar da məğrurdurlar. Mənim ağır dövrümdə Moskvadan qurtara bildim. Bakıda mənə yer vermədilər, nəinki yer vermədilər, məni oradan inzibati su- rətdə çıxardılar. Naxçıvana gəldim. Naxçıvan məni öz qoynuna aldı, qorudu, saxladı, mən də onları qorudum, mən də onları saxladım. Naxçıvan daxili imkanlarmdan və ehtiyat mənbələrindən sə- 7 moroli isnladə edir, sosial-iqtisadi müstəvidə yüksəliş tempini daha da sürotlondirmək məqsədilə öz gücünə, qüvvəsinə arxalanaraq mühüm və əhəmiyyətli addımlar atır. Azərbaycanm qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çox- əsirlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan Naxçıvan diyarı mürəkkəb və çətin inkişaf yolu keçmişdir. Naxçıvanda sağlam qüvvələr müstəqillik, azadlıq uğrunda mübarizə apardılar. Naxçıvanm müstəqilliyini də dünyaya nümayiş etdirdilər. Naxçıvanda baş vermiş siyasi hadisələr Azərbaycanın müstəqilliyi üçün yol açdı. Amma eyni zamanda Naxçıvandan olan bəzi adamlar Naxçıvam dağıtmağa, parçalamağa, bərbad etməyəda çalışdılar. O da həqiqətdir, bu da həqiqətdir, bunlar hamısı bizimta- riximizdir. Ancaq ən xoşbəxt cəhət ondan ibarətdir ki, biz bunlann hamısmın öhdəsindən gəldik, bütün bu çətinliklərdən keçdik. Nax- çıvan yaşadı, blokadaya, şaxtalı aylara, günlərə dözdü, elektrik enerjisindən, qazdan olan məhdudiyyətlərə, çətinliklərə dözdü. Nax- çıvan xalqı yaşadı və artıq bugünkü sabitlik gününə gəlib çıxdı. Son illər Naxçıvanm həyatmda böyük dəyişikliklər əmələ go- libdir. Baxmayaraq elektrik enerjisi çatışmır, qaz yoxdur, Bakı ib əlaqələr məhduddur; Naxçıvanlılarm fədakarlığı, işgüzarlığı hesa- bına Naxçıvan yaşayır, inkişaf edir, Naxçıvanda quruculuq prosesi gedir. ...Naxçıvanm özünəməxsus təbiəti, təbii sərvətləri, torpağı, təbii abidələri də təəssüf olsun ki, indiyə qədər lazımi dərəcədə öyrə- nilməyib, bəikə də düz olardı deyim ki, heç öyrənilməyibdir. Bun- lara, mənim irəli sürdüyüm məsələlərin öyrənilməsinə böyük ehtıyac var. Ona görə ki, Naxçıvan Azərbaycanm ayrılmaz bir hissəsi ola- raq, A/ərbaycan xalqınm tarixində, ümumiyyətlə, Azərbaycan an- layışında çox böyük yer tutur. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Naxçıvanda inkişaf Azərbay- canın başqa bölgələrindən heç də aşağı səviyyədə deyil, bəlkə dəyu- xarıdır. Bu da çox sevindiricidir. Şəhər çox abadlaşıb, gözəlləşibdir... Sevinirəm ki, bundan sonra da çiçəklənəcəkdir. Naxçıvan Azərbaycanm ayrılmaz bir hissəsi olaraq, Azərbay- can xalqınm tarixində, ümumiyyətlə, Azərbaycan anlayışmda çox böyük yer tutur. Blokada şəraitinə baxmayaraq, son dövrdə Naxçıvanda sosial- iqtisadi inkişaf vardır. Muxtar Respublika, onun iqtisadiyyatı inkişaf edir, quruculuq işləri gedir. Naxçıvan şəhəri abadlaşıb, onun siması çox dəyişibdir. Naxçıvanm əskidən, keçmişdən çox gözəl, özünəməx- sus siması var. Onun memarlıq abidələri, ümumiyyətlə, şəhər quruluşu var. Əgər insanlar onları öyrənə bilsələr, görərlər ki, Naxçıvanda hələ qədim zamanlardan şəhərin planlaşdırılması, küçələrin, evlərin, mə- həllələrin yerələşdirilməsi xaotik olmayıb, çox əsaslı olubdur. Mən 1993-cü ilədək sizinlə bərabər Naxçıvanda yaşadığım günləri heç vaxt unutmuram və heç vaxt da unutmayacağam. Mənim həyatımın müxtəlif səhifələri, çox şanlı-şöhrətli, eyni za- manda çox əzab-əziyyətli səhifələri var. Bunlarm hər biri mənim üçün əzizdir. Ancaq 1990-1993-cü illərdə sizinlə bərabər blokada şə- raitində, ağır vəziyyətdə, çətin vəziyyətdə yaşadığım günlər mənim üçün ən əziz günlərdir və onları heç vaxt unutmayacağam. Naxçıvan Azərbaycan tarixində çox böyük yer tutur. Atabəy- lər dövlətinin paytaxtı olubdur. Elə bunun özü Naxçıvanm nə qədər böyük tarixi əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir... Möminə xatın türbəsi 800 ildir ki, bütün dünya səyyahlarmı heyran cdir. Yusif ibn Küseyr, Qarabağlar türbəsi, Əlincə qalası və bir çox belə abidələr - bunlar hamısı, Naxçıvanm qədim Azərbaycan torpağı və ən qədim Azərbaycan torpağı olduğunu, azərbaycanlıların burada əsrlərlə, min illərlə yaşayıb yaratdıqlarını göstərir. Biz bu tariximizi nə qədər yaxşı təhlil edib dünyaya nümayiş etdirə bilsək, xalqımızm qədim mədəniyyətini bir o qədər də göstərəcəyik. şjc ^ ^ Mən zamamn hökmünü nəzərə almaya bilməzdim. Mən öz 9 prinsipimo sadiq qalaraq Azərbaycanm, Naxçıvanm belə çətin və- /iyyətindo, çətin dövründə üzərimə düşən vəzifənin icrasından geri çəkilə bilməzdim. Mən öz taleyimi xalqıma tapşırmışam. Yə xalqm iradəsini indi bu müddətdə, bu çətin dövrdə yerinə yetirməliyəm. Naxçıvanlılar, Naxçıvan əhalisi azadhğa, müstəqilliyə, sər- bəstliyə daha da çox can atanlardan olublar. Ona görə də Azərbay- canın dövlət müstəqilliyinin əldə olunması, - baxmayaraq ki, o vaxt artıq Naxçıvanda müstəqillik əldə edilmişdi, - bütün Azərbaycan xalqı kimi, naxçıvanlılar üçün də tarixi hadisədir və çox qiymətlidir. 10 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ CƏNAB İLHAM ƏLİYEV NAXÇIYAN MUXTAR RESPUBLİKASI HAQQINDA 1990-cı ildə Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasmm Ali Sovetinin sessiyasmda qobul edilmiş tarixi qorarlar Azərbaycanm dövlot müsloqilliyini şort- bndirdi... Məhz o sessiyada Naxçıvan MSSR-in adı dəyişdirildi, Azorbaycanın üçrongli bayrağı dövlot bayrağı kimi qobul edildi... O ağır, o çotin anlarda bu qotiyyotli qorarlar hom Naxçıvanı qorudu, həm də Azərbaycanm gələcək müstəqilliyini şərtləndirdi. Naxçıvan Heydər Əliyevin həyatında xüsusi yer tutmuşdur. Naxçıvan Heydər Əliyevin vətənidir, o, burada doğulmuş, oxumuş- dur və bütün dövrlərdə daim Naxçıvana böyük diqqətlə yanaşırdı. 1970-80-ci illərdə Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrlərdə Naxçıva- nın sosial-iqtisadi inkişafma böyük töhfələr vermişdir. 1990-1993-cü illərdə ağır, çətin şəraitdə naxçıvanlılarla birlikdə blokada şəraitində muxtar respublikanm inkişafma, burada əmin-amanlığın bərqərar olunmasma, təhlükəsizliyin təmin edilməsinə böyük xidmətlər gös- tərmişdir. 1993-2003-cü illərdə müstəqil Azərbaycanm Prezidenti kimi Heydər Əliyev həmişə Naxçıvanm qayğıları ilə yaşamışdır. Də- fələrlə respublikaya gəlmiş, öz tövsiyələrini vermiş və Naxçıvanm in- kişafı üçün çox önəmli qərarlar qəbul etmişdir. Naxçıvan o yerdir, o şəhərdir, o respublikadır ki, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında yeganə sərhəd buradadır. Naxçıvanın inkişa- fında, xüsusilə onun 1990-cı illərin əvvəllərində yaşanan böhranlı və- ziyyətdən çıxmasında Türkiyə ilə olan əlaqələr, körpünün tikilməsi və bütövlükdə Türkiyədən alınan dəstək çox mühüm rol oynamış- dır. Milli istiqlaliyyət yolunda Naxçıvanın atdığı addımlar bütün Azərbaycan xalqı tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış, respublikada cə- 13 royan cdon ictimai-siyasi prosesbrə öz müsbət və həlledici təsirini göstormişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası bu gün milli dövlət qu- ruculuğu prosesinin fəal iştirakçısı olub, ölkəmizin iqtisadi qüdrəti- nin artırılması vo intellektual potensialmm gücləndirilməsinə dəyorli töhlblor verir. Mon çox məmnunam ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasmm rohborliyi, Vasif Talıbov Heydər Əliyev siyasətini burada uğurla icra edir, onu davam etdirir və Naxçıvanm möhkəmləndirilməsinə öz töhfosini vcrir. Uzun illər ərzində Naxçıvan blokada şəraitində yaşayır və bu blokada bu gün də davam edir. Amma buna baxmayaraq Naxçıvan yaşayır, Naxçıvan inkişaf edir, Naxçıvanda böyük quruculuq işləri aparılır və Naxçıvanm uğurlu inkişafı ölkəmizin gücünü göstərir. Naxçıvanda çox geniş quruculuq, abadlıq işləri aparıiır, şəhər gözolloşir, yeni binalar tikilir, köhnə binalar təmir edilir. Bir sözlə, hor bir Naxçıvan sakini əldə edilmiş bu uğurlarla haqlı olaraq fəxr edo bilor. Mən bütün naxçıvanlıları bu böyük uğurlar münasibətilə tobrik ctmok istəyirəm. Naxçıvan rəhbərliyinə və Naxçıvanm rəhbəri Vasil'Talıbova öz minnəttarlığımı bildirmək istəyirəm. Naxçıvanm uğurlu inkişafı Azərbaycanm uğurlu inkişafı de- mokdir. Bizim müstoqilliyimizin möhkəmləndirilməsi deməkdir. Bu- rada gedon işlər moni çox sevindirir. Mən əminəm ki, bu gözəl ononolor golocok illərdə də davam etdiriləcək və Naxçıvan Muxtar Respublikası hom iqtisadi inkişaf sürətinə görə, həm də infrastruktur layiholorinin soviyyəsinə görə nəinki bu regionda, hətta dünya miq- yasmda qabaqcıl yerlərdə olacaqdır. ^ Siz Naxçıvanda işlərin düzgün qurulması, Naxçıvamn rəhbər- liyinin, Ali Moclisin sədri Vasif Talıbovun fəaliyyəti nəticəsində bütün bu uğurlara nail olmusunuz. Azərbaycanm digər bölgələri də inkişaf edir. Amma sizə deyə bilərəm ki, bu baxımdan Naxçıvan Azorbaycanda liderdir və ümid edirəm ki, siz gələcəkdə də liderliyi 14