2018 4 / 5 (141-154) Halilov, Toğrul, "Nahçivan Bölgesinin Orta Tunç ÇağıKil Kapları Üzerindeki Desenlerin Yayılım Alanı ve Anlamı Hakkında", Karadeniz Araştırmaları Enstitüs ü Dergisi,4/5, ss.141 -154. DOI:10.31765/karen.438368 NAHÇIVAN BÖLGESİNİN ORTA TUNÇ ÇAĞI KİL KAPLARI ÜZERİNDEKİ DESENLERİN YAYILIM ALANI VE ANLAMI HAKKINDA* Toğrul HALİLOV * * Doç., Dr., Azerbaycan Bilimler Öz: Seramik mamulleri boyutu, biçimi, üzerindeki desen- Akademisi Nahçıvan Bölümü, leri, yapıldığı malzeme ve teknolojisine göre farklılık oluş- Nahçıvan-Azerbaycan turmaktadır. Orta Tunç Çağında seramikçiliğin gelişmesi- E -Posta: x.toqrul @ gmail.com nin kil kapların yapılması ile yanı sıra süslenmesine de et- kisi olmuştur. Seramiklerin süslenmesinde bu sanat alanı ORCID: 0000-0002-3703-8315 ile uğraşan insanların sanatkârlık yeteneğiyle düşünce tarzı, dini-ideoloji görüşleri de önemli yer tutmaktadır. Nahçıvan seramikçilerinin Orta Tunç Çağında yapmış ol- duğu kil kaplar sofra veya mutfak seramiği olmak üzere üzere iki gruba ayrılıyor. Kapların süslenmesinde çeşitli geometrik desenler, hayvan ve insan resimleri kullanıl- mıştır. Resimler fırça ile yapılmıştır. Onlar bazen tek, ba- zen diğer resimlerle birlikte çizilerek basit ve bileşik ko- nuludur. Süslemede kullanılan desenlerde seramikçilerin sanatkârlık yeteneği yanı sıra zevki, dini-ideolojik görüş- leri önemli yer tutuyor. Süslemede kullanılan desenlerin А nаhtаrKеlimеlеr:Nahçıvan, Orta bir grubu yerel özellik taşır. Bir grup desenler yaygınlık Tunç Çağı, Damga, Ortadoğu gösterir. Benzerleri Azerbaycan dışında dünyanın çeşitli topraklarında, Güney Kafkasya’da, Urmiye Havzasında, * Araştırma makalesidir. Anadolu’da ve Ortadoğu’nun birçok eski yerleşimlerinde Bu çalışma Azerbaycan Cumhuri- bulunmuştur. yeti Cumhurbaşkanı himayesindeki ABOUT THE SPREADING AREA AND MEANING OF THE Bilimin Gelişmesi fonunun mali yar- PATTERNS ON THE MIDDLE BRONZE AGE CLAY d ımı ile gerçekleştirilmiştir – Grant VESSELS OF NAKHCHIVAN REGION №EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/47/5 Abstract: Ceramic products vary in size, shape, patterns, Gönderim Tarihi:15.01.2018 material and technology. The development of ceramics K abul Tarihi:17.05.2018 during the Middle Bronze Age was also influenced to the Toğrul HALİLOV KAREN 2018 / 4 / 5 142 making of clay vessels as well as the decoration. In addi- tion to the artistic ability of the people dealing with this art field in the decoration of ceramics, the way of thinking and religious ideological views are also important. The clay vessels that made by Nakhchivan ceramicists in the Middle Bronze Age are divided into two groups: tableware and kitchen ceramics. Various geometric ornaments like animal and human drawings were used to decorate the vessels. The drawings are worked by brushes. They are simple and combined themed by drawing sometimes alone, sometimes together with other pictures. In each pattern used in the ornamentation, ceramicists’ taste, re- ligious-ideological views are important as well as their ar- tistic skills and it has deep meaning. A group of patterns used in the ornamentation is of a local feature. A group patterns widely spread. Their similar versions were found in various parts of the world, in Southern Caucasia, Urmia basin, East Anatolia, and many old settlements of the Mid- Keywords: Nakhchivan, Middle dle East alongside Azerbaijan. Bronze Age, stamp, the Middle East. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde zengin doğal ham maddelerinin olması, Neolitik (M.Ö. VII binyıl) ça- ğından başlayarak bu topraklarda seramikçilik sanat alanının oluşması için ortam oluşturmuştur. İnsan- lar tarihin çeşitli dönemlerinde olduğu gibi Orta Tunç Çağında da Nahçıvan’da seramikçilik sanat ala- nıyla uğraşmışlardır. Seramikçilerin yapmış olduk- ları pişmiş toprak mamulleri (kil kaplar, hayvan fi- gürleri vb.) eski kavimlerin yasam tarzını, komsu aşiretlerle ekonomik-kültürel ilişkilerini öğrenmek için kullanılan temel arkeolojik bulgulardandır. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde bulunan Orta Tunç Çağı seramikleri üzerindeki desenlerin yayılım ala- nını araştırmak Azerbaycan arkeolojisinin önemli konularındandır. Belirtilen konu şimdiye kadar kompleks biçimde araştırılmadığından tarafımızdan incelenmiştir. Araştırma sırasında Nahçıvan’ın Orta Tunç Çağı yerleşimlerinden bulunmuş kil kaplardan bazılarının üzerindeki desenlerin bir grubu öğrenil- miştir. Konunun bilimsel, karşılıklı biçimde incelen- mesi sonucu Nahçıvan’ın Orta Tunç Çağı kültürünün özelliğini, diğer kültürlerle ilişkisini, insanların dini-ideolojik görüşleri ve diğer güncel konuları araştırmak olasıdır. Nahçıvan`in Orta Tunç Çağı seramik mamulları sıra- sında kil kaplar çok sayıdadır. Onlar kilin rengine, yapısına ve süsleme tekniğine göre birbirinden farklı iki ana gruba ayrılırlar. Birinci grup pembe 143 Nahçıvan Bölgesinin Orta Tunç Çağı Kil Kapları … renkli boyalı kaplar içerir. Bu tür kil kapların üre- timi ve yayılması Azerbaycan arkeolojisinde “Boyalı 1 234567 kaplar kültürü” adı ile tanınır. “Boyalı kaplar kül- türü” Nahçıvan yanı sıra Urimiya Havzası ve Doğu Anadolu’da da yaygındır. Azerbaycan’ın diğer top- raklarında boyalı kaplar Nahçıvan’daki gibi fazla de- ğildir. Veli Aliyev Kültepe II’nin stratigrafiyasına göre “Boyalı kaplar kültürü”nü dört döneme ayır- mıştır.1 Bu kültürün ilk dönemi için monokrom (bir boyalı) boyalı kaplar karakteristik olsa da sonraki dönemlerde polikrom (çok boyalı) boyalı kaplar yay- gındır. Monokrom (bir boyalı) boyalı kaplarda kır- mızının üzerine siyah renkle düz ve dalgalı çizgiler- den oluşan çeşitli desenler çizilmiştir. Polikrom (çok boyalı) boyalı kapların üzerinde basit kompozisi- yonlu desenlerle yanı sıra karmaşık kompozisiyonlu desenler de kullanılmıştır. Kapların üzerinin süsle- mesinde dalgalı, kesik çizgiler, üçgenler, küçük dai- reler, insan, kuş ve hayvan resimleri kullanılmıştır. Kültepe I, Kültepe II, Şahtahtı, Nehecir, Yaycı, Çal- hanqala vb. arkeolojik yapılarından bulunmuş bu tip polikrom boyalı kapların bir grubu Göytepe D nin ve C nin,2 Haftavantepe V, VI nın,3 Dingitepe IV’ün4 kül- türel tabakasından bulunan bazı kaplarla benzerlik oluşturuyor. İkinci grup seramikler, kil kaplar boyasızdır. Onların bir grubunda Erken Tunç Çağı seramiklerinde kulla- nılan desenlerin gelenekleri kullanılmıştır. Kapların bir grubunun üzeri Erken Tunç Çağı seramiklerinde olduğu gibi çizme, çertme teknik yöntemleriyle çe- şitli geometrik desenlerle süslenmiştir. Nehecir,5 Kültepe II6 vb. arkeolojik yerleşimlerden bu tip kap- lar bulunmuştur. Kültepe II yerleşiminden bulunmuş bu tip kapların çoğunun seramik imalathanelerin- deki fırınlarda bulunması, onların yerli seramikçiler tarafından yapıldığını kanıtlıyor. Azerbaycan’ın di- ğer bölgelerinde bu tip kapların yayıldığı bölgeler Mil-Karabağ, Talış-Muğan, Kobustan ve Kuzey Doğu Azerbaycan’dır.7 -------------------------------------------------------- 1 Aliyev, 1977: 43-89. 2 Brown, 1951: 21. 3 Edwards, 1981: 189. 4 Hamilin, 1977: 126. 5 Seyidov, Bahşeliyev, 2002: 68. 6 Aliyev, 1991: 53. 7 Halilov, 2017: 122-123. Toğrul HALİLOV KAREN 2018 / 4 / 5 144 Erken ve Son Tunç Çağında olduğu kibi Orta Tunç Çağı kil kapları üzerinde de geometrik desenler yay- ğındır. Onlar üçgen, açı, daire, dalgalı, düz çizgiler ve diğer resimlerden oluşur. Diğer süsler gibi onlar 891011121314151617181920 da basit ve bileşik kompozisiyonda çekilmiştir. Üçgen resimleri tek ve birbirine bitişik biçimde çe- kilmiştir (Resim I). Bu resmin yayılım alanı ve an- lamı konusunda yapılan araştırma sırasında konuyla ilgili çeşitli bilgilerin olduğunu tarafımızca belirtil- miştir. O A.Vayman üçgen deseninin Sümer kültü- ründe kadın sembolü olduğunu,8 A.Bullinqin zikzak- lar gibi onun da dağları sembolize ettiğini,9 birbirine bitişik iki üçgenin sağlığı, ucu yukarı ve aşağı olan iki üçgenin kadını, suyu, yeraltı dünyayı, hükümdar- lığı, erkeği, odu, ilahi güçleri, birbirine geçen üçgen- lerin ilahi kuvveti, ateşle suyun birleşmesini sembo- lize ettiğini,10 Güney Kafkasya’daki arkeoloji yerle- şimlerden bulunan ve üzerine üçgenler çekilmiş se- ramiklerin B.Kuftin tarafından Ortadoğu boyalı se- ramiğinin lokal seçeneği olarak adlandırıldığını,11 bu tip ornamentli boyalı seramiklerin Boğazköy’de bu- lunan Hitit kültürüne ait seramiklerin üzerinde bu- lunduğu,12 üçgen ornamentinin Umay Ana’yı simge- leyen sembollerden biri olarak Türk mitolojik tasav- vurunda geniş yer tuttuğunu,13 halıcılıkta bu desenin “elibelinde”, “nazarlık” anlamda olduğunu, birbirine bitişik biçimde çekilmiş üçgen resimlerinin Proto Türk kültürünün yaygın olduğu topraklarda, Gemi- kaya,14 Göyçe gölü15 petrogliflerinde, Kültepe II, Kı- zılburun,16 Erzurum, İran seramiklerinde, Sümer, Elam işaretinde,17 Tripolye kültüründe,18 Orhun-Ye- nisey alfabesinde bulunduğunu, Orhun-Yenisey alfa- besinde “k”, “u” harfini bildirdiğini19 söylemişti.20 -------------------------------------------------------- 8 Eneolit SSSR, 1982: 60. 9 Евсюков, 1988: 16. 10 Mifi naradov mira, 1991: 272-273; Рыбаков, 1966: 25. 11 Kuftin, 1941: 136. 12 Захаров, 1927: 147. 13 Qurbanov, 2014: 161. 14 Bahşeliyev, 2002: resim 34; Müseyibli, 2004: 248, 191. 15 Qurbanov, 2014: 67. 16 Bahşeliyev, 2004: 118, şekil. 28, 3, 10. 17 Elimirzeyevv, 2011: 189. 18 Qurbanov, 2014: 67. 19 Recebli, 2009: 45; Gülensoy, 1989: 7. 20 Halilov, 2017: 66-67. 145 Nahçıvan Bölgesinin Orta Tunç Çağı Kil Kapları … 2122232425 Resim 1. 1-Orhan Yenisey alfebesi- nin (Eski Türk alfebesinin) tam lis- tesi, 4-Talli Bakun, İran, 11-Şirvan halısı (https://www.facebook.com/ azerbaycanarasdirmalar/ Azerbai- jani & Turkic World-Studies); 2-Er- zurum müzesi; 3-Gemikaya (Bahşe- liyev, 2002); 6-Şumer işareti, 8- Elam işareti (Elimirzeyevv, 2011); 5- IKültepe I, 7-Kızılburun (Bahşeliyev, 2004); 9- Tripolye kültürü; 10- Göyçe gölü kayaüstü təsvirləri (Qur- banov, 2013); 12. Gemikaya (Müse- yibli, 2004). Nahçıvan’ın Orta Tunç Çağı seramik ürünleri üze- rinde tespit edilmiş ilginç desenlerden bir kısmı ya- rım konsentrik resimler oluşturur (Resim 2). Orta Tunç çağına ait Çalhankale, Karaçuk, Şahtahtı21 yer- leşimleri ile yanısıra, tarafımızdan Son Tunç-Erken Demir Çağına ait İliklikaya yerleşiminden de bu tip seramikler bulunmuştur. Bu resmin anlamı ile ilgili aparıalan araştırma sırasında desenin gök kuşağına benzer olduğunu görürüz. Bu yüzden de resmi astral resim olarak düşünülebilir. Tarafımızca yarım kon- sentrik desenin yayılma alanı ile ilgili yapılan araş- tırma sırasında onun en eski örneklerinin Sümer, Elam işaretlerinde (piktoqramlarında), Tripolye kül- türünde (M.Ö. VII -VI binyıllar),22 Bulgaristan’daki kaya üstü tasvirler arasında,23 Kâşgarlı Mahmud’un “Divanü Lugati’t-Türk” adlı eserinde Oğuzların Ka- rabölükler, Çuvaldarlar24 boylarının damgaları oldu- ğun belirtilmiştir.25 -------------------------------------------------------- 21 Bahşaliyev, 2004: 106, şekil 16, 3-7. 22 Qurbanov, 2013: 67. 23 Yengi, Tuncay, 2013: 77. 24 Halilov, 2009: 20, 21. 25 Halilov, 2017: 66. Toğrul HALİLOV KAREN 2018 / 4 / 5 146 26272829 Resim 2. 1, 2-Çalhankale, 3. 4- Kara- çuk, 5-Şahtahtı (Bahşaliyev, 2004); 6-Qumluk (Halilov T); 7. Tripolye kültürü (Qurbanov, 2013); 11- Bolga- ristan kayaüstü resmi (Yengi, Tun- cay, 2013); 9-10, Şumer Elam işareti (Elimirzeyev, 2011: 191); 8-çuval- darlar boyunun damgası, 12- karabö- lükler boyunun damgası (Halilov, 2009) Nahçıvan’ın Orta Tunç Çağı seramik ürünleri üze- rinde en çok yaygın geometrik desenleri dalgalı hat- lar (Resim 3) ve hatların kesişmesinden oluşan tor- vari desenler oluşturmaktadır. Bu konuda yaptığı- mız araştırma sırasında ornamentasiyada (desenle- mede) dalgalı çizgilerin “su deseni”, “sığır idrarı” olarak adlandırılarak akarsuyu temsil ettiği, tek dal- galı çizgilerden oluşan ornamentin damga adının “yılan”, çift çekilmiş dalgalı çizginin damga adının “ayak”, “dayak” olduğu,26 “Şecereyi-Terakime” ese- rinde bu ornamentin damga adının “ilan” olduğu ve Ayhan Oğuzlarının Yaparlı boyunun simgesi gibi ve- rildiği,27 Orhun-Yenisey alfabesinde cingiltili “d” sa- mitini bildirdiği,28 Azerbaycan’ın bütün bölgelerinde olduğu gibi Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde su ile ilgili yeterli efsane ve rivayetlerin olmasının dalgalı çizgilerin “su deseni”ni temsil etmesiyle mantıksal açıdan bağlılık oluşturduğu bildirilmiştir.29 Resim 3. 1, 4-Şərqi Anadolu (Erzu- rum Müzesi), 2-Yaycı (Şerur Mü- zesi), 3-Havtantəpə (Kuşnaryeva, Markovin, 1994) -------------------------------------------------------- 26 Qurbanov, 2013: 247. 27 Ebulgazi, 2002: 101. 28 Recebli, 2009: 33; Tekin, 2010: 85. 29 Halilov, 2017: 65-66. 147 Nahçıvan Bölgesinin Orta Tunç Çağı Kil Kapları … 3031323334353637 Nahçıvan bölgesinin Orta Tunç Çağı kil kapların üze- rinde zoomorf desenler de yaygındır. Bunlar, kuş (Resim 4), keçi (Resim 5), yırtıcı hayvan vb. resim- lerinden oluşmaktadır. Resimler genellikle boyalı kapların üzerinde tespit edilmiştir. Yaycı, Kültepe II,30 Kızılburun, Şahtahtı,31 Kültepe I32 vb. yerleşim- lerinde bu türlü kil kaplar bulunmuştur. Kızılburun33 yerleşiminde bulunmuş kuş resminin benzeri Göy- tepeden34 ve Doğu Anadolu’nun birçok arkeoloji yer- leşiminde bulunmuştur (Resim 4). Onlar basit ve birleşik kompozisiyonlu olarak yapılmışlardır. Bu resimlerin yapılmasının belli anlamı olmuştur. On- ların seramikçilerin sanatkârlık yeteneği yanı sıra dini-ideolojik görünümleri, düşünce tarzı vb. ile bağ- lılık gösterdiğini düşünmek etmek olasıdır. Düşün- celerimizi kanıtlamak için kaynaklara baktığımızda kuş resminin geniş yayılım alanıyla ongon-kuş moti- finin Türk mitolojisinde en yaygın motiflerden biri olduğunu görmek mümkündür. Bu motifin en geniş yayılması Umay adlı kuş ile ilgili efsane ve rivayet- lerde yansımıştır. Umay adına ilk kez Költigin abide- sinde, daha sonra ise Tonyukuk abidesinde rastlan- mıştır.35 Araştırmacılardan bir grubu her Oğuz soy ve boyunun ayrıca kuş ongunu olduğunu belirtmiş- lerdir.36 Bahaeddin Ögel ongonları boy ve soylar üze- rine gruplaştırırken “Çebni-Şungar”ı “Umay” biçi- minde göstermiştir.37 Resim 4. 1-Kızlburun (Aliyev, 1977); 2-Doğu Anadolu (Erzurum Muzesi); 3, 4-Göytepe (Kuşnaryeva, Markovin 1994). -------------------------------------------------------- 30 Bahşeliyev, 2004: 107, şekil. 17, 3, 4;121, şəkil. 31, 2. 31 Aliyev, 1977: tab. 6, 2; tab. 5, 7. 32 Abibullayev, 1982, tab. XXVII, 4. 33 Aliyev, 1977, tab. 6, 2. 34 Kuşnaryeva, Markovin, 1994: 35. 35 Tantekin, 2004: 113. 36 Naki, 2011: 54-60. 37 Ögel, 1989: 365. Toğrul HALİLOV KAREN 2018 / 4 / 5 148 Zoomorf desenli iki kil kap Sahtahtı yerleşim ala- nında bulunmuştur. Onlardan birinde geometrik de- 3839404142434445464748 senle birlikte vahşi at veya eşek, yırtıcı kuşlar belirli kompozisyonda çekilmiştir.38 Kabın boğazında dikey hat, hattan aşağıda keçi, yabani eşek veya at, onlar- dan aşağıda ise kesişen çizgilerin kombinasyonun- dan oluşan kayış biçimli desen tespit edilmiştir. Keçi düz durmuş, vahşi at veya eşek ise arka kısma bakan durumdadır. Aralarında biraz iri ve farklı şekilde ke- sişen çizgilerden oluşan desen, keçinin başı üzerinde kuş, onun yanında ise iki vahşi kurt var. Kurtlardan biri keçinin boynunun arka tarafından tutmuştur. İkinci canavar ise önden saldırmıştır (Resim 5, 2). Yerleşim alanında bulunmuş başka bir kabın üze- rinde39 üst bölümdeki şeritte sadece kuş resmi olsa da orta bölümde keçiler, keçilerden yukarıda kurt, aşağıda ise su kuşları mevcuttur (Resim 5, 1). Desen- ler arasında ortaya çıkan benzerlik her iki kabın süs- lenmesinde kuş, kurt, keçi, kesişen çizgilerinin kul- lanılmasıdır. Araştırmacı V. Aliyev, bu kapların üze- rinde hayvanların av sahnesinin çekildiğini belirt- miştir.40 Her iki grup görüntünün benzeri şimdilik Güney Kafkasya’nın aynı çağa ait olan yapılarında bulunamamıştır. Gamikaya,41 Gobustan,42 Sibirya,43 kayaüstü tasvirlerinde, Yaycı,44 Şahtahtı,45 Toprak- kale46 vb. seramiklerinde, Hocalı-Gedebey kültürüne ait tunç kemerlerin47 üzerinde bu tip resimler tespit edilmiştir. Yırtıcı hayvanların tırnakları parçala- ması ile ilgili resimler Mezopotamya, Orta Asya, Ka- radeniz tasvir sanatı için karakteristik motiflerden birini oluşturuyor. Mezopotamya’dan Orta Asya, Ka- radeniz kıyılarına kadar geniş bir alanda bu tip re- simler yaygındır. Resimlerde yırtıcı hayvanların öküz, keçi, geyik gibi kutsal hayvanlara saldırışı gös- terilmiştir. Yaycıdan bulunan boyalı kaplardan biri- nin üzerinde de Şahtahtı seramiği gibi belli kompo- zisiyonlu bu tür resim tespit edilmiştir.48 Kabın göv- desinde önde bir küçük, ondan sonra iki büyük ve bir -------------------------------------------------------- 38 Aqayev, 2002, tab. XII, 1. 39 Aliyev, 1977, tab.4, 7. 40 Aliyev, 1977: 59. 41 Bahşeliyev, 2004: 98. 42 Farecov, 2009: 150. 43 Okladnikova, 1881: 88. 44 Aliyev, 1991: 288. 45 Abibullayev, 1961: 27-36. 46 Rzayev, 1992: 77. 47 Halilov, 1962: 70. 48 Bahşeliyev, 2004: 111. 149 Nahçıvan Bölgesinin Orta Tunç Çağı Kil Kapları … 495051525354555657 küçük keçi resmi, kabın boğaz bölümünde ise kuş resmi vardır. Bu görüntünün semantik yapısıyla il- gili yapılan araştırma sırasında hayvanlar sıra biçi- minde, ana - yavru biçiminde görülmesine dayana- rak orada verimlilikle ilgili nesnenin yansıdığı tah- min edilebilir. Kaynaklara baktığımızda Gami- kaya’da,49 Tivi köyü çevresindeki kayaüstü tasvirler içerisinde,50 Göyçe Gölü çevresindeki boyalı küpeler- den birinin üzerinde de bu tip resimlerin olduğunu görürüz. Kuş resimleri gibi keçi tasvirleri de Proto Türk kül- türünde yaygındır. Azerbaycan’ın diğer bölgeleri ile Nahçıvan’da da keçi motifi, onunla ilgili efsane ve ri- vayetler yaygındır. Türk kültüründe keçi kutsal hay- van sayılır. O yüceliği, özgürlüğü, cesareti, kararlı- lığı temsil ediyor. Tanrı’nın yeryüzündeki temsilci- lerinden biri sayılır. Eski Türk kültürü tarihinde hü- kümdara olan bağlılığı da temsil eder. Orta Asya’da ve Sibirya’da yaşayan Türkler arasında Al-Albastı, Al karısı keçi biçiminde tasavvur edilmiştir. Tuvalılar aile ocağı ile ilgili törende başı sarı keçinin;51 Altay- lar çocuğun kötü ruhlardan korunmasında52 dağ ke- çisinin kemiğini kullanmışlardır. Türkiye Cumhuri- yeti sınırları içerisinde Erzincan’ın Kemah bölgesi- nin Dilli Vadisi’nde, Van’ın Çatak ilçesi Narlı Dağla- rında, Kars-Kağızman Geyiklitepe’de vb. eski yerle- şim yerlerindeki kayaların üzerinde çok sayıda keçi resimleri var.53 Ortadoğu’nun M.Ö. IV binyılın sonu- III binyılın öncesine ait tasviri sanat örneklerinden Tepe Qavranın Erken Uruk;54 I Tel Hazinenin Son Uruk (IV binyılın sonu-III binyılın başları) çağına,55 Suz A yerleşim yerinde bulunmuş M.Ö. IV binyılın ikinci yarısına ait mühürlerin üzerinde56 çeşitli keçi motifli resimler bulunmuştur. L. Vulli’ye göre, yırtıcı hayvanların tırnaklılara saldırması, onu parçala- ması ile ilgili resimler zaferi sembolize eder. Üze- rinde bu tip resimler olan silindirik mühürler sa- vaşta farklı askerlere askerî madalya gibi verilmiş- tir.57 E. Kuzmin böyle bir sonuca varmıştır; yırtıcı -------------------------------------------------------- 49 Aliyev, 1992: 25-30; Alıyev, 2005: 72-74; Müsеyibli, 2004: 89; Bahşeliyеv, 2002: 43-45. 50 Halilov, 2008: 54-62. 51 Sеyidоv, 1994: 16, 162. 52 Sеyidоv, 1969: 89. 53 Necati, 2010: 6-7. 54 Leoyd, 1984: 96. 55 Munçayev, 2001: 111. 56 Çayld, 1956: 35. 57 Vulli, 1961: 81. Toğrul HALİLOV KAREN 2018 / 4 / 5 150 585960 hayvanların tırnaklılara saldırması, onu parçala- ması ile ilgili sahnelerde hayırla şerin mücadelesini yansıtan dualis kavram yansımıştır.58 A. Qraça göre, bu tür görüntülerle iki etnik gruba ait totemlerin mücadelesi ve gücün tentenesi sembolize edilmiş- tir.59 M.Hartner bu tip görüntülerin astral olaylarla ilgili olduğunu kaydetmiştir.60 Yırtıcı hayvanların tırnaklıları parçalaması ile ilgili çeşitli düşünceler olmasına rağmen ihtimal etmek olasıdır ki Gami- kaya çevresinden bulunmuş bu kaya üstü resimde daha çok gerçek yaşam olaylarından biri resmedil- miştir. Resim 5. Şahtahtı nekropolü (1-Ali- yev, 1977; 2-Aqayev, 2002) Sonuç Konuyla ilgili yapılan araştırma sonucu şunları söy- leyebiliriz: Orta Tunç çağında seramikçiliğin gelişmesi kil kap- ların yapılması yanı sıra süslenmesine de etki etmiş- tir. Seramiklerin süslenmesinde bu sanat alanı ile uğraşan insanların sanatkârlık yeteneğiyle düşünce tarzı, dini-ideolojik görüşleri de önemli yer tutmak- tadır. Süslemede kullanılan desenlerin bir grubu ye- rel özellikler taşır. Bazı desenlerin benzerleri Azer- baycan dışında Güney Kafkasya’da, Urmiye Hav- zası’nda, Doğu Anadolu’da ve Ortadoğu’nun birçok eski yerleşim yerlerinde bulunmuştur. Süslemede yerel desenler ve diğer kültürlerle benzer özellikle- rin bulunması, dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanların dini-ideolojik görüşlerinde benzerliğin ol- duğunu, her bir desenin derin bir anlamı olduğunu kanıtlamaktadır. Seramiklerinin süslemesinde kul- lanılan desenlerde insanların dini-ideolojik görüş- leri yanı sıra damga özelliği de bulunmuştur. Damga olarak kullanılanan desenlerin benzerlerinin Proto -------------------------------------------------------- 58 Kuzmina, 1972: 52. 59 Qraç 1972: 30. 60 Hartner, 1965:16.