ĠBADET DĠLĠNĠ TÜRKÇELEġTĠRME ÇABASI OLARAK TÜRKÇE EZAN ÖRNEĞĠ Mustafa ZENGĠN YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Tarih Ana Bilim Dalı DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Salhadin Gök Adıyaman Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Haziran, 2015 ii iii ÖZET ĠBADET DĠLĠNĠ TÜRKÇELEġTĠRME ÇABASI OLARAK TÜRKÇE EZAN ÖRNEĞĠ Mustafa ZENGĠN Tarih Ana Bilim Dalı Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Haziran 2015 DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Salhadin GÖK İbadet dilinin Türkçeleştirilmesinin tarihi derinliği Cumhuriyet’ten çok öncelere dayanmaktadır. Dört büyük mezhep kurucusundan biri olan Ebu Hanife, henüz 8. yüzyılda namazların Arapça dışında başka bir dilde okunmasının mümkün olduğunu dile getirmiştir. Meşrutiyet devrine gelindiğinde Osmanlı aydını, ulusalcı fikirlerin de etkisiyle dinde reform talebinin yanında ibadet dilinin Türkçeleştirilmesini isteyecektir. Cumhuriyet ile birlikte her alanda ulusallaşma süreci başlayacak, bu doğrultuda ibadet dilinin millileştirilmesi çalışmaları da başlatılacaktır. Bunlardan en çok dikkat ve tepki çekeni Türkçe ezan olmuştur. 1932'de uygulanmaya başlayan Türkçe ezan, bir siyasi hesaplaşma konusu olmuş ve 1950 yılında hükümetin değişmesi ile son bulmuştur. Anahtar Sözcükler: Türkçe Ezan, Türkçe Kuran, Türkçülük, Dinde Reform, Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti. iv ABSTRACT AS EFFORT TO CHANGE LANGUAGE OF WORSHIP EXAMPLE TURKISH CALL TO PRAYER Mustafa ZENGĠN Department Of History Adıyaman University Graduate School of Social Studies June, 2015 Advisor: Assistant Professor Salhadin GÖK Language of worship make Turkish shistorical depth is based on more ago from Republic periot. Abu Hanifa who was built four big sect has mentioned be possible pray except Arabic 8. century yet. When came to constitutionalism period with effects national idea besides Ottoman intellectual demanded reform of religi on they demanded to change worship language. With Republic begin an extensive period of nationalism was began changing worship language. There most draw reaction and takea ttention were Turkish call to prayer. Turkish call to prayer began to apply 1932 that was politics settlement issue and ended with changing government 1950. KeyWords: Turkish Call To Prayer, Turkish Quran, Turkish Nationalism, Reform of Religion, Republic People Party, Democrat Party. v ÖN SÖZ Bu çalışmanın konusu Cumhuriyet dönemi ibadet dili üzerine yapılan Türkçeleştirme faaliyetlerini kapsamaktadır. Asıl konuya geçmeden önce bu düzenlemenin ana çıkış noktası olan ideolojik temellere değinilmiştir. Bu çalışma, dönemin ana kaynakları olan birçok gazete incelenerek oluşturulmuştur. Bunların yanında dergi, makale, kitap ve devlet arşivlerinden faydalanılarak hazırlanmış akademik bir çalışmadır. Tarihin belgeler ışığında aydınlatılacağına inanan bir araştırmacı olarak, devlet arşivlerinde gizlilik bulunan belgelerin hâlaincelemeye açılmamış olmasının büyük bir eksiklik olduğu düşüncesindeyim; çünkü neredeyse üzerinden 60-70 yıl geçmesine rağmen bu yasağın sürmesi sağlıklı değerlendirmelerin önündeki en büyük engeldir. Araştırmacılar tarafından incelenmesine izin verilmeyen bu belgelerin çoğu "irtica ile mücadele" başlığı altında toplanmıştır. Yakın zamanda bu tür sıkıntıların aşılması Cumhuriyet araştırmacılarının ve ülkenin yararına olacaktır. Böylece daha objektif bir Cumhuriyet Tarihi yazılacağı kanaatindeyim. Bu çalışmayı hazırlarken bana her türlü desteğini esirgemeyen tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. SalhadinGÖK’e teşekkürü bir borç bilirim; aynı şekilde,Yrd. Doç. Dr. Metin KOPAR’a, Mustafa KÖSE'ye ve Arş. Gör. Ahmet CihanBULUNDU’ya yardımlarından dolayı teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın yakın tarihimize ışık tutması ve sonraki nesillere aktarılması temennisiyle... Adıyaman – 2015 Mustafa ZENGĠN vi ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET.......................................................................................................................... iv ABSTRACT ................................................................................................................ v ÖN SÖZ ...................................................................................................................... vi KISALTMALAR LĠSTESĠ ...................................................................................... ix BĠRĠNCĠ BÖLÜM...................................................................................................... 1 1. GiriĢ ......................................................................................................................... 1 1.1. Türkçe Ezan Uygulaması .............................................................................. 10 1.2. Arapça Ezan Eylemleri ................................................................................. 19 1.2.1. Bursa'da Arapça Ezan Olayı ................................................................. 19 1.2.2.TBMM' de Arapça Ezan Olayı ............................................................... 25 1.2.3.MareĢal Fevzi Çakmak'ın Cenazesinde Türkçe Ezan Olayı ............... 34 1.2.4. Devlet ArĢivlerine Yansıyan Diğer Türkçe Ezan Olayları.................. 36 1.3. Türkçe Ezan Siyaseti ve Ezan Dilinin Serbest Bırakılması ....................... 40 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ...................................................................................................... 51 2.Kuran'ın TürkçeleĢtirilmesi ................................................................................. 51 2.1. Kuran'ın Matbaada Ġlk Basımı Meselesi ..................................................... 51 2.2. Yapılan Ġlk Türkçe Kuran Mealleri ............................................................ 53 2.3. Mehmet Akif'in Türkçe Kuran'ı ve Elmalı'nın Meali ............................... 54 2.4. Atatürk'ün Kuran Hassasiyeti ve Türkçe Kuran Tilavetleri .................... 62 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .................................................................................................. 71 3. Türkçe Hutbe........................................................................................................ 71 3.1Türkçe Namaz TartıĢmaları ........................................................................... 76 3.1.1. Türkçe Namazı Savunan Bazı Aydınlar ve Cemaleddin Efendi Olayı ............................................................................................................................ 76 3.1.2. Cumhuriyet Aydınının Türkçe Namaz TartıĢması.............................. 79 vii 4. Sonuç ..................................................................................................................... 84 Kaynakça .................................................................................................................. 86 ÖZGEÇMĠġ .............................................................................................................. 93 EK1 ............................................................................................................................ 94 EK 2 ........................................................................................................................... 96 EK3 ............................................................................................................................ 97 EK 4 ........................................................................................................................... 99 EK 5 ......................................................................................................................... 100 EK 6 ......................................................................................................................... 101 EK 7 ......................................................................................................................... 102 EK 8 ......................................................................................................................... 103 EK 9 ......................................................................................................................... 104 viii KISALTMALAR LĠSTESĠ BCA :Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi bkz. : Bakınız C. : Cilt CHP : Cumhuriyet Halk Partisi Çev. : Çeviren DP : Demokrat Parti Dr. : Doktor Ed. : Editör Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti s. : Sayfa S. : Sayı MTB : Milli Talebe Birliği TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCK : Türk Ceza Kanunu vb. : Ve benzeri ix BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. GiriĢ Türklerin Talas Savaşı'nda Araplar ile kurduğu ittifak, ilk Türk-Müslüman ilişkilerinin başlangıcı olmuştur. Hz. Osman döneminde Hazar Türk Kağanlığı ile yapılan Belencer Savaşı ile de ilk Arap-Türk savaşı yaşanmıştır. Ardından Emeviler döneminde fetihler Orta Asya içlerine kadar uzanmış ve çeşitli dönemlerde Türk- Arap savaşları görülmüştür. Emeviler'in Orta Asya'daki fetihleriyle, Türk ahiret inancının İslamiyet ile benzer özelliklere sahip olmasıTürkler’in kısa sürede İslamiyeti benimsemesi sonucunu doğurmuştur. Böylece göçebe Türk toplumunun manevi ihtiyacı İslamiyet ile giderilmiştir. Özellikle X. yüzyılda Karluk, Çiğil, Yağma gibi Türk boyları İslamiyeti kabul etmiş ve Satuk Buğra Han zamanında ilk Türk-İslam devleti olan Karahanlılar Müslümanlığı kabul etmiştir. İlk Türk-İslam Devleti olan Karahanlılar döneminde, Türkçe ve Arapça arasındaki rekabet ortaya çıkmıştır. Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divan-ı Lügati't Türk'ün iddiası Arapça karşısında Türk dilinin üstünlüğü olmuştur. Yine XV. yüzyılda yaşamış Ali ŞirNevai'ninMuhakemetü'lLügateynadlı eseri de Türkçe’nin Farsça'dan üstünlüğü iddiası ile kaleme alınmıştır. Ali ŞirNevai, çağdaşlarını edebiyat dilinde Türkçeyi kullanmamaları yüzünden şiddetle eleştirmiştir. Bu yönü ile Türk milliyetçiliğinin temellerini bu iki temel esere dayandırmak yanlış olmayacaktır. Çünkü Türkçülük "dilci" bir temele de dayanmaktadır. Bu sebeple Cumhuriyet dönemi ibadet dilinin Türkçeleştirilmesini daha iyi kavrayabilmek için Türkçülüğün ortaya çıkmasına değinmek faydalı olacaktır. Büyük Selçuklu Devleti zamanında açılan ilk medreseler, İslam kültür ve dili ile Türkçeyi o kadar etki altına almıştı ki Arapça bilim dili, Farsça edebî dil hâline gelmiştir. Anadolu Selçukluları döneminde durum farklı olmasa da, bu dönemde yazılmış bazı kitabelerde "Çalaptır ancak, yoktur tapacak" gibi Türkçe dualar da bulunmaktadır. Beylikler döneminde Karamanoğlu Mehmet Bey'in Türkçe konuşulmasına dair fermanı diğer yabancıdillere bir tavır niteliğini taşımaktadır.Yine XV. yüzyılda Katip Çelebi tarafından yazılanve Peygamberin doğum gününü anlatan "mevlid" Arapça karşısında Türk dilini savunan bir hareket olmuştur.