Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 6 Sayı: 26 Volume: 6 Issue: 26 Bahar 2013 Spring 2013 www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581 MÛSİKÎNİN ABDÜLBÂKİ NASIR DEDE DÎVÂNINDAKİ GÖLGELERİ THE SHADOWS OF MUSIC IN ABDULBAKI NASIR DEDE’S DIWAN •••• Gülşen SEZEN Öz Bu çalışmada Hammami-zâde İsmail Dede Efendinin ney hocası olarak bilinen ve Yenikapı Mevlevihanesi şeyhlerinden Abdülbaki Nasır Dede’nin Dîvân’ı, içerdiği mûsîkî unsurları çerçevesinde incelemeye tabii tutulmuştur. Dîvân’ın incelenmesindeki başlıca amaç, neyzen ve bestekâr olan Abdülbâki Dede’nin gündelik hayatında büyük önem arz eden mûsikîyi, yazdığı şiirlere ne ölçüde aksettirdiği sorusuna bir yanıt aramaktır. 19. asır Mevlevî şairlerinden Abdülbaki Dede Dîvânı’nı incelediğimiz bu araştırmanın giriş kısmında Dîvân’ın yazarı ve yazarın eserleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Ardından Dîvân’daki “mûsikî aletleri”, “makamlar”, “usuller” ve “mûsikî ile ilgili diğer terimler” ele alınmıştır. Böylelikle müzik ve edebiyat gibi iki kültürel disiplinin birbirlerine nasıl kaynaştığı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Mûsikî, Âhenk, Dîvân Şiiri, 19. yüzyıl, Abdülbaki Nasır Dede. Abstract Abdulbaki Nasir Dede who sheikh of the Yenikapi Mevlevi-Lodge in 19 th century. He is a ney player and composer. In this search his Diwan studied within the framework of musical elements. In the introduction chapter were given information about the author and his works. In the second chapter were determined musical instruments, styles and music terms which passing in the Diwan. Consequently in the article was tried to discover how combined two cultural disciplines such as music and literature. Keywords: Music, Accordance, Diwan Poem, 19th century, Abdülbâki Nâsir Dede. Giriş Dîvân şairlerinin ulûm-ı riyâziyyeden kabul ettikleri mûsikî ilm-i elhân, ilm-i şerîf ya da ilm-i edvâr olarak da anılır. Mûsikiyî Yunan felsefecilerinden Pythagoras’ın(Fisagor) îcâd ettiğine inanılır. O, “kürelerin müziği” adıyla bilinen “kürelerin armonisi” önermesini ortaya atmıştır. Önermeye göre gezegenlerin uzaklıkları müzikal aralıklara tekâbül etmektedir. Ayrıca yıldızların ve gezegenlerin dönüşünden çıkan sesten mûsikînin doğduğu inancı sebebiyle mûsikîye “devir” ya da “edvâr ilmi” denilmiştir. Eskiden mûsikî makam, perde ve usullerinin dâire şeklinde gösterildiğini de unutmamak gerekir (Öztuna, 2000: 109; Levend, 1984: 241–242; http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrelerin_m%C3%BCzi%C4%9Fi; Nazîmâ-Reşad, 2009: 308.). • İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Doktora Öğrencisi. - 497 - 15. yüzyılda yazılan Murâd-nâme’ye göre; Hz. İdris tıp, felsefe, astronomi ve astrolojiden mûsikî ilmini elde etmiştir. Diğer bir rivayete göre de Hz. Nuh’un oğlu birçok makamı ve mûsikâr denilen çalgıyı icât etmiştir (Ceyhan, 1997: 149–150; Levend, 1984: 242.). Ed-dürer-ül-müntehabât-il-mensure adlı eserinde Mehmed Hafid, mûsikîde 4 esas şûbenin bulunduğunu ve bunların anâsır-ı erba‘â(toprak-su-hava-ateş) ile ilintili olduğunu belirtir. Mehmed Hafid’in eserine göre 12 makam 12 burca, 7 ses 7 yıldıza, 24 şûbe 24 saate, 48 terkîb hicrî takvimdeki 48 haftaya delalet etmektedir (Uslu, 2001:1–86). Bazı padişahların bizzat mûsiki-şinâs olması ve müzikle ilgilenen sanat insanlarını himayelerine almaları, Osmanlı Devleti’nde müziğin önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Dil, din ırk ayrımının var olmadığı bir alan olan müzik sayesinde Osmanlı’da pek çok mûsikî âlimi yetişmiştir. Mehterhânelerde, mevlevîhanelerde, enderunda ve bir takım meşkhânelerde müzik eğitimi verilmiştir. Ayrıca camii, medrese ve tekke gibi kurumlar mûsikînin gelişiminde önemli rol oynamıştır (Tanrıkorur, 1999: 496–503; Erdemir, 1999: XXXI.). Müzikle tedavi çalışmalarıyla tıbba katkıda bulunan Fisagor’un yanı sıra Farabî, Nâsır-ı Tûsî, Hâce Sâfiyüddin, İbn-i Sina gibi önemli isimler insan nabzının belli makamlara göre farklı düzenler aldığı bilgisinden hareketle, çeşitli tedaviler geliştirmişlerdir. İlm-i edvâr da denilen mûsikî nazariyatı kitaplarına bakılacak olursa hangi makamın hangi hastalığa deva olduğunun ayrıntıları ile verildiği görülecektir. Orta çağ Avrupa’sında akıl hastaları cadı addedilerek elleri- ayakları bağlı bir şekilde suya atılıp yakılmaktaydı. Kurban suya batmazsa cadıdır, batarsa değildir ancak her halükârda ölüm kaçınılmazdır. Bu uygulamaya karşın akıl hastalarını su ile tedavi eden ve yanlarından geçerken onlara “iyi olacaksın” diyerek yoluna devam eden bir anlayışa (Bergama’daki Asklepion örneği) sahip toprakların insanları için elbette müziğin yeri ayrı olacaktır (Somakcı, 2003: 131–140). Abdülbâki Nâsır Dede ve Eserleri Mevlevî şeyhi, şâir, neyzen, bestekâr, müzik âlimi olan ve Hamamizade İsmail Dede Efendinin ney hocası olarak bilinen Seyyid Abdülbâki Nasır Dede Efendi 1765’te, İstanbul Yenikapı Mevlevîhânesi yakınlarındaki bir evde doğmuştur. A. Nasır Dede’nin babası, Yenikapı Mevlevîhânesinin 13. şeyhi Ebubekir Dede’dir (1705–1775). Ebubekir Dede aslen Kütahyalıdır ve Halvetî’dir. A. Nasır Dede’nin annesi Galata Mevlevîhânesi şeyhlerinden Kutbünnayi Osman Dede’nin kızı Şerife Saide Hanım’dır. Ailenin ortanca oğlu olan A. Nasır Dede’nin ağabeyi Ali Nutkî Dede (d.1762-ö.1804), kardeşi ise Abdürrahim Kunhî Dede’lerdir(d.1769-ö.1831) (Kaya-Küçük, 2011: 61, 85,139, 141, 215, 231, 257, 305, 443, 445, 44.; Dede I: 45). Abdülbaki Nâsır Dede ilköğrenimini babasından almıştır, 1775’te babasını kaybedince eğitimini amcası Sahih Ahmed Dede ile ağabeyi Ali Nutkî Dede’ler sürdürmüştür. Ali Nutkî Dede’nin vefatından(ö.1801) sonra çilesini tamamlayarak, 1804’te Yenikapı Mevlevîhânesi’nin 14. şeyhi olmuştur. Şeyh oluş tarihi şu şekilde kaydedilmiştir: “El-fakîr el-hakîr Şeyh Seyyid Abdülbâkî Şeyh-i Mevlevîhâne-i Bâb-ı Cedîd hâlen 1219 cemâziyü’l-evvel 16” (24 Ağustos 1804) (Bkz: Dede, t.y: 2) 1794’te Şerife Fatma Hanım’la evlenmiş, yedi evlatları olmuş, bunların üçü yaşamıştır. Devrin padişahlarından III. Selim ve II. Mahmut’un ilgisine mazhar olan Nasır Dede, 23 Şubat 1821’de 56 yaşında vefat etmiş ve Yenikapı Mevlevihânesi haziresine defnedilmiştir (Kaya-Küçük, 2011: 21). Mezar taşında Safâî’nin “Âlem-i lâhûta cân attı bu dem Bâkî Dede” mısrası bulunmaktadır (Aksu, 1988: 29). Tespit edilen eserleri şu şekildedir (Bıyık, 1996:XI-XII; Başer, 1996: II): 1.Dîvân-ı Eş’âr; 2.Terceme-i Menâkıbu’l-Ârifîn; 3.Şerh-i Ta’rib-i Şâhidî; 4.Defter-i Dervişân I-II; 5.Acem-Bûselik Âyini; 6.Tahrîriyye; 7.Tedkîk u Tahkîk. Dîvânın Mûsikî Yönünden İncelenmesi (Bıyık, 1996: 1–97) A. Mûsikî Âletleri: - 498 - 1.Dâire: Zilli tef olarak bilinir. Enli ahşap bir kasnağa, tek taraflı olarak deri gerilmesiyle elde edilen vurmalı bir çalgı türüdür (Cançelik, 2010: 60). Bendir’den daha büyük bir sazdır (Tanrıkorur, 2003: 58). ŜŜŜŜaaaaddddaaaa----yyyyıııı ddddaaaa‘‘‘‘iiiirrrreeee eyler kenâre-i ffffaaaaŝŝŝŝllllıııı Ŝafâ-yı vvvveeeellllvvvveeeelllleeeeddddeeeennnn bbbbeeeesssstttteeee----nnnnaaaaķķķķşşşş----ıııı şirin-kkkkâââârrrr (k.10/16) 2.Deff: Türk mûsikîsinde kullanılan vurmalı bir müzik aletidir. Zilli ve pullu bir çembere gerilmiş deriden müteşekkildir (Devellioğlu, 2001: 171). Sanķi ma‘nâda ŝŝŝŝaaaaddddââââ-pâş-ı ķķķķuuuuddddûûûûmmmm uuuu ddddeeeeffffffff hem DDDDaaaarrrrbbbb----ıııı ffffeeeettttģģģģ ile olup nnnnaaaaġġġġmmmmeeeeyyyyeeee peyrev nnnnââââyyyyeeee (k.9/5) Çemende šanšana-i cûy-bâr-ı ĥĥĥĥooooşşşş cereyân ŜŜŜŜaaaaddddââââ----yyyyıııı ddddeeeeffff gibi gûş-ı cihâna nnnnaaaaġġġġrrrraaaa-niśâr (k.10/7) Cûşiş-i âh bbbbeeeezzzzmmmm----ssssââââzzzzıııımmmmddddıııırrrr Sîne-kkkkûûûûbbbbîîîî ddddeeeeffff----iiii nnnniiiiyyyyââââzzzzıııımmmmddddıııırrrr İnlemek dilde köhne ssssââââzzzzıııımmmmddddıııırrrr (th.2/1) Dıraĥtânıñ ddddüüüüffffûûûûffff-âsâ ŝŝŝŝaaaabbbbââââdan ŝıyt-ı evrâķı Hemîşe ‘âlemde ââââvvvvââââzzzzeeee-i tebşîr-i ni‘metdir (k.5/17) 3.Kânûn: Dizlerin üzerine konularak çalınan mızraplı bir çalgıdır. Geniş oktavlı ve renkli bir sazdır. Alet, her iki elin işaret parmağına takılan metal yüksüklere geçirilen mızraplarla çalınır. Kaplumbağa kabuğundan imal edilen mızrap makbuldür. Kânun, tel boylarının ayarlanabilmesi için yamuk dikdörtgen şeklindedir. Telleri üçer üçer gerilidir. İlk defa Fârâbî tarafından yapıldığı söylenir (Özalp, 2000: 170–173; Öztuna, 1990: 424–425; Ergun, 1942: 512; Gölpınarlı, 1953: 455). Perdesi örümcek evi olarak vasıflandırılır (Sefercioğlu, 199: 649–668). NNNNeeeevvvvââââ----yyyyıııı źevķdur ââââġġġġââââzzzzaaaa ķķķķâââânnnnûûûûnnnn-ı nizâmında Bütün ttttâââârrrr-ı umûr-ı ģayrı ââââhhhheeeennnngggg-i meserretdir (k.5/10) 4.Kemân: Yaylı sazlardan olan keman, parlak ve geniş oktavlı bir sese sahiptir. Dört tellidir, çene altına dayanarak çalınır. Ülkemize en erken gelen örneğine “sîne kemanı” denilmiştir (Öztuna, 1990: 440–441; Özalp, 2000: 189–192; Ergun, 1942: 512; Gölpınarlı, 1953: 455). ŠŠŠŠaaaannnnîîîînnnn-i ssssîîîînnnneeee----kkkkeeeemmmmâââânnnnııııññññ ider ķılup mevce Ĥırâm-ı nnnnââââzzzz uuuu nnnniiiiyyyyââââzzzz-ı şükûfeyi eş‘âr (k.10/14) 5.Kudüm: Tekke mûsikîsinde sıklıkla kullanılan üstüne deri gerilmiş davul benzeri bir çeşit vurmalı çalgıdır. Deri olarak, en iyi sesi verdiğinden genellikle deve derisi tercih edilir. Gövdesi döğme bakırdandır. Gövde, biri büyük diğeri daha küçük iki adet tas şeklindedir. Büyüğü usüllerimizin güçlü, küçüğü de zayıf darblarını belirler. Adı “zahme” olan ve uçları yuvarlak iki adet ağaç çubukla çalınır. Kudüm çalan kişiye kudüm-zen adı verilir (Revnakoğlu, 2003: 34; Özalp, 2000: 157). Sanķi ma‘nâda ŝŝŝŝaaaaddddââââ-pâş-ı ķķķķuuuuddddûûûûmmmm uuuu ddddeeeeffffffff hem DDDDaaaarrrrbbbb----ıııı ffffeeeettttģģģģ ile olup nnnnaaaaġġġġmmmmeeeeyyyyeeee peyrev nnnnââââyyyyeeee (k.9/5) ĶĶĶĶuuuuddddûûûûmmmmuuuunnnn nnnnââââyyyyeeee peyrevlik uuuussssûûûûllllüüüünnnnddddeeeennnn olup elbet - 499 - ŜŜŜŜaaaaddddââââ----yyyyıııı nnnnaaaaġġġġmmmmeeee-şünci dürr-i şehvârıñ olur kânı (k.17/17) Kemâl ile şeref-yâb-ı ķķķķuuuudddduuuummmmuuuu şehr-i İstanbul Sema‘-ı vecd ile her ddddeeeemmmm mükerrem gûş-ı ddddeeeevvvvrrrrâââânnnnıııı(k.16/7) 6.Mûsikâr: Diğer adı mûsikâldır. Dervişlere mahsus kavala benzer bir sazdır. İrili ufaklı yirmi kamış parçasını bir ucundan diğer ucuna kadar gittikçe kısaltmak suretiyle bağlayarak ve fişeklik şeklinde yapılan bir çeşit düdüktür. Rüzgâr estikçe gagasındaki deliklerden türlü türlü ses çıkardığı için "mûsikî" sözünün de bundan alındığı rivayet olunan mevhum bir kuşun ismi de mûsikârdır. Davûd, İdris, Nuh Peygamberlerden birisinin oğlunun icat ettiği bir sazdır (Cançelik, 2010: 116–117; Levend, 1984: 242). Biri hezâr birisi miśâl-i fevvâre Niśâr-ı źevķde gûyâ ççççııııġġġġıııırrrrttttmmmmaaaa mmmmuuuussssiiiiķķķķâââârrrr (k.10/15) 7.Nây(Ney): Nefesli sazlardan ney, birbirine eşit dokuz boğumu olan, sarı ve budaklı bir çeşit kamıştan yapılır. Tabiattaki seslere en yakın tınıya sahip bir müzik aletidir. Bir tanesi altta olmak üzere toplamda yedi deliğe sahiptir. Ağızlık kısmına “başpâre” denir. Boyutlarına göre mansûr, şâh, dâvud, bolâhenk, süpürde, müstahsen, kız neyi gibi isimler alır. İncelip küçüldükçe sesi tizleşir. Üç oktava sahiptir. Ney üfleyen kişiye “neyzen” ya da “nâyî” adı verilir (Aksoy, 1994: 176–177; Öztuna, : 117–118; Özalp, 2000: 198–202; Revnakoğlu, 2003: 348; Koca, 2002: 191–193). Şehinşâh-ı serîr-i kişver-i eeeellllģģģģâââânnnnddddıııırrrr her bâr Ģużurunda künûz-ı źevķ u ģâletdir ‘ašâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/13) Döner her serde źevķ-ı istima‘-ı nnnnaaaaġġġġmmmmeeeessssiiii amma Hele ‘âşıķ serinde başķadır başķa hhhheeeevvvvââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/3) Šabîb-i ģâźıķ-ı dildir nnnneeeeffffeeeessssdir kendüye tedbîr HHHHeeeevvvvââââddddaaaannnnddddıııırrrr marîż-i ġaflete mu‘ciz devâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/4) Riyâż-ı źevķ ü ‘aşķa zînet-efzâ şevķ ile ddddeeeemmmmsâz Cevâhir bir nahldir pencî zerden nnnnaaaaġġġġmmmmeeeehhhhââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/5) N’ola ddddeeeemmmmsâz-ı ‘âlem vvvveeeellllvvvveeeelllleeee endâz-gûn ise ŜŜŜŜaaaaffffââââ----bbbbaaaaĥĥĥĥşşşşıııınnnn ķılup mevlevidir hûyı vü hâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/6) Benân-ı nnnnââââyyyyddddaaaannnn gûyâ ki perr ü bâldir dâ’im HHHHeeeevvvvââââ-yı ‘âlem-i ‘aşķ içre sssseeeeyyyyrrrreyler hümâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/7) Görünür ejdehâ-veş münkire bezm-i muģabbetde Yed-i Mûsâ’daki ddddeeeemmmm----kkkkeeeeşşşş-i ‘aŝâdır ŝanki nnnnââââyyyy----ıııı nnnneeeeyyyy (k.3/9) ‘Aceb mu‘ciź-nümâdır ġayrı ssssââââzzzz----ıııı llllaaaaģģģģnnnnaaaa nisbetde Nikât-ı dâstân-ı ‘aşķı ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķaaaa eeeeddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/10) Derûnı ġıll u ġışşdan ŝâf bir dervişdir güyâ - 500 - Ŝararmış ‘aşķ ile âh etmeden her ddddeeeemmmm liķâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/12) DDDDeeeemmmm-â-ddddeeeemmmm şu‘le-i yaķut-ââââvvvvââââzzzz ile rehberdir Ģarim-i ģaŝ-ı ‘aşķa ‘âşıķâne reh-nümâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/14) Bu besdir ķadr u şân u ‘izzetinde kim nice yıllar Ģużûr-ı ģażret-i ĥünkâr-ı ekber oldu câ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/16) Yine bu emr-i zîşân meret-i ķadrin füzûn eyler Ki bişnev emr olundu Mesnevî’de ez-berâ-yı nnnneeeeyyyy (k.3/17) Telĥ iken kâm-ı felek šatluladı şimdi yine Şükr-âmîz-i sürud ile nnnneeeeyyyyiiiissssttttâââânnnn-ı şeker (k.11/5) Ey nnnneeeeyyyy nnnneeeevvvvââââ----yyyyıııı zârıñ ilet yâr gûşına Hep sindir âh u zârımı her ddddeeeemmmmddddeeee hûşına (g.10/1) ‘Âşıķânıñ busitân-ı şevķ eder kâm-ı diliñ Gülşen-i esrârdan başlaya keşf-i râza nnnneeeeyyyy (g.52/3) 8.Sâz: Klâsik şiirde saz, herhangi bir mûsikî aletini ifade edebilecek şekilde genel bir tabir olarak kullanılır (Sefercioğlu, 1999: 649–668). Saz, gövdesi ağaçtan oyularak yapılmış, telli, uzun saplı bir çalgı aletidir, genellikle kestane ve dut ağacından oyularak yapılır. Bu oyuk kısmın üzeri genellikle çam ağacından bir kapakla kapatılır. Sap kısmı ekleme olup genellikle gürgen ağacından yapılır. Sazı meydana getiren klavye, göğüs, tekne ve burguların her biri için sazı yapan ustanın insiyatifinde farklı ağaçlar kullanılabilir. Sazlar yapıldıkları ağaca göre de adlandırılabilir. “Tezene” denilen kiraz kabuğundan yapılma bir mızrapla tellere vurulmak sureti ile çalınır (http//: saz.nedir.com). Cûşiş-i âh bbbbeeeezzzzmmmm----ssssââââzzzzıııımmmmddddıııırrrr Sîne-kkkkûûûûbbbbîîîî ddddeeeeffff----iiii nnnniiiiyyyyââââzzzzıııımmmmddddıııırrrr İnlemek dilde köhne ssssââââzzzzıııımmmmddddıııırrrr (th.2/1) SSSSââââzzzzllllaaaarrrr daĥi olup zzzzüüüühhhhrrrreeeeyyyyeeee mânend-i ššššaaaarrrraaaabbbb Gûyiyâ her biri şevķ içre aña hem-pâye (k.9/4) 9.Sûr: Boynuzdan yapılmış büyük bir borudan müteşekkil üflemeli bir sazdır. Dört büyük melekten biri olan İsrafil’in kıyamet günü üfleyeceğine inanılan borudur (Devellioğlu, 2001: 964). Şâh manŝûr-ı mužaffer mmmmüüüütttteeeerrrreeeennnnnnnniiiimmmm her ddddeeeemmmm Başlamış ssssûûûûrrrr-ı hümâ nnnneeeeyyyy daĥi iiiiccccrrrrââââyyyyaaaa (k.9/6) Bezm-i ġam içre zzzzeeeemmmmzzzzeeeemmmmeeee----iiii ssssûûûûrrrriiiişşşş ççççeeeekkkkeeeerrrr Ģasretle Nâŝır ‘âşıķa hûnîn nnnneeeevvvvââââ mıdır (g.42/5) 10.Tambûr(Tanbûr): Tambur, Türk halk müziğinde kullanılan, cura, bulgari, çöğür, bağlama gibi mızrapla çalınan telli çalgılara verilen genel bir addır. Tek başına bir müzik aleti olan tanbur ise geniş bir ses sahasına sahiptir, sabit perdeli sazların en eskisi ve en mükemmeli 501 olarak kabul edilir. Mızraplı ya da yaylı bir çalgıdır. Uzun bir sapı olup, telli ve tahta bir müzik aletidir. Çelikten ve sarı bakırdan imal edilen telleri dört çifttir (Öztuna, 1990: 372–374; Özalp, 2000: 166–167; Gültaş, 1981/3: 3–4; Gültaş, 1981/4: 4–5; Kam, 1948/81: 5–7; Kam, 1948/82: 6; Gölpınarlı, 1953: 455; Ergun, 1942: 498). Döker mmmmeeeeyyyyâââânnnneeeeyyyyeeee her ššššâââârrrr-ı kkkkââââsssseeee----iiii ššššaaaannnnbbbbuuuurrrr TTTTeeeerrrreeeennnnnnnnüüüümmmmââââtttt----ıııı nnnnaaaaġġġġaaaammmm selsebîl-i ra‘nâ-vâr (k.10/17) 11.Târ: Sözlük anlamı tel olan târ, Türk mûsikisinde ud gibi çalgıların telidir (Cançelik, 2010: 199). NNNNeeeevvvvââââ----yyyyıııı źevķdur ââââġġġġââââzzzzaaaa ķķķķâââânnnnûûûûnnnn-ı nizâmında Bütün ttttâââârrrr-ı umûr-ı ģayrı ââââhhhheeeennnngggg-i meserretdir (k.5/10) Döker mmmmeeeeyyyyâââânnnneeeeyyyyeeee her ššššâââârrrr-ı kâse-i ššššaaaannnnbbbbuuuurrrr TTTTeeeerrrreeeennnnnnnnüüüümmmmââââtttt----ıııı nnnnaaaaġġġġaaaammmm selsebîl-i ra‘nâ-vâr (k.10/17) B. Makam ve Usûl Adları: Makam kelimesi, Arapça kıyam kelimesinden gelmektedir. Kıyam Arapçada mevki, durulacak yer anlamındadır. Türk müziğinde kullanılmaya başlanması XIV yüzyıldan sonradır. Türk Müziğinde dizinin işleniş biçiminin adıdır (Editör(?), 2007: 21; hbogm.meb.gov.tr/.../muzik_aletleri/.../muzikte_sistem_makamlar.pdf ). Bir durak ile bir güçlünün etrafında, onlara bağlı olarak toplanmış seslerin umûmî heyetine makam denir (Devellioğlu, 2001: 573). Bir müzik eserinin çalınmakta veya söylenmekte olduğu sesli ve sessiz süreler boyunca bu esere eşlik eden (genellikle) düzenli ve eşit vuruşlardan oluşan birimler vardır. İşte bu birimler Türk mûsikîsinde usül yani “tempo’’ olarak bilinir (http://www.birgun.net/sunday_index.php?news_code=1237724321&year=2009&month=03& day=22). Aşağıda başlıklar haleinde sıralanmış olan terimler, Abdülbâki Nasır Dede Dîvân’ında geçen belli başlı makamlar ve usüllerden oluşmaktadır. 1.Anber-Feşân: Nihâvend makamı gibi başlayıp sonradan yegânda karar veren bir çeşit makamdır (Devellioğlu, 2001: 33). ÂÂÂÂggggââââzzzz----ı cây-ı hhhhooooşşşş----eeeeddddââââ nevzâde-i baġ-ı nnnneeeevvvvââââ Şevķ-ı dil ü ģâlet-fezâ meclislere ‘‘‘‘aaaannnnbbbbeeeerrrr----ffffeeeeşşşşâââânnnn (k.6./7) 2.Cân-Fezâ: Tahmini olarak beş altı asırlık olup, az kullanılmış bir makamdır (Devellioğlu, 2001: 125). Zihî ddddiiiillll----kkkkeeeeşşşş eeeeddddââââddddıııırrrr nnnnaaaaġġġġmmmmeeee----ssssââââzzzzîîîîddddeeee eeeeddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy DDDDiiiillllâââârrrrââââ ccccâââânnnn----ffffeeeezzzzââââ ģâlet-nümâdır hhhhooooşşşş ŝŝŝŝaaaaddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/1) 3.Darb-ı Feth: Türk mûsikîsinde 88 zamanlı ve 64 darplı büyük bir usûl olup peşrev ve besteleri ölçmek için kullanılırdı (Devellioğlu, 2001: 166). Sanķi ma‘nâda ŝŝŝŝaaaaddddââââ-pâş-ı ķķķķuuuuddddûûûûmmmm uuuu ddddeeeeffffffff hem DDDDaaaarrrrbbbb----ıııı ffffeeeettttģģģģ ile olup nnnnaaaaġġġġmmmmeeeeyyyyeeee peyrev nnnnââââyyyyeeee (k.9/5) 4.Devr: Mûsikîdeki bir usûl, tarzdır. Bu usûllerle uğraşan ilmin adı “ilm-i edvâr”dır (Çalka, 2008: 184). Nâmıñ işidip başladı gerdûn o ddddeeeemmmmddddeeeennnn ‘Aşķınla tttteeeerrrreeeennnnnnnnüüüümmmm iderek ddddeeeevvvvrrrr----iiii rrrreeeevvvvâââânnnnaaaa (k.1/18) 502 Gül-i ra‘nâ ile nnnnââââzzzz uuuu nnnniiiiyyyyââââzzzz bülbül-i ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķııııññññ Gülistânda ddddiiiillll-i pür-ssssûûûûzzzzeeee gül ddddeeeevvvvrrrrinde bir ddddeeeemmmmddddiiiirrrr(g.45/4) 5.Devr-i Revân: On dört zamanlı bir usüldür (Demirtaş, 2007: 230). Nâmıñ işidip başladı gerdûn o ddddeeeemmmmddddeeeennnn ‘Aşķınla tttteeeerrrreeeennnnnnnnüüüümmmm iderek ddddeeeevvvvrrrr----iiii rrrreeeevvvvâââânnnnaaaa (k.1/18) 6.Dilârâ: Günümüzde örneği bulunmayan mürekkep makamlardandır (Devellioğlu, 2001: 185). Zihî ddddiiiillllkkkkeeeeşşşş eeeeddddââââddddıııırrrr nnnnaaaaġġġġmmmmeeee----ssssââââzzzzîîîîddddeeee eeeeddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy DDDDiiiillllâââârrrrââââ ccccâââânnnn----ffffeeeezzzzââââ ģâlet-nümâdır hhhhooooşşşş ŝŝŝŝaaaaddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/1) Çemende bülbülânın nâlesi ssssûûûûzzzz----ıııı ddddiiiillllâââârrrrââââddddıııırrrr Felekde zzzzüüüühhhhrrrreeee eeeevvvvccccâââârrrrââââ ššššaaaarrrraaaabbbb-ı ddddeeeemmmmsâz-ı ‘işretdir (k.5/14) 7.Dil-güşâ: Asrımıza örneği kalmayan mürekkep makamlardandır. Arif Mehmed Ağa terkip etmiştir (Devellioğlu, 2001: 186). Zihî ra‘nâ mmmmaaaaķķķķââââmmmm----ıııı ddddiiiillll----ggggüüüüşşşşââââ ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķ şevķıyle Hemîşe ppppeeeennnncccc----ggggââââhhhh ol şâhıñ olsunlar du‘â-ĥânı (k.17/14) Fetģ olur dünyâya biñ devlet cenâb-ı ġaybdan ‘İzz ile her gün aaaaççççııııllllddddııııķķķķddddaaaa bu bâb-ı ddddiiiillll----ggggüüüüşşşşââââ (mfr.3) 8.Dilkeş: 1500’de yazılmış manzum bir edvârda ismi terkipler arasında geçen bir makamdır (Devellioğlu, 2001: 186). Zihî ddddiiiillllkkkkeeeeşşşş eeeeddddââââddddıııırrrr nnnnaaaaġġġġmmmmeeee----ssssââââzzzzîîîîddddeeee eeeeddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy DDDDiiiillllâââârrrrââââ ccccâââânnnn----ffffeeeezzzzââââ ģâlet-nümâdır hhhhooooşşşş ŝŝŝŝaaaaddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/1) Feyž-i Mollâ ile bulmuşdur bu nažm-ı ddddiiiillllkkkkeeeeşşşşiiii NNNNaaaaġġġġmmmmeeee----iiii dürrini Nâŝır rişte-i i‘câza nnnneeeeyyyy (g.52/5) 9.Dilrübâ: Besteli nümunesi bulunmayan, tahminen iki asırlık bir makamdır (Devellioğlu, 2001: 187). AAAAççççıııılllluuuupppp ssssööööyyyylllleeeemmmmeeeezzzz her bir kese tâ kendüye bir ddddeeeemmmm Biraz ddddeeeemmmm-sâz-ı ĥizmet olmayınca ddddiiiillllrrrrüüüübbbbââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/8) Her nâlesi baġ-ı ddddiiiillllrrrrüüüübbbbââââddddaaaannnn ‘‘‘‘UUUUşşşşşşşşââââķķķķaaaa müdâm bû-resândır (k.4/12) 10.Evc(Evic, Evcârâ): Evc, Irak makamının inici şekli olan bir mûsikî makamıdır. Evcârâ ise III. Selim’in isim verdiği bir makamdır (Oransay, 1973: 77; Devellioğlu, 2001: 240). EEEEvvvvcccc----iiii ģâletden eder ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķ ŝŝŝŝııııyyyyttttııııññññ istima‘ Her nnnneeeeffffeeeessssddddeeee perverince nnnnaaaaġġġġmmmmeeee----iiii şşşşeeeehhhhbbbbââââzzzzaaaa nnnneeeeyyyy (g.52/4) 503 Erişmişdir nnnneeeevvvvââââ----yyyyıııı ccccâââânnnn----ffffeeeeżżżżââââssssıııı eeeevvvvcccc----aaaarrrrââââyyyyaaaa N’ola vecde getürse çerhde ĥayl-i sürûşânı (k.17/16) Çemende bülbülânın nâlesi ssssûûûûzzzz----ıııı ddddiiiillllâââârrrrââââddddıııırrrr Felekde zzzzüüüühhhhrrrreeee eeeevvvvccccâââârrrrââââ ššššaaaarrrraaaabbbb-ı ddddeeeemmmmsâz-ı ‘işretdir (k.5/14) 11.Gonce-i Ra’nâ: Yaklaşık iki asırlık olan mürekkep makamlardandır (Devellioğlu, 2001: 292). Kemend-i zzzzüüüüllllffffe düşmüş bülbül-i dil hem tttteeeerrrreeeennnnnnnnüüüümmmmddddeeee Şebistân içre bulmuş şem‘-i rûyı ġġġġoooonnnncccceeee----iiii rrrraaaa‘‘‘‘nnnnââââ (k.12/23) 12.Gülizar: Türk mûsikisinin tahminen beş asırlık mürekkep makamlarındandır. Buna “Hüseynî Gülizar” da denir. Güçlüsü nevâdır (Nair, 1999: 62). GGGGüüüüllllzzzzâââârrrr-ı muhabbet içre gûyâ Bir bülbül-i nâzenin zebândır (k.4/16) 13.Hicâz: İlk defa XIV. yüzyılda Urmevini’nin eserlerinde rastlanmaktadır. Yerinde hicaz dörtlüsüne neva perdesinde rast beşlisinin eklenmesinden meydana gelir (Editör(?), 2007: 22). Yay burcu, ateş tabiatlı, sıcak özellik gösterir. Jüpiter bağlantılıdır. Bu makamın yatsıdan sabaha kadar olan zamanda etkisi fazladır. Kuru–soğuk sebepli hastalıklar için faydalıdır. Kemiklere, beyne ve çocuk hastalıklarına tedavi edici etkisi vardır. Üro–genital sisteme ve böbreklere etki gücü fazladır. Göğüs bölgesi diğer önemli etki alanıdır. Düşük nabız atımını yükseltir. Alçakgönüllülük duygusu verir. En eski makamlardandır. Zengüle ve Zirgüle makamları ile yakınlık gösterir. Adını Arabistan´daki Hicaz bölgesinden almıştır (Kalender, 1987: 361–375; http://www.tumata.com/icerik.aspx?pageName=tr_makamlar.html). Degildir tâb-ı ŝaģrâsı ĢĢĢĢiiiiccccââââzzzz’’’’ııııññññ tâbi‘-i ĥûrşid Oraya Ķays’ın âhı şu‘lesinden çoķ şerer düşmüş(g.50/3) Ģâŝılı fikr-i yâr-ı mehveşdir Kûy-ı dilber meger ĢĢĢĢiiiiccccââââzzzz’’’’ıııımmmmddddıııırrrr 14.Hümâyûn: En eski makamlardan olup Türk müziğinin basit makamlarındandır (Devellioğlu, 2001: 390). ‘Ušârid müşterî evŝaf-ı pâki istima‘ında HHHHüüüümmmmaaaayyyyûûûûnnnn šâli‘-i şevķile eyler zzzzüüüühhhhrrrreeee ââââġġġġâââânnnniiii (k.17/4) 15.Nâz u Niyâz: Bî-niyâz makamı Abdülbâki Nasır Dede tarafından icad edilmiştir. Mürekkep bir makamdır (Devellioğlu, 2001: 842). Gül-i ra‘nâ ile nnnnââââzzzz uuuu nnnniiiiyyyyââââzzzz bülbül-i ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķııııññññ Gülistânda ddddiiiillll-i pür-ssssûûûûzzzzeeee gül ddddeeeevvvvrrrrinde bir ddddeeeemmmmddddiiiirrrr(g.45/4) ŠŠŠŠaaaannnnîîîînnnn-i sîne-kkkkeeeemmmmâââânnnnııııññññ ider ķılup mevce Ĥırâm-ı nnnnââââzzzz uuuu nnnniiiiyyyyââââzzzz-ı şükûfeyi eş‘âr (k.10/14) 16.Nevâ: Ses, sedâ, âhenk, nağme anlamlarına gelen nevâ kelimesi aynı zamanda Türk mûsikîsinin makamlarındandır(Sefercioğlu, 1999: 649–668). Kova burcu (oğlak burcu); Satürn, hava tabiatlı, kuru-soğuk özellik gösterir. Kara safra bağlantılıdır. Dişi özellik gösterir. Bu makam, gece ve kuşluktan ikindiye kadar olan zamanda etkisi fazladır. Göğsün sağ tarafına, 504 böbreklere, omurilik, kalça ve uyluk bölgelerine etkisi vardır. Üzüntüyü giderir ve lezzet verir. Gönül okşayan makam adıyla bilinir. Kötü fikirleri kovduğu, cesaret ve yiğitlik verdiği, gönül sevinci oluşturduğu ileri sürülür. Kuvvet ve kahramanlık duyguları meydana getirir. Akıl hastalıklarının tedavisinde faydalıdır. En eski makamlardandır. Buluğ çağındaki kız çocuklarının kadın hastalıklarına tedavi etkisi vardır. “Ses, seda, makam ve ahenk” demektir. (http://www.tumata.com/icerik.aspx?pageName=tr_makamlar.html). Yeñi bir şâh-ı nâzıñ mmmmeeeeşşşşķķķķ----iiii nnnnââââyyyy----ıııı ‘aşķın eyler dil NNNNeeeevvvvââââ----yyyyıııı âhda mu‘tâdı şimdi günde biñ demdir (g.45/3) NNNNeeeevvvvââââ yoķdur ŝŝŝŝaaaaddddââââ----yyyyıııı ssssââââzzzzddddaaaannnn zühhâd-ı zerrâķa Girer mi gûşına ġayrı ŝŝŝŝaaaaddddââââ----yyyyıııı sîm ile zerden (g.32/4) Nihâl ü şâĥlar üstünde murġlar ggggûûûûyyyyâââânnnn TTTTeeeerrrreeeennnnnnnnüüüümmmm eylemede hem nnnneeeevvvvââââ-yı sebze bahâr (k.10/6) ‘‘‘‘UUUUssssûûûûllllââââtttt uuuu nnnneeeevvvvââââ----yyyyıııı mmmmuuuussssiiiiķķķķîîîî resm-i letâfetle Hemânâ kendüye bir mevhibedir şübhe ne Ģaķķa (t.7/2) Nedir ey dil bu fikriñ gülşen-i ruĥsâr-ı yâr içre NNNNeeeevvvvââââllllaaaarrrr idecek yer fikret-i deyniñ mi var âyâ (k.12/20) Temâm-ı lušf ile Nâŝır dedim aña tariĥ Ĥalil Efendi’ye ola ‘Adın mmmmaaaaķķķķââââmmmm----ıııı nnnneeeevvvvââââ (t.11/5) 17.Penc-gâh: Rast perdesinde karar veren birleşik makamlardandır (Nair, 1999: 51). Zihî ra‘nâ mmmmaaaaķķķķââââmmmm----ıııı ddddiiiillll----ggggüüüüşşşşââââ ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķ şevķıyle Hemîşe ppppeeeennnncccc----ggggââââhhhh ol şâhıñ olsunlar du‘â-ĥânı (k.17/14) 18.Râhâtü’l-Ervâh: Ruhların rahatı demek olup, en eski terkiplerden, mürekkep bir makamdır (Devellioğlu, 2201: 873). Ŝala ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââkkkkaaaa âb-ı zzzzeeeemmmmzzzzeeeemmmm gelsün ŝafâlansın NNNNeeeevvvvââââ----yyyyıııı rrrraaaaģģģģaaaattttüüüü’’’’llll----eeeerrrrvvvvââââģģģģ kesb eyler hemîn nûşân (t.12/3) 19.Rast: Koç burcu, ateş tabiatlı, kuru-sıcak tabiatlı makam. Gece yarısı ve seher zamanları etkilidir. Soğuk organlar olan kemik, beyin ve yağlara etkilidir. Fazla uyumayı engeller. Düşük nabzın yükselmesine yardımcı olur. Özellikle çocuk bünyesinde nem hâkim olduğu için, bu sebeple oluşan dengesizlikleri düzeltir. Akıl hastalıklarına iyidir. Sarı safra bağlantılıdır. Erkek karakter gösterir. Gündüzleri ve özellikle salı günleri etkisi fazladır. Oğlak burcu ve su ile ilişkilidir. Tedavi değeri yüksek olan dört esas makamdan birisidir. Sefa, neşe, iç huzuru ve rahatlık verir. Felci gidericidir. Başa ve göze etkilidir. Kaslara tesiri vardır. En eski makamlardandır. Farsça “doğru” “dosdoğru” “sağ” ve “gerçek” demektir. Spazmı çözücü özelliği nedeniyle spastik ve otistik hastaların tedavisinde yararlıdır. Mars gezegeni ile bağlantılıdır. (http://www.tumata.com/icerik.aspx?pageName=tr_makamlar.html; Kalender, 1987: 361–375; Khan, 1994: 1–168;). İlk defa XIV. yüzyılda Safiyüddün Abdülmümin’in eserlerinde rastlanılmaktadır. Yerinde rast beşlisine neva perdesinde rast dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir (Editör(?), 2007: 24; hbogm.meb.gov.tr/.../muzik_aletleri/.../muzikte_sistem_makamlar.pdf). 505 Bu ddddeeeemmmmlllleeeerrrr nnnneeeeyyyy sssseeeennnnââââ----ggggûûûû derse sâmi‘ rrrraaaassssttttddddıııırrrr ķavli Gelür âzâna zîrâ nnnneeeevvvv----eeeeddddââââ vaŝf üzre eeeellllģģģģâââânnnnıııı (k.17/15) Bî-dillere dil baġışlamaķda Efsûn-ı ŝafâ-yı rrrraaaassssttttddddaaaannnnddddıııırrrr (k.4/18) Geleydin fetģe bâb-ı kenz-i eeeellllģģģģâââânnnnıııınnnn yumup çeşmin Muķaddem rrrrââââsssstttt bir ggggüüüüllllbbbbaaaannnngggg-ı hû’dur iiiibbbbttttiiiiddddââââ----yyyyıııı nnnneeeeyyyy (k.3/11) 20.Sabâ: Bir makam olup şecaat, cesaret, kuvvet ve rahatlık verir. Seher vaktinde daha etkilidir. (http://www.tumata.com/icerik.aspx?pageName=tr_makamlar.html; Kalender, 1985: 47–55). Dıraĥtânıñ ddddüüüüffffûûûûffff-âsâ ŝŝŝŝaaaabbbbââââdan ŝıyt-ı evrâķı Hemîşe ‘âlemde ââââvvvvââââzzzzeeee-i tebşîr-i ni‘metdir (k.5/17) Gelür ŝŝŝŝaaaaddddââââ-yı varaķ nnnnaaaaġġġġmmmmeeee-i sebzdir sebz Ķılınca vaķt-i seģer gülşene ŝŝŝŝaaaabbbbââââ-reftâr (k.10/8) 21.Sûz-ı Dil: Türk mûsikîsinde bir şed makamdır. Tahminen Abdülhalim Ağa'nın icat etmiştir ve 180 seneliktir. Oldukça kudretli olan ve his tebliğ eden sûz-i dil makamında aşk ıztırâbı, mâzî hasreti gibi duygular sezilir. Sıklıkla kullanılmıştır (Devellioğlu, 2001: 966). DDDDiiiillll----iiii ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķaaaa ŝor te’sîr-i ssssûûûûzzzz----ıııı nnnnaaaaġġġġmmmmeeee----iiii nnnneeeeyyyyddddeeeennnn Sebûnuñ ķulķulün gûş eyleyen peymânesinden ŝor (g.37/4) Degildir pîç-tâb-ı al-ı ruĥsarında ol şuĥuñ O bir âyînedir aña ddddiiiillll----iiii ssssûûûûzzzzâââânnnnıııımmmm ‘aks itmiş (mfr.16) Gül-i ra‘nâ ile nnnnââââzzzz uuuu nnnniiiiyyyyââââzzzz bülbül-i ‘‘‘‘uuuuşşşşşşşşââââķķķķııııññññ Gülistânda ddddiiiillll-i pür-ssssûûûûzzzzeeee gül ddddeeeevvvvrrrrinde bir ddddeeeemmmmddddiiiirrrr(g.45/4) 22.Sünbüle: Aynı zamanda başak burcunun eski adı olan bu makam, en eski makamlardandır (Devellioğlu, 2001: 971). Dökülsün ebr-i zzzzüüüüllllffffüüüüññññ âfitâb-ı rûyıña cânâ O da bir ĥĥĥĥooooşşşş hhhheeeevvvvââââ----yyyyıııı ssssüüüünnnnbbbbüüüüllllddddüüüürrrr ‘âlem-i ģüsne (mfr.27) 23.Şehnâz: Türk müziğinin en eski ve mürekkep makamlarındandır. Çok güzel ve karakteristik bir makam olup, hicazkârın daha yumuşağı ve nazlısı, masal edasına çok müsait bir çeşittir. Eskiden çokça kullanılırken, son zamanlarda orta derecede kullanılmıştır (Devellioğlu, 2001: 985). Çeşmî-i şşşşeeeehhhhnnnnââââzzzz mest-i ‘işve Müjgânları sâķîyân-ı ‘işve (g.12/4) Yeñi bir şşşşââââhhhh----ıııı nnnnââââzzzzııııññññ mmmmeeeeşşşşķķķķ----iiii nnnnââââyyyy----ıııı ‘aşķın eyler dil NNNNeeeevvvvââââ----yyyyıııı âhda mu‘tâdı şimdi günde biñ ddddeeeemmmmddddiiiirrrr (g.45/3)