D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 144 (1, 2) EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yıl: 8 Sayı: 19 (Bahar 2004)------ 281 MUSA KISSASININ PARADİGMATİK YAPISI Soner GÜNDÜZÖZ (*) Özet Kur 'an- ı Kerfm 'de Yusuf ve Adem kıssalarında da görülen paradigmatik yapıya Mu sa kıssalarmda da rastlanır. Yusuf kıssası Kur'an'da bütünlük arz ederken, Musa kıssa­ sı dağınıktır. Bu kıssaları, birleştirdiğimizde paradigmatik bir yapı ortaya çıkar. Paradigmatik yapıdaki anlatıda tıpkı bir soğanın kabukları gibi anlatının bölümleri birbirine simetriktir. Merkez epizot (bölüm) olaylarm en karmaşık yeridir. Pradigmatik yapli/ak i lıir anlarula yer alan nesne ve kişiler de birbirine simeırikıir. Anahtar Kelimeler:Musa kıssası, paradigmatik yapı, aniatı bölümleri The Paradigmatic Structure of Musa Episode Abstract The paradigmatic structure in Yusuf and Ade m episodes can also be noticed in Mu sa episode. While the Yusuf episode is observed asorganizedin Qur'an, the Musa epi sode is not organized. When we combine the expressions, a pardigmatic structure will occur. In Paradigmatic structure, the expressions are /ike the· layers of an o nion. The ep iso des oft he expressions are symmetric:io each other. The central episode is the most comp lex part in the main part of the events. In the expressian of the paradigmatic structure, the objects and the persons are also symmetric to each other. Key Words: Musa Episode, Paradigmatic Structure, Episodes. *) Arş. Gör., Dr., Ondokuzmayıs Üniv, İliihiyat Fakültesi, (e-posta :[email protected]) i' /. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 145 (1, 1) l ~ı 282 1 Dr., Soner GÜNDÜZöz·-------EKEV AKADEMİ DERCİSİ GİRİŞ: Nil'de başlayan, Kızıl deniz'e uzanan, iki denizin kıyısında veraya açılan, Musa Pey gamber'i kah Nil nehrinde bir sandukada, kiih Hızır'la beraber bir gemide, kiih elindeki asa ile yardığı Kızıl denizin ortasında bulduğumuz ıslak bir öykü, Mısır'daki Tfifiinın, Tih'teki on iki pınarın, suya gömülen Firavun'un, iki denizin öyküsü. Yeşil Peygamber (Hızır/Bilge Kul)'in peşinde, fizikle metafizik alemin buluştuğu noktaya, Mecmau'l bahreyn'e giden, verildan dünyaya bakan Musa Peygamber'in ve her şeyi fiziksel alem de arayan, Rabbi görebilmek için kule inşa eden Firavun 'un öyküsü. Aslında belki Hz. . Musa ve Firavun 'un simgeselliğinde tüm insanlığın yaşam öyküsüdür Musa lassası. Öy künün mekan ve zamanı dünyada geçse de kıssa, varlığın manasının sorgulandığı sem bolik bir öyküdür. Bu öykü Kur'an'da çok değişik sureler içerisinde konu edilir. "Hz. Musa, Kur'an'da en çok adı geçen peygamberdir. 34 sfire, 131 ayet ve 136 yerde kendisinden doğrudan bahsedilir. Dolaylı liyederin de dikkate alınması biilinde ayet sayısının 502'ye ulaştığı görülür.1" Kur' an' da bu kadar yoğun, ama bir o kadar dağınık şekilde yer alan Musa kıs­ sa(lar)ının, kronolojik bir düzen içerisinde bir tek metin olarak birleştirilmesi ve ledün nt Musa-Hızır lassasının da tarihsel Musa anlatılan ile birlikte metine katılması duru munda Hz. Musa 'ya ilişkin kıssa(lar)da ilginç bir sanatsal sistemin belirginleştiği ve söz konusu anlatının, aslında Kur'iint vahyin, daha başından sonuna değin sistemli bir plana oturduğu göri.iHir. Yusuf lassası ve Adem lassası gibi diğer kıssalann da tabi olduğu bu plan, 'paradig matik yapı/soğansı yapı' (karşıt yansımalı yapı) olarak anılır. Aniatı bilirnde 'çiastik ya pı' olarak anılan model de karşıt yansımalı yapıyla çoğunlukla örtüşmektedir. "Çias tik/chiastik yapıya, anlatının içsel organizasyonu denilebilir. Chiasmus adını bir Grek al fabesi haifı olan 'den almaktadır. Anlatırnın içsel bütünlüğünü göst!'!ren bir edebi tek niktir. Şayet anlatım a b c d e f-f' e' d' c' b' a' ... simetrik bir şekilde sistematize ediliyor sa bu aniatı bütünlük arzediyor demektir.2" Bu modelde merkez epizota yer verilmemek tedir. · Çiastik yapıya benzer şekilde paradigmatik yapıdaki bir aniatı da soğanın kabukları gibi içiçe geçmiş farklı epizot/kısımlardan oluşur. Soğanın ortadan ikiye bölünmesi ile her iki taraftaki kabukların birbirine simetrik/bakışımlı olduğu görülür. Bunun gibi so ğansı plana oturtulmuş bir anlatının epizotları da birbirine bakışımlı olacaktır. Öte yan dan çiastik yapının tersine paradigmatik yapıda, soğanın ortasındaki kısıma benzer şe­ kilde bu aniatılarda izleksel olarak olayın düğümlendiği bir 'merkez epizot' bulunur. An latıdaki karmaşıklık anlatının başından ·ortasına doğru artar, merkez anlatım biriminde düğümlendikten sonra anlatının sonuna doğru azaiır3. I) Bu durumun tespiti için bkz. Elmalı, Abdurrahman, Moise (Musa) et son Message d'apres Le Co ran et Ses Commentateurs, yayınlanmamış doktora tezi, Paris, 1988, 13-14. Nakleden: Sayı, Ali, Fi ravun, Hamlin ve Kilran Karşısında Hz. Musa, İz Yayıncılık, İstanbul, 1999, s. I. · 2) Al bayrak, İsmail, "Kur'fuı ve Anlatı(m) Bilim", Ekev Akademi Dergisi, Ankara, 2002, sayı:l3, s.97. 3) Karabaş, Seyfi, Dede Korkut'ta Renkler, Yapı Kredi Yayınları, İst~bul, 1996, s.9. Karabaş'ın verdi ği bilgiye göre karşıt yansımalı yapı Homeros'un destanlarında Ilyada ve Odysseia, Dede Korkut, Sir Gavain and the Green Knight, Gulliver's Travels dördüncü kısmı, Joseph Andrews, The Red Badge ofCourage, The Ballad of the Sad Cafe ve Çalıkuşu'nda görülür. Karabaş, a.g.e., s.9,l0, ll, 12. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 145 (1, 2) MUSA KISSASININ PARADİGMATİK YAPISI-------- 283 Musa kıssasındaki ögeler ve kahramanlar arasındaki eşleştirmeler ve sembolik de ğerlerin birbirleriyle ortaklık ya da zıtlık tekabüliyeti içinde yer alması, kıssada adı ge çen 'karşıt yansımalı yapı' çerçevesinde gelişen simetrik epizot (kısım)ların anlatım gü cünü daha da artınr. Belki de bu, Kur'an'ın icazının tarih boyunca karanlıkta kalmış bir boyutunu bize verir. 1-KISSANIN EPİZOTLARI: Musa kıssasının simetrik epizotlarını şu şekilde belirlememiz mümkündür: a'-Musa Peygamber'in MaddiTerbiyesi Epizotu Sanduka, Kıbunin katli, Bedensel Yardım A' -Mucize Epizotu (Metamorfoz) B'-inançlıların Ölümü Epizotu C'Semavi İnzal Epizotu (Mısır'da Göksel Afetler) D'-Çıkış (Hurfic)-Gark Epizotu [ E'-Tfir Epizotu F-Merkez Epizot/Sfunifi-Buzağı Epizotu . E"Tfir Epizotu D" -Giriş Epizotu C"-Semavi İnzru Epizotu (Tih'te Göksel Lütuflar) B"-İnançsızın Ölümü Epizotu A"-Mucize Epizotu (Metamorfoz) a"-Musa Peygamber'in Manevi Terbiyesi Epizotu Gemi, Çocuğun Katli, Bedensel Yardım a'-Musa Peygamber'in Maddi Terbiyesi Epizotu: 1. Anlatım Birimi Sanduka: Saltanatını Nil'in sularının yükselme ve alçalmasının kontrolü sayesinde kurmuş ve bunu Mısır' ın mevcut kül tü içinde kendisine bir tanrılık atfederek pekiştirmiş olan Firavun, Tann Kral kimliği içerisinde her dediğini yaptınr. O Mısır'ın en büyük adamı olduğu gibi, Mısır'daki tannlar panteonunun da en büyük tan nsıdır4. Tıpkı petrol gibi, idaresi, güçlü bir erki gerekli kılan Nil, Firavun'a saltanat ve 4) "Ben sizin en büyük tannnızım" ifadesi için bkz. Naziat 79/24. Bu Firavun'un kimliğine ilişkin çe şitli görüşler ileri sürülmüştür. Tevriit açıkça Hz. Musa'nın, sarayında büyüdüğü Firavun ile Hz. Mu sa'nın inanmaya çağırdığı ve Kızıl Deniz'de ölen Firavun'un farklı kişiler olduğunu belirtir. Bkz. Eski Ahid, Çıkış, 4/18-20; Buna göre İlk Firavun 19. Hanedan'ın üçüncü Firavunu II.Ramses (M.Ö.I279-1212) ve ikincisi Merneptah (M.Ö. 1212-1202i olmalıdır. Maurice Bucaille ve kimi bi lim adamları Kur'fuı'daki Firavun'un da Tevrat'ta belirtildiği gibi iki ayn Firavun olduklarını ve bu Firavunların II.Ramses ve Merneptah olduğunu söylerler. Fakat onların bu tezinde Tevrat'ın, Mu sa'nın Firavun'u davet ettiği zaman seksen, öldüğünde ise yüzyirmi yaşında olduğuna ilişkin riva yetine da);andıkları görülür. Bkz. Bucaille, Maurice, Kitab-ı Mukaddes Kur'an ve Bilim "La Bible /. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 146 (1, 1) 284 /Dr., Soner GÜNDÜZÖZ-------EKEV AKADEMİ DERCİSİ hatta tannlık vermiştir. Fakat Firavun'un, bu saltanatın, elinde sürekli kalması konusun da endişeleri vardır. Firavun bir taraftan Mısır'da çağalmakta olan İsrailoğullarının de mografik yapısını kontrol etmek, diğer taraftan İsrailoğullannın arasından çıkacağını bil diği peygamberin gelişini geciktirmek için İsralloğullannın dünyaya gelen erkek çocuk- lannı düzenli olarak katlettirir5. . Bu hengamede annesi, Firavun'un askerlerinden korumak için, Hazkıyel adındaki bir marangoza6 yaptırdığı sanduka içerisine bebek Musa'yı koyar ve sandukayı lqyıda bir yere iple bağlı alduğu halde Nil'in açıklanna salar. Bir gün askerlerin kontrolü sırasında bebek Musa'nın içine kondu ğu sanduka, bir rivayete göre; annesinin ipi bağlamayı unut ması sonucu7, -Kur'an'ın delaletiyle anneye gelen bir vahye müstenid olarak-s Nil'in akışına kendini kaptınr. Sanduka, Firavun'un Nil kenanndaki sarayının kıyısında bir ağacın dibine takılır. Fi ravun'un kızı9 belki de hanımı Asiye'nin hizmetkarlan bebeği bulurlarlO. Firavun du rumdan haberdar olur ve bebeği öldürtmek ister. Asiy e gizli bir muvahhittir ve bu bebe ğin ikisi için de göz aydınlığı olacağı yolundaki sözleri ile kocasını bu karanndan vaz geçirir! ı. Hatta müteakip defalar Firavun sudan gelen bu çocuğu öldürtmek istese de Asiye hep onu bu düşüncesinden alıkoyar12. Suda ağacın dibinde bulunan bu çocuğa Fi ravun'un sarayında, Kıpticede su anlamına gelen 'mu' ve ağaç anlarnma gelen 'sa' keli melerinin birleşimi olan 'Musa' adı verilirl3. Firavun'un saltanatını borçlu olduğu Nil, le Coran, et la science", çev. Suat Yıldınm, TÖV., İzmir, tsz. s. 343. Bu görüşe karşı çıkaı:ak Kur'an'daki Firavun'un tek Firavun olduğunu ve bunun tarihsel gerçeklerle uyuştuğunu, söz konu su Firavunun 67 yıl saltanat sürmüş olan II.Ramses'ten başkası olmadığını söyleyenler de vardır. Bkz. Fatoohi, Louay, Al-Dargazelli, Shetha, Musa & Firavun Çıkış Kitabı, Gelenek, s. 122-124. ...l'; 5) Katil ve zebh olayı için bkz. Bakara, 2/49; A'raf, 7/127, 141; İbralıim, 14/6; Kasas, 28/4; Mü'min (Gafır), 40/45; Eski Ahid, Çıkış, 1/15. Bunun bir katil olmayıp Kur'an'da geçen zebh eyleminin bir kastrasyon/iğdiş operasyonu olduğu da söylenir. Bkz. Sayı, a.g.e., s.32. Karın tokluğuna çalışan nü fusu kaybetme endişesi ile Firavun'un bu uygulamayı birer yıl ara ile yaptığı ve Musa Peygamber'in kardeşi (Tevrat'a göre ağabeyi) Harun Peygamber'in Hz. Musa'nın bebekken yaşadıklanndan bu yolla kurtulduğu için bkz. Taberi, Ebi\ Ca'fer Muhammed b. Cerir, Cami'u'l-Beyan 'an Te'vUi Aya ti'l-Kur'an, Mısır, 1954, I, 272 6) Sa'lebi, Ebi\ İshak Ahmed b. Muhammed, Araisu '1-Mecalis, tsz, s.149, 166. Nakleden: Sayı, a.g.e .• s.37. 7) İbn Kesir, Ebi\'1-Fida İsmiiii b. 'Umer, Tefsiru'l-Kur'ani'l-'Azim, thk. Muhammed İbrahim el-Ben- na, vd., İstanbul, 1985, VI, 232. 8) Kasas, 2817. 9) Eski Ahid, 2/5-6; Taberi, a.g.e., XX, 32. 10) Taberi, a.g.e., XVI, 165. ll) Kasas, 28/9. 12) Sayı, a.g.e., s.43-44. 13) Sayı, a.g.e., a.yer. Tevrat'ta "Firavun'un kızı 'Onu sudan çıkardım'diyerek adını Musa koydu." türn cesi yer alır. Bkz. Eski Ahi d, Çıkış, 215-10; Musa kelimesinin etimolojisi ile ilgili başka görüşler de ileri sürülmüştür. Yurco'ya göre Mısır dili kökenli Musa adı Ramses dönemi kaynaklarında sıklıkla görülür. Bkz. Fatoohi, a.g.e., s.54. Musa kelimesinin kutsal kitaptaki etimolojisinin yarılış olduğunu söyleyenler vardır. Bkz. Fatoohi, a.g.e., s.ll8. Kimi bilim adamianna göre Musa adı ilk unsuru bir tann adı olan Mısır dilindeki bir ismin kısaltılmış biçimidir. Bkz. Fatoohi, a.g.e., s.38. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 146 (1, 2) MUSA KISSASININ PARADİGMATİK YAPISI-------- 285 bu sefer ona saltanatını ve hatta hayatını kaybettirecek bir oyun oynaınıştır. Ona Musa Peygamber'i getirmiştir. Bu, döngüsel olayların da başlangıcıdır. Musa Peygamber'in annesine, korkmaması ve bebeğinin tekrar kendisine döneceği şeklindeki Kur'ani vahiy14 gerçek olmuştur. Bebek Musa hiç bir süt anneyi kabul etmez, Musa'nın abiasının Firavun'un sarayına giderek annesini sütanne olarak tavsiye etmesi sonucu anne, süt anne olarak saraya alınır15. Hatta rivayetler doğru ise anne işlerini ge rekçe göstererek sütten kesilenekadar Hz. Musa'ya kendi evinde bakar16. Buraya kadar gerçekleşen olaylar Kur'an'ın anlatımının destekleyicileri olarak Tevrat, tefsirler ve ri vayetlerin ışığı altında incelenirse, kıssada ilginç eşleştirmeler ortaya çıkar. Hz. Musa'yı Nil'e bırakan anne onu gideceği yere kadar izlemesi için kızı Meryem'i yollar17. Asiye nin ve kızının bebeği bulduğu rivayetine dayalı olarak diyebiliriz ki Hz. Musanın anne si (bebeği Nil'e bırakan), kızı Meryem (bebeği Nil boyunca izleyen) ve Firavun'un sa rayında Hz. Musa'ya ikinci bir annelik yapan Asiye (bebeği bulan), Asiye'nin ve Fira vun'un kızı (bebeği bulan) birbirleriyle işlevsel olarak eşleşirler. 2. Anlatım Birimi Kıptfnin Kat/i: Musa Peygamber genç bir adam olur. Ona henüz peygamberlik görevi verilmemiştir. O, Firavun'a karşı nankörlük etmek ile sıbtilere uy gulanan baskıya karşı çıkmak arasında bocalamaktadır. Genç Musa sudan gelen biri olması ve süt annesinin (ki gerçek annesi odur) bir sıb­ tl (fsralloğullarından hiri) olması nedeniyle İsrailoğullarına yakın bir konumdadır. Bir gün Hz. Musa bir sıbt1 ile bir kıbt1 (Mısır'ın yerli Fir'avni halkından olan kişi)nin kav gasına tanık olur. Bu kavgada sıbtınin yanında yer alan Hz. Musa vurduğu bir yumruk la istemeden kıbtıyi öldürür. Korkuya kapılan Hz. Musa bu korkusunda haksız da sayıl­ maz. Şehrin uzak tarafından (olayın geçtiği yerin şehrin içi olduğu düşünülürse saray dan) gelen bir inançlı kişinin "kaç, yoksa Firavun bu suçtan dolayı seni öldürecek" şek­ lindeki ikazıyla Hz. Musa, Mısır'ı terk etmek zorunda kalır18. 3. Anlatım Birimi Karşılıksız Bedensel Yardım: Hz. Musa yanına hiç bir azık alına­ dan Mısır'i terk eder, Medyen'e kadar gider19. Medyen Firavun'un hükümran olmadığı bir bölgedir. Orada bir meraya varır. Merada iki kız, sürülerine çobanlık yapmakta, su başındaki izdiham nedeniyle, ancak erkek çobanlar sürülerini çektikten sonra hayvanla.:. rını sulayabilmektedirler. Hz. Musa onların bu çilesini farkederek hiç bir maddi karşılık beklemeden onların hayvanlarının sulanmasını sağlar20. Rivayete göre çok güçlü bir fı­ ziğe sahip olan Hz. Musa bir su birikintisini örten kayayı kaldırır ve hayvanları sular21. 14) Kasas, 28/7. 15) Kasas, 28/12. 16) Taberl, a.g.e., XVI, 165. 17 ) Kasas, 28/11. 18) Kasas, 28/20-21. 19) Kasas, 28/22. 20) Kasas, 28/23-24. 21) Taberi, ale., XX, 64. /. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 147 (1, 1) 286 /Dr., Soner GÜNDÜZÖZ-------EKEV AKADEMİ DERCİSİ Bu kıziann babalan Şuayb Peygamberdir22. Çok yaşlı olan Şuayb Peygamber, kızla­ n suya yalnız göndermek zorundadır. Hz. Musa'nın bu iyiliğini öğrenen ve büyük kızı-· nın onun güçlü ve güvenilir biri olduğuna ilişkin sözleri ve onu yanlannda işe almalan şeklindeki önerisi23 doğrultusunda, Şuayb Peygamber Hz. Musa'dan, sekiz yılı bu kızı ile evliliğine mehir olmak üzere, iki yılı da Hz. Musa'nın gönlünden koparsa karşılıksız olmak üzere 8-10 yıl yanlannda kalmasını ister. Hz. Musa teklifi kabul eder, Şuayb Pey gamber'in damadı olarak yıllarca yanında çalışır24. A'-Mucize Epizotu (Metamorfoz): Hz. Musa Medyen'den 8-10 sene sonra aynlır. Rivayetlere baKılırsa Sina üzerinden Mısır'a dönmektedir25. Mevsim kıştır, Hz. Musa ve ailesi yollannı kaybederler26. İleride bir ateş gören Hz. Musa, ailesine ısınacak bir ateş götürmek ve ateşin başında bir kılavuz bulmak ümidiyle ateşin yanına vanr27. Ona mü bfirek bir bölgedeki ağaçtan seslenilir28. "Ayakkabılannı çıkar. Sen kutsal Tuva vadisin desin."29 denir. Kendisine peygamberlik verilen Hz. Musa'dan, Firavun'a giderek onu doğru dine davet etmesi istenir30. Burada Allah ile Hz. Musa arasındaki ilginç bir diyaloğa da yer verilir. Allah, Hz. Musa'ya elindekinin ne olduğunu sorar. Hz. Musa'nın elinde asası vardır. Hz. Musa ce vap olarak "kah dayandığını, kah davanma yaprak indirdiğim değneğirn. Başka yararla n da var" der31. Allah'ın onu yere atması emrine uyarakdeğneğini yere atan Hz. Musa onun bir yılana dönüştüğünü görür32. Bu mucize Hz. Musa'ya verilen beyaz el mucize siyle beraber iki büyük mucizeden biriciir33. Hz. Musa 'yahu iki mucize dışında yedi mu cize daha verilmiştir34. Hz. Musa'nın, dilindeki kekemelik nedeniyle Allah'tan kardeşi Harun'u kendisine vezir/destekçi yapması konusundaki talebi, Allah tarafından kabul edilir35. Hz. Musa vahyi alıruş olarak Mısır'ın yolunu tutar. · B'-İıiaçlılarm Ölümü Epizotu: Hz. Musa Firavun'un sarayına vanr. Firavun'u doğ­ ru dine davet eden Hz. Musa Firavun'un tepkisi ile karşılaşır. Nevruz günü Mısır'ın si hirbazlan ile Hz. Musa arasında bir yanşma yapılmasına karar verilir36. Amaç Hz. Mu- 22) Kur'an'da 'kocamış ihtiyar' olarak geçer. Bkz. Kasas, 28/23. Tevrat'ta ise Midyan (Medyen) Kahi- ni Yetro olarak anılır. Bkz. Eski Ahid, Çıkış, 2/16-22, 3/1, 18/l. 23) Kasas, 28/26. 24) Kasas, 28/27-29. 25) Eski Ahid, Çıkış, 2/23. 26) Taha, 20/10; Kasas, 28/29. 27) Taha, 20/10; Nemi, 27/8; Kasas, 28/29. 28) Taha, 20/12; Nemi, 27/8-9; Kasas, 28/30. 29) Taha, 20/12; Eski Ahid, Çıkış, 3/5. 30) Taha, 20/13, 43; Şuara, 26/10-ll; Kasas, 28/32; Niiziat, 79/16-17. 31) Taha, 20/ 17-18. 32) Taha, 20/19-20, Kasas, 28/31. 33) Taha, 20/22; Nemi, 27/l2; Kasas, 28/32. 34) Nemi, 27112. 35) Taha, 20/29-30; Kasas, 28/34. 36) Nevruz olduğu söylenen gün, Kur'an'da "Zinet Günü/Bayram Günü" olarak geçer. BkZ. Taha, 20/59. Yanşmanın yapıldığı yer Pi-Ramesse şehri olmalıdır. Fatoohi, a.g,e., s.97. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 147 (1, 2) MUSA KISSASININ PARADİGMATİK YAPISI-------- 287 sa'nın yenik düşürülerek, iddiasında başansızlığa uğramasıdır. Ama işler Firavun'un beklediği gibi gitmez. Yanşmada sihirbazlar Hz. Musa'ya; Hz. Musa ise onlara öncelik verir. Sihirbazlar bu jeste uyarak yanşmada Hz. Musa' dan önce h ünerlerini göstermeye başlarlar, ellerindeki asalan ve ipleri yere atarlar. Asalar ve ipler yılanlara dönüşür. Oysa bu sadece bir iliz yondur. Ama çok başan ile sahnelenen bu ilizyon, bir ara Hz. Musa'nın bile yüreğine korku verir. Derken, Hz. Musa asasını yere atar ve asası gerçek bir yılana dönüşerek si hirbazlann sahte yılanlannı yutar. Sihirbazlar Hz. Musa'nın bir sihirbaz olmayıp gerçek bir peygamber olduğunu anlayınca secdeye kapanırlar. Firavun, kendisi izin vermeden, onlann Hz. Musa'ya uymalannı ve Hz. Musa'nın Rabbine iman etmelerini büyük bir suç olarak niteler. Onlar Firavun'a kafa tutarlar ve imanlannda sehat ederler. Firavun, sihir bazlann ellerinin ve ayaklannın çaprazlama olarak kesilmesini ve asılmalannı emre der37. Rivayete göre daha sonra sihirbazlan Nil kenannda astınr38. Bu süreçte Firavun, Haman'dan, tuğla pişirterek kendisi için yüksek bir kule yapma sını ister39. Amacı bu kuleye çıkarak Hz. Musa'nın Rabbini görmektir. C'-Semavi İnzal Epizotn (Mısıi'da gökten gelen afetler): Firavun ve kıptiler, küfür lerinde ısrar etmeleri nedeniyle gökten gelen birtakım iifetlerle cezalandınlırlar. Firavun ve kıbtiler yıllarca kıtlığa maruz kalırlar. Afetierin başında gökten gönderilim tı1fiin ge lir40. cerad/çekirge sürüsü de41 Mısır halkının maruz kaldığı iifetlerdendir. Çekirge sürü sü Hz. Musa'nın duası sayesinde garb yeli vasıtasıyla Mısır'dan hertaraf edilif42. Bu se fer üzerlerine kummel!böcek, defiidi'/kurbağa ve dem/kan43 gönderilir. Kan, Mısirlıla­ nn içme sulannın kana dönüşmesidif44. Söz konusu afet yedi gün sürer45. Mısırlılar, ricz/feliiket olarak an dıklan bu afetlerden kurtulmalan için Hz. Musa' dan, Rabbine du ada bulunmasını isterler, Hz. Musa'nın duasıyla bu afetler hertaraf edilif46. Mısır'da ya şanan beş Metin Kur'an'da Hz. Musa'ya verildiği bildirilen dokuz ayete47 dahil olduğu bildirilmektedir48. Bu süreçte Firavun ve mele'/seçkin zümresinin başına gelen bir fela- 37) A'rnf, 7/106-126; Taha, 20/60-73; Şuanl., 26/38-51. 38) Taberi, a.g.e., IX, 23. 39) Kasas, 28/38; Mü'min (Gatir), 40/36. 40) Taberi, a.g.e., IX, 30, 31, 34. Tfif'an'ın Yemen dilinde taun demek olduğuna ilişkin bkz. İbn Kesir, Tefslr, m, 458. 41) A'rnf, 71133. 42) Eski Ahid, Çıkış, I0/18-19. 43) A'rnf, 7/133. 44) Taberi, a.g.e., IX, 35. Dem olayırun burun kanaması olduğu da söylenir. Bkz. Taberi, a.g.e., IX, 39. 45) Eski Ahid, Çıkış, 7/25. Bu afet Eski Ahid'te de yaklaşık olarak Kur'an'daki gibi ele alırur. Bkz. Çı­ kış, 7/15-25. 46) A'rlif, 7/134-135; Zuhruf, 43/50. Ricz kelimesinin genel olarak tfiffuı, cernd, kuminel, detadi', ve dem lifetlerini ifade ettiğine ilişkin bkz. Sayı, a.g.e., s.155. Bu felaket Kur'an'da azab kelimesi ile de ifade edilir. Bkz. Zuhruf, 43/50. 47) İsrn, 17/I01; Nemi, 27112. 48) Taberi, a.~,;e., XV, 171. /. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 148 (1, 1) 288 /Dr., Soner GÜNDÜZöz·-------EKEV AKADEMİ DERCİSİ ket de tams/paralann taşlaşması. olayıdır. Bu, Hz. Musa'nın Firavun ve adamlannın pa ralannın taşa dönüşmesi için yaptığı dua sayesinde olmuştuı:49. D'· Çıkış (Hurôc)-Gark Epizotu: Firavun'un soy kırım (istifzaz)SO yapmasından kurtulmak için kaçmaktan başka çare bulamayan Hz. Musa ve İsrruloğullan Mısırltiann paralanndan ödünç alırJar51 ve gece vakti yola düşerler52. Firavun kendine bağlı siteler den asker toplayarak53 bir sabah vakti sıbtllerin peşine düşer54. Yaklaşık bir-iki hafta sonra İsrruloğullannı Kızıl denizin kıyısında55 yakalar56. İsrruloğullan paniğe kapıJır57, Hz. Musa'ya kırıcı sözlerle serzenişte bulunurlar5B. "Önümüzde deniz, arkarruzda Fira vun, kapana kısıldık" derler59. Hz. Musa ise onlan soğukkanlı olmaya çağınr6°. Hz. Mu sa vahiy ile asasını denize vurur, deniz yanJır61. İsrruloğullan bu kuru yerden geçer62, kurtulur. Firavun ve askerleri muhtemelen bu olağan üstü olayı ,Firavt!n'un tannlığına yorumlayarak63 denizin ortasında oluşmuş yolda ilerlerken64 deniz kapanıverir ve boğu­ lurlar65. Firavunun boğulmasının 10 Muharrem'de olduğu belirtilir66. Firavun öleceğini 49) Yunus, 10/88-89. 50) isra, 17/103. 51) Sıbtllerin kıbtllerden ödünç para almış olduklanna ilişkin bkz. Taha, 20/87. Sayı'ya göre, kıbtiler başianna gelen bir felliketin kaldmiması karşısında sıbtllere ödünç para vermek zorunda kalmış ol malıdırlar. Bkz. Sayı, a.g.e., s.172. isrruloğullannıiı bunu Hz. Musa'nın emri ile yapııkianna ilişkin bkz. Eski Ahid, Çıkış, 12/35; 11/1-3. Tamsolayına rağmen sıbtilerin kıbtilerden para almasını Sa yı, tamsolayının Firavun'un ve mele'/seçkin zümresinin mallannda gerçekleştiği, oysa sı bulerin bu paralan Mısır halkından aldıklan ile açıklar. Bkz. Sayı, a.g.e., s.174. Eski Ahid'te de bu durum be lirtilir. Eski Ahi d. ('ıkı~. ı Jl~: ı 2n5-3fi. 52) Taha, 20n7; Şuara, 26/52; Duhan, 44/23. 53) Şuara, 26/53. 54) Şuara, 26/60. Ayette geçen muşrikln kelimesini n, zaman değil, yön ifade ettiğini düşünenler de var dır. Buna göre kelime "doğuya doğru" anlamına gelir. Kur'an'daki maşrik "doğu" kelimesi kuzey den güneye uzanan yanın dairede, doğu, güneydoğu, kuzeydeğuyu içerecek şekilde bütün yönleri kapsarken; magrib "batı" kelimesi de kuzeyden güneye uzanan yanın dairede batıdaki bütün yön leri, yani batı, güney batı, ve kuzey batıyı kapsar. İsrruloğullannın kaçışı kabaca güneydoğuya doğ­ ru olduğuna göre, Kur'an Mısırlılann isrruloğullannı "doğuya doğru" takip ettiğini belirtmekle "doğuya doğru kaçışı tarif etmektedir. Bkz. Fatoohi, a.g.e., s.165. 55) Zemahşerl, Carulliih Muhammed b. 'Umer, el-Keşşfıj 'an Hakfıiki Gavfımidi't-Tenzfl ve 'Uyüni'l Ekfıvllfi Vuci'ihn-Te'vll, Beyrut, tsz., III, 317; Eski Ahid, İbranilere Mektup, 12/29. 56) Şuara, 26/61-63. Tevrat'taki bilgiye göre, Firavun ve askerleri İsrruloğullanna Pi-halıirot yanında Baal-Tsefon önünde konaklamakla iken yetişmişlerdir. Bkz. Eski Ahid, Çıkış, 14/9. 57) Şuara, 26/61. 58) A'rM, 71129. Eski Ahid, Çıkış, 14/11-12. 59) Taberi, a.g.e., XIX, 79. 60) A'raf, 7/128-129. 61) Bakara, 2/50; Şuara, 26/63. Olayı volkanik bir sarsıntı şeklinde değerlendirenler için bkz. Mill er, J. Max well, Hayet, John, H., A History of Ancient lsrael and Judah, s.64-65; Nakleden: Sayı, a.g.e., s.190. 62) Taha, 20n1. 63) Taberi, a.g.e., I, 278; XIX, 82. 64) Yunus, 10/90; Taha, 20n8. 65) Bakara, 2/50; Şuara, 26/65-66; Duhan, 44/24. 66) Buhar!, es-Sahfh, Savm, 69. Eski Ahid'te herhangi bir tarih verilm~mekle birlikte bazı tarihi ve ar keolojik çalışmalara dayanılarak Hz. Musa'nın yaklaşık ol!!fak M. O. XIV ila XIII. yüzyıllar arasın­ da yaşadığı, lsrruloğullannın Mısır'dan çıkışlannın da M.O. XIII.yüzyılın ikinci yansında gerçek- D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 148 (1, 2) MUSA KISSASININ PARADİGMATİK YAPISI-------- 289 anlayınca "İsrailoğullannın iman ettiği Tann'dan başkatann yok, teslim olanlardan ol dum" deı-67. İsrruloğullan denizi geçtikten sonra putlara ibadet eden bir topluluğa rastlarlar ve Hz. Musa'dan onlann putlan gibi bir put yapmasını isterler. Hz. Musa onlan ciihillikle suç laı-68. Rivayetlere bakılırsa bu topluluğun putlan inek şeklindediı-69. Belki bu olay buza ğı olayının da habercisi durumundadır. E'-Tôr Epizotu: Hz. Musa ve İsrailoğullan Kızıl denizi geçerler. Allah onlara Tur'un sağ tarafını vadeder70. Hz. Musa kavminden yetmiş kişi ile beraberTOr'a doğru yola çıkar. Acele ederek onlan Tı1r'a yakın bir yerde bırakarak tek başına Tı1r'a çıkar71. Bu acelesi ile ilahi suiile muhatap olur ve Allah "Neden kavİnini geride bırakıp acele edi yorsun?"72 diye sorar. Hz. Musa "Onlar benim peşimdeler, ben, sen memnun ol diye he men geldim" der73. Hz. Musa İsrruloğullannın başında kardeşi Hz. Harun'u bırakmış­ tır74. Mlkat otuz günden on gün eklenerek kırk güne çıkaniır75. İlave son on günde Sa min, İsrruloğullannı daliilete düşürür76. Bazı kaynaklarda mlkatın, huruc-gark/çıkış-boğulma olayından yaklaşık olarak on bir ay sonra gerçekleştiği söylense de77. Tevrat'ta Sina Vahyinin İsrruloğullannın Mı­ sır'dan çıkışlannın üçüncü ayında gerçekleştiği söylenir78. Hz. Musa mikatta Allah'ı leşti ği iddia edilmektedir. Bkz. Sil ver. D. Jeremy. A Historv of Judaism. Basic Books, New York, El/4, 1, JY; A.rrı..:a lık.z. Hc:alun, E. \V., TJu; OIJ Tı;~lt.mıelll Prupheıs, Pdi.:an Buuks, &linburglı, 1961, Appendix I, s.172. Nakleden: Sinanoğlu, Mustafa, "Eski Ahid ve Kur'an-ı Kerim'de Sina Vahyi", İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı:2, İstanbul, 1998, s.3. Sina Yalıyine ilişkin Eski Ahit ve Kur'an mukayesesİ için bkz. Sinanoğlu, agm. s.20. Söz konusu Firavun'un II. Ramses olduğu dü şüncesi!!deki bilim adamlarına göre Firavun Il. Ramses'in askerleri ile Kızıl Deniz'de boğulma ta rihi M.O. 1212'dir. Bkz. Fatoohi, a.g.e., s.136. 67) Yunus, 10/90. Firavun'un imanı prpblerni çok tartışmalıdır. Bu konudaki görüşler için bkz. Sayı, a.g.e., s.193-194. Fakat Kur'an'da Al-i Firavun'un sabah akşam ateşe sunuldukları ve katirlerin du asının boşa olduğu söylenmektedir. Bkz. Mü'rnin (Giifir), 40/45-50. Bu ifadeler Firavun'un kiifir olarak öldüğünü doğrular gözükmektedir. Mevlana, Musa ve Firavun'un birer sembol olduklarını belirterek "Zalıiren Musa yol üzerinde idi. Firavun ise yolunu şaşırmıştı. Hz. Musa Hakk'ın önün de gündüz ağlayıp sızladı; Firavun ise gece yanları göz yaşı dökerek Hakk'a feryat etti." sözleri ile Firavun 'un imanından yana gözükür. Mevlana Celiileddin-i Rumi, Mesnevl, Kültür Bakanlığı, An kara, 1993, I, 35a, by. 2456-2474; Gölpınarlı, Abdülbiiki, Mesnevl ve Şerhi, Ankara, 1989, I, 441- 443; Nakleden: Gürer, Dilaver, Fususu'I-Hikem ve Mesnevl'de Peygamberlerin Öykü/eri, İnsan Ya yınları, İstanbul, 2002, s.215. 68) A'riif, 7/138. 69) Taberi, a.g.e., IX, 45. 70) Talıa, 20/80. 71) Zemalışeri, a.g.e., III, 80. 72) Talıa, 20/83. 73) Talıa, 20/84. 74) Zemalışeri, a.g.e., a.yer. 75) A'riif, 7/142. 76) Talıa, 20/85; Ankebilt, 29/1-2. 77) Sayı, a.g.e., s. 201. 78) Eski Ahid~ Çıkış,19/3-6. ı /. D01777c8s19y2004.pdf 24.02.2010 15:56:00 Page 149 (1, 1) l -~ 1 290 1 Dr., Soner GONDüzöz·------..;..EKEV AKADEMİ DERCİSİ görmek ister, Allah "Beni asla göremezsin. Dağa bak. Dağ yerinde kalırsa beni görür sün" der Allah, nuru ile dağa tecelli edince dağ paramparça olur. Hz. Musa bayılır. Son- ' ra kendine gelir79. Bu epizotta Kur'an'da da geçtiği gibi ısrarla Hz. Musa'nın kavmini geride bırakarak acele etmesinden bahsedilir. İsrailoğullarından pek çoğu Sfurılıi'nin t yaptığı ve adına 'ıcl denen bir buzağıya tapmaya başlamışlardır. 'Icl!buzağı, 'acele kö- künden gelir. Hz. Musa'nın acele etmesi ile 'ıcl!buzağı arasında bir bağ vardır. Bu husu- sa klasik bazı tefsirler de işaret ederSO. F -Merkez Epizot/Samiri-Buzağı Epizotu: Kendisine emirlerin yazılı olduğu levha lar verilen Hz. Musa İsrailoğullarının yanına gider, vahiyle önceden kavminin dalalete düştüğünü öğrenmiş olan Hz Musa bu durumu kendi gözleri ile de görür. Sarnin namın­ daki kişiSI bir buzağı heykeli yapmış82 ve İsrailoğullarından pek çoğu bu buzağıya tap maya başlarnışlardır83. Hz. Musa Sanıiri'yi kovar ve buzağı yı yakarak küllerini denize atar84. Hz. Musa İsriüloğullarına nefislerini öldürme cezası vefir85. Kıbt!yi öldürdüğü olayda Hz. Musa'nın Medyen'e kaçmasına neden olan kişinin bu Sarnin olduğu söyle- nir86. . . Bu epizotta ilginç bir eşleştirme ile karşılaşılır. Sfurılıi, Hz. Musa'nın kaçmasına ne den olmuş, Hz. Musa ise bu olaydan yıllar sonra simetrik bir biçimde onu kovmuştur. Yani; Sfurılıi Hz. Musa'yı yurdundan uzaklaştırmış; Hz. Musa da Sfurılıi'yi yurdundan maklaştınnıstır. E"-Tur Epizotu: Hz. Musa tek başına mikata çıkışından sonra. daha önce Tur'un ya kı~larına kadar götürüp mikata çıkarmadığı yetmiş kişiyi bu sefer çıkarır. Hz. Musa'ya çeşitli buyrukların verildiği buluşmada bu yetmiş kişi Allah'ı açıkça görmek isterler, bu nun üzerine recfe (sarsıntı) ve sa'ika (yıldınm) ile cezalandınlarak öldürülürler. Sonra 79) A'raf, 7/143; Eski Abit'te de "Yüzümü göremezsin, çünkü insan beni görüp de yaşayamaz" ifadesi geçmektedir. Bkz. Çıkış, 33/l8-20. Tanrı'nın yalın görünmesi (epifani)'nden farklı olarak, varlığı­ nı bulut ya da ateş gibi bir belirti içinden göstermesi ve konuşması durumu "seldne" olarak anılır. Bkz. Hooke, Samuel Henry, Ortadoğu Mitolojisi, çeviren: Alaeddin Şenel, imge Kitabevi, İstanbul, 2002, s.199. · 80) Zemahşeri, a.g.e., III, 80. Buzağıya 'ıci denmesini kavminin Hz. Musa'yı beklerneyerek acele et- . mesi de bir, değişik yorumdur. Bkz. Taberi, a.g.e., I, 282. 81) Taha, 20/83-87, 95-97; A'raf, 7/l42-145. 82) Samiri'nin bu işte yalnız olmayıp elebaşı durumunda olduğunu Kur'an'dan anlıyoruz. Bkz. Taha, 20/88. Buzağının yapım şekli ile ilgili olarak bkz. Taha, 20/96. ... 1! 83) A'raf, 7/142, 148, 150; Taha, 20/86-94. 84) Taha, 20/97. 85) Bakara, 2/54. Bu olayın gerçek bir kıta! olduğu ifade edilir. Olaya Eski Ahid'te de değinilir. Bkz. Eski Ahi d, Çıkış, 32/26-28. Beydavi'ye göre bu gerçek bir kıta! değil, netisierin arzulannın kontrol altına alınmasıdır. Bkz. el-Beydavi, Kadı Niisıruddin Ebu Sa'id 'Abdullah b. 'Umer, Envliru't-Ten zfl ve Esrliru't-Te'vfl, Çağn Yayınlan, İstanbul, tsz., I, 126. 86) Taberi, a.g.e., XVI, 204-205. Tevrat'ta Samiri'den bahsedilmez. Bkz. Sayı, a.g.e., s.217; Tevrat'ta bu olay Hz. Harun'a yıkılır. Bkz. Eski Ahi d, Çıkış, 32/1-6.