Takribu’l-Akâidi’s-Sünniyye bi’l-Edilleti’l-Kur’âniyye Dr. Öğretim Üyesi, Namık Kemal Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Kelam Anabilim Dalı Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed Assistant Professor, Namık Kemal University, b. Muhammed Uleyş el-Mısri (ö. 1299/1882) Faculty of Theology, Department of Kalam Sakarya / TURKEY [email protected] Şer’î Delillerle Ehli Sünnet Akâidi Bismillahirrahmanirrahim Hamd, âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Salât ve selâm, seyidimiz Muhammed’e ve tüm ehlinin üzerinde olsun. Erkek veya kadın, hür veya köle akil baliğ olan herkesin, Allah’ın vâcip, muhâl ve câiz olan sıfatlarını; nebilerin ve resullerin vâcip, muhâl ve câiz sıfatlarını ve nebilerin ölüm, kabir ve sonrasına dair haber verdikleri şeyleri bilmesi vâciptir. Kim bunları bilmezse, Müslüman değildir ve cehennemde ebedi kalacaktır.1 Marifetin manası, delilden kaynaklanan, vakıaya muvafık kesin idraktir.  Tercüme ettiğimiz bu eser Muhammed Uleyş’in Takribu’l-Akâidi’s-Sünniyye bi’l-Edilleti’l-Kur’âniyye “Ehli Sünnet akaidinin Kur’ân ayetleriyle yaklaştırılması” adlı eseridir. Tercümeye esas aldığımız eserin ilk baskısı, Mısır’da 1329/1911 yılında Matbatu’l-Cemeliyye’de yayınlanmıştır. Daha sonra bu eser akaid ve kelam ilmine yani başlayanlar için Rıza’r-Rahmân Velid b. Misbâh et-Tâhir tarafından tahkik edilerek 1435/2014 yılında tekrardan neşredilmiştir. Bu eser, Ehli Sünnet akidesini aklî ve naklî delillerle ispatlamayı esas alan muhtasar bir eser hüviyetindedir. Zira Muhammed Uleyş, Ezher üniversitesinde aklî ve naklî ilimlerin tedrisiyle meşgul olması sebebiyle böyle bir esere ihtiyaç duyduğu söylenebilir. Şeyh Muhammed Uleyş, H. 1217 (1802) yılında doğmuştur. Tam adı, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Uleyş et-Trablusî el-Mısrî’dir. Şâzelî tarikatına mensuptur. Ezher hocalarından, Eş’arî ve Mâlikî âlimlerindendir. Birçok eser telif etmiştir. İngiliz devletinin ihtilâli sebebiyle hapse düşmüştür. Bu sebeple 1299/1881 yılında vefat etmiştir. (Muhammed b. Muhammed b. Ömer Mahlûf, (v. 1360/1941), Şeceretü’n-Nûri’z-Zekiyye fî Tabakâti’l-Mâlikiyye, Talik: Abdulmecid Hayalî, (Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003), 1:551, 552; Ziriklî Dimeşkî (v. 1396/1976), el-A’lâm, (Beyrut: Dâru’l-İlm lil-Melâyin, 2002), 6:19; )ةوخلإا ضعبل( شيلع دمحم خيشلا ةمجرت Ağustos, 08, 2017, http://feqhweb.com/vb/t6233.html; يمطاط قراط, ىلع ىوتفلا يف كلاملا يلعلا حتف شيّلعِ ةملاعلل كلام ماملإا بهذم Ağustos, 08, 2017, http://www.almarkaz.ma/Article.aspx?C=6045. 1 İlmin ve öğrenmenin önemini vurgulayan bu ifade, çok iddialı olup tekfirci bir üslup içermektedir. Bunun yerine ayeti kerimede ifade edildiği şekilde bir genel ve ilkesel bir uslup takip edilmelidir: “Kim, kendisine doğru yol ayan beyan belli olduktan sonra Resul'e karşı gelir ve mü'minlerin yolundan başka bir yola uyarsa, onu döndüğü yola yöneltiriz ve cehenneme sokarız. Ne kötü bir gidiş yeridir orası!” (en-Nisa 4/115) Ayrıca kat’î delile dayanan meselelerde tafsilî iman, zannî delile dayanan meselelerde ise icmalî iman gereklidir. Her ne kadar, İslâm itikadını kat’î delillere dayandırmak amaçlansa da zannî delillerden tamamen kaçınmak mümkûn gözükmemektedir. Zira İslâm itikadının temel iki delili olan Kur’ân ayetlerinin tamamının subutu kat’î olsa da bazı ayetlerin delâleti zannîdir. Ayrıca bazı hadislerin hem sübut hem de delaletinde zannilik bulunmaktadır. Bundan dolayı kat’î delile dayanmayan alanlarda zannî delile dayanarak yapılan te’villerden kaynaklanan farklı itikatlar tekfir sebebi değildir. Ehl-i Sünnet âlimlerinin genellikle kabul ettiği ilkeye göre “te’vilde tekfir yoktur.” Ancak ihtilafa yol açan sorun, te’vilin kuralına uygun yapılmamasından ve tevil bahanesiyle delilsiz bir şekilde mezhepsel önyargılara ve nefse uygun şekilde ayetlerin ve hadislerin manalarının tahrif edilmesinden kaynaklanmaktadır. Te’vilin kurallarına dair İmâm Gazzâlî’nin el-Kânûn fi’t-Te’vil eserine bakılabilir. (Mütercimin notu) tasavvur, c. 4 sy. 1 (Haziran 2018) | Muhammed Uleyş Çev: Vezir HARMAN Vâcibin manası, aklın, yokluğunu tasdik etmediği şey demektir. Muhâlin manası, aklın, varlığını tasdik etmediği şey demektir. Câizin manası ise aklın, varlığını ve yokluğunu tasdik ettiği şey demektir. Vâcibin misâli, bir cismin boş olan miktarının dolu olması, hareketli veya durgun olması, her hangi bir renkte olması, küçük veya büyük olması, sıcak veya soğuk olması, uzun veya kısa, yumuşak veya sert olması ve canlı veya cansız olmasıdır. Aklın cisimde yokluğunu tasdik etmediği tüm bu oluşlar, cisim için vâciptir. Muhâlin misâli, cismin aynı anda hem hareketli hem de sakin olması, aynı anda hem beyaz hem de siyah veya hem yeşil hem de kırmızı olması, hem sıcak hem de soğuk olması, hem uzun hem de kısa olması, hem yumuşak hem de sert olması, hem canlı hem de cansız olmasıdır. Aklın cisim için varlığını tasdik etmediği her tür oluş, cisim için muhâldir. Câizin misâli ise cismin bir vakitte hareketli diğer vakitte sakin, bir vakitte beyaz gibi belirli bir renkte diğer vakitte siyah gibi belirli bir renkte olması, bir vakitte küçük diğer vakitte büyük olması, bir vakitte soğuk diğer vakitte sıcak olması, bir vakitte uzun diğer vakitte kısa olması, bir vakitte canlı diğer vakitte cansız olmasıdır. Aklın, eşyaya dair varlığını ve yokluğunu tasdik ettiği tüm bu oluşlar, cisim için câiz sayılır. (ULUHİYET:)2 (1. Vâcip Sıfatlar:) Mufassal delillerle Allah’ın vâcip sıfatları 13 sıfattır. (1.1. Vücûd: ) Birinci sıfat, vücûd’tur. Aklın Allah hakkında yokluğunu tasdik etmediği vâcip bir sıfattır. Allah’ın varlığının delili, gökleri ve göklerin 2 Ehli Sünnet akaidi ve kelamı “uluhiyyet, nübüvvet ve ahiret” olmak üzere üç temel konudan oluşmaktadır. Genel itibariyle uluhiyet konusu akliyattan, ahiret konusu nakliyat olarak kabul edilmektedir. Nübüvvet ise peygamberin mucizeyle ispatı açısından akliyat, peygamberin getirdiği haberler açısından nakliyat olarak kabul edilmektedir. Muhammed Uleyş açısından tevhid ilmini ortaya koyan Allahu Teala’dır. Zira Allahu Teâlâ, kitabında akaidi açıklamak üzere bir ayetler ve akli izahları barındıran burhanlar indirmiştir. İnkârcıların şüphelerine cevap veren burhani ayetlerden bazıları şunlarıdır: “Yaratmaya ilk kez nasıl başladıksa onu tekrar iade ederiz.” (Enbiya 21/104) “Deki: Onları (çürümüş kemikleri) ilk kez onları inşa eden, yeşil ağaçtan size ateş takdir eden diriltecek.” (Yasin 36/79, 80) İmam Eş’arî’den önce İmam Malik bu ilmi tedvin etmiştir. Bu konuda bir risale yazmıştır. (Muhammed Uleyş, Fethul-Aliyyil-Mâlik fil-Fetvâ alâ Mezhebil-İmam Mâlik, Darul-Marife, trs, 1: 18) Ancak bu konuda ilk eser telif edenlerden birisi de Ebu Hanife’dir. Ona nispet edilen beş eser günümüze ulaşmıştır. Ebu Hanife’nin el-Fıkhu’l-Ekber eseri yanında, İmam Şafii’ye nispet edilen fakat öğrencileri tarafından akaide dair görüşlerinin bir araya getirildiği el-Fıkhu’l-Ekber fi Usulid-din de bu alanda telif edilen ilk eserlerdendir. (Mütercimin notu) Şer’î Delillerle Ehli Sünnet Akâidi içindeki yıldızları ve melekleri yaratması, yeryüzünü ve orada bulunan dağları, kumları, ağaçları, taşları, nehirleri, hayvanları ve cansız varlıkları yaratmasıdır. (Naklî delili şunlardır:) Allahu Teâlâ şöyle buyurdu: “Allah, her şeyin yaratıcısıdır.”3 “Hamd, gökleri ve yeri yaratan Allah’a mahsustur.”4 “Hamd, göklerin ve yerin yaratıcısı olan Allah’a mahsustur.”5 Ayetteki “رطِ اَف” kelimesi “قلِاخَ ” anlamındadır. Allahu Teâlâ şöyle buyurdu: “Yaratan ve tesviye eden Rabbinin ismini tesbih et.”6 Yani Allah her şeyi yaratıp yaratılışını tesviye etti. Allahu Teâlâ şöyle buyurdu: “Yaratan Rabbinin ismiyle oku. İnsanı bir alakadan/embriyodan yarattı.”7 “Her şeyi yarattı ve ona bir nizâm verip mukadderatını takdir etti.”8 (Aklî delile gelince) aklın, yaratıcının yokluğunu tasdik etmemesi aklın bedihi olarak bildiği şeylerdendir. Vücûd sıfatının olması gerekir. Bu, aklî delildir. Naklî delile gelince belirtildiğinden daha fazladır. Onlardan birisi besmeledir. O da Allah’ın “Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın ismiyle” kavlidir. Çünkü manası şudur: Bütün kemâl sıfatlarıyla mevsuf, tüm noksan sıfatlardan münezzeh olan ve küçük-büyük tüm nimetleri ihsan eden varlığı vâcip olan Zatın ismiyle teberrük ederim. “Hamd, âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur”9 ayetinden sûrenin sonuna kadar ayetler de naklî delillerdendir. Çünkü hamd, rubûbiyet, küçük ve büyük nimetler ihsan etmek, hesap gününün meliki olmak, hitap, ibadet, istiane, hidayet, nimet vermek, gazap ve saptırmak ma’dûmdan meydana gelemez. (1.2. Kıdem: ) Aklın Allah hakkında yokluğunu tasdik etmediği Allah’ın vâcip sıfatlarından ikinci sıfat, kıdemdir. Manası ise varlığının başlangıcının olmaması ve öncesinde yokluğun bulunmamasıdır. 3 Ez-Zümer 39/62. 4 El-En’âm 6/1. 5 El-Fâtır 35/1. 6 El-A’lâ 87/1, 2. 7 El-Alak 96/1, 2. 8 El-Furkân 25/2. 9 El-Fâtiha 1/2. tasavvur, c. 4 sy. 1 (Haziran 2018) | Muhammed Uleyş Çev: Vezir HARMAN (Naklî) delili ise Allah’ın şu kavlidir: “O, Evveldir.”10 “Doğmamıştır.”11 Zira manası, var ediciye ve müessire muhtaç olmamasıdır. “Allah, her şeyin yaratıcısıdır”12 ve “Her şeyi yarattı”13 ayetlerinin manası ise Allah’ın dışındaki her şey Allah’ın mahlûkudur. (Aklî deliline gelince) Allah’ın dışındaki hiçbir şeyin Allah’ın yaratıcısı olması câiz değildir. Zira bu, devr olur. Devr ise muhâldir. Şayet Allah’tan kıdem sıfatı zail olsa, Allah için hudûs sıfatı sabit olur. Çünkü mevcud ya kadîmdir ya da muhdestir. Başka bir şey değildir. Şayet Allah, muhdes olsaydı, bir muhdîse ihtiyaç duyardı.14 Onun muhdîsi de aynı şekilde ya kadîm ya da muhdes olurdu. Şayet O’nun muhdîsi kadîm olsaydı, o, mahlûk değil, her şeyin yaratıcı olan ilah olurdu. Şayet O’nun muhdîsi de muhdes olsaydı, aynı şekilde bir muhdîse ihtiyaç duyardı. Onun muhdîsi ile ilgili de benzer şeyler söylenirdi. Ondan sonra var olduğu farz edilen şeyler hakkında aynı şekildedir. Muhdîslerin silsilesi nihayete ermeksizin devam ederse teselsül gerekir. Teselsül de muhâldir. Şayet sonrakinin birinciyi var ettiği farz edilirse yine devr gerekir, devr de aynı şekilde muhâldir. Allah’ın bir muhdîse ihtiyaç duyduğu şeklinde ikisine (devr ve teselsüle) yol açan melzum, muhâldir. Dolayısıyla onun gereği, Allahu Teâlâ’nın hudûsunun muhâl olmasıdır. Böylece Allahu Teâlâ hakkında kıdem sıfatı vâcip olmuştur. (1.3. Bekâ: ) Allahu Teâlâ’nın sıfatlarından üçüncü sıfat, bekâdır. “Allahu Teâlâ’nın varlığının sonu yoktur ve O’na yokluk ilişmez” manasına gelir. (Naklî) delili ise Allahu Teâlâ’nın şu kavlidir: “O, Ahirdir.”15 “Göklerin ve yerin mirası Allah’a aittir.”16 “Dikkat edin. Tüm işler Allah’a ulaşır.”17 “Sonra Allah, âhiret hayatını inşa eder.”18 “Dönüşünüz tamamen Allah’adır.”19 “O’nun vechi/zâtı 10 El-Hadîd 57/3. 11 İhlâs, 112/3. 12 Ez-Zümer 39/62. 13 El-En’âm 6/101; El-Furkân 25/2. 14 “Şayet Allah, muhdes olsaydı, bir muhdise ihtiyaç duyardı” şeklindeki şart cümlesi lazım ve melzumdan oluşmaktadır. “Şayet Allah, muhdes olsaydı” kısmı melzum sayılırken, “bir muhdise ihtiyaç duyardı” kısmı ise lazım sayılır. (Mütercimin notu) 15 El-Hadîd 57/3. 16 El-Al-i İmrân 3/180. El-Hadîd 57/10. 17 Eş-Şûrâ, 42/53. 18 El-Ankebut 29/20. 19 El-Yunus 10/4. Şer’î Delillerle Ehli Sünnet Akâidi hariç her şey helak olucudur.”20 “Celâl ve ikram sahibi Rabbinin vechi/zâtı baki kalacaktır.”21 “Allah’ın katındaki şeyler bakidir.”22 (Aklî deliline gelince) kıdemi sabit olan her şeyin yokluğu muhâldir ve bekası vâciptir. (1.4. Muhâlefetün li’l-Havâdis: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından dördüncüsü, zat, sıfat ve fiillerinde muhâlefetun li’l-havadis’tir. Manası; zat, sıfat ve fiillerde mahlûkattan hiçbir şeye benzeşmemesidir. (Naklî) delili, Allahu Teâlâ’nın şu kavlidir: “Hiçbir şey O’nun misli değildir.”23 (Aklî delile gelince), şayet bir şeye benzerse, o şey gibi muhdes olur. Daha önce geçen konulardan Allah hakkında hudûsun muhâl olduğu, kıdemin vâcip olduğu bilindi. Muhâlin melzumu, muhâldir. Allahu Teâlâ hakkında benzeşmek (mümâselet) muhâldir. Allahu Teâlâ hakkında mümaselet muhâl olunca, muhâlefetün lil-havâdis vâcip olur. Zira mümaselet ve muhâlefet arasında orta bir yol yoktur. (1.5. Kıyâm bi nefsihi: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından beşincisi, kıyâm bi nefsihi’dir. Manası şudur: Allah bir var edici olmadan mevcuttur ve hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Kemâl sıfatlarıyla muttasıf ve noksan sıfatlardan münezzeh bir Zât’tır. (Naklî) delili, Allahu Teâlâ’nın şu kavlidir: “Deki: O Allah Tektir. Allah, Samed’tir (hiçbir şeye muhtaç değil, her şey O’na muhtaçtır). Doğurmadı (evladı yoktur) ve doğmadı (anne-babası da yoktur). Hiç kimse O’nun dengi olmadı.”24 “Hiçbir şey O’nun misli değildir.”25 “Bil ki Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur.”26 “Her şeyi yarattı”27 “Allâh, ki O'ndan başka ilah yoktur. Hayy’dır (dâimâ diridir) ve Kayyûm’dur (zatıyla kaim olandır ve yaratıklarını koruyup yönetendir). Kendisini ne 20 El-Kasas 28/88. 21 Er-Rahmân 55/27. 22 En-Nahl 16/96. 23 Eş-Şûrâ 42/11. 24 İhlâs Süresi. 25 Eş-Şûrâ 42/11. 26 Muhammed, 19. 27 El-En’âm 6/101; El-Furkân 25/2. tasavvur, c. 4 sy. 1 (Haziran 2018) | Muhammed Uleyş Çev: Vezir HARMAN bir uyuklama, ne de uyku tutmaz. Göklerde ve yerde olanların hepsi O'nundur. O'nun izni olmadan kendisinin katında kim şefâat edebilir? Onların önlerinde ve arkalarında olanı bilir. O'nun ilminden, ancak kendisinin dilediği kadarından başka bir şey kavrayamazlar. O'nun Kürsüsü, gökleri ve yeri kaplamıştır (O yüce padişah, göklere, yere, bütün kâinâta hükmetmektedir). Onları koru(yup gözet)mek, kendisine ağır gelmez. O, Yücedir, Azametlidir.”28 (Aklî delile gelince) şayet Allah var olmak için bir şeye ihtiyaç duysaydı, muhdes olurdu. Hudûsun Allah hakkında muhâl olduğu, önceden belirtildiği şekilde, bilinmiş oldu. Aynı şekilde muhtaç olması da muhâldir. Dolayısıyla her şeyden müstağni olması da vâcip oldu. Şayet ihtiyaç, Allah’ın bir sıfatı olsaydı, hayat, ilim, irade, kudret, sem’, basar ve kelâm gibi meânî sıfatlardan her hangi birisiyle vasıflanmaması gerekirdi. Hâlbuki meânî sıfatlarla vasıflanması şu ayetlerden dolayı vâciptir. “Allâh, ki O'ndan başka ilah yoktur. Hayy’dır (dâimâ diridir) ve Kayyûm’dur (zatıyla kaim olandır ve yaratıklarını koruyup yönetendir).”29 “O, her şeyi bilendir.”30 “İstediği şeyi yapandır.”31 “O, her şeye kadirdir.”32 “O, işiten ve görendir.”33 “Allah, Mûsâ ile konuştu.”34 Bu sıfatlarla vasıflanmaması muhâldir. Bunun da gereği, muhtaç olmanın Allah hakkında muhâl bir sıfat olmasıdır. Dolayısıyla bir mahalden/mekândan müstağni olması (başkasıyla değil, zatıyla kaim olması) vâciptir. (1.6. Vahdaniyet: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından altıncı sıfat, vahdaniyettir. Manası şudur. Allah’ın zâtı, iki ve daha fazla cüzden oluşmamıştır ve zâtının benzeri de yoktur. Sıfatlarının da benzeri yoktur. Hiçbir mahlûkun, Allah’ın hayatı gibi bir hayatı yoktur. Allah’ın ilmi gibi bir ilmi yoktur. Allah’ın iradesi gibi bir iradesi yoktur. Allah’ın kudreti gibi bir kudreti yoktur. Allah’ın işitmesi gibi bir işitmesi yoktur. Allah’ın görmesi gibi bir görmesi yoktur. Allah’ın kelâmı gibi bir kelâmı yoktur. Allah’ın hayatı, tek sıfat, ilmi tek sıfat, iradesi tek sıfat, kudreti tek sıfat, işitmesi tek sıfat, görmesi 28 El-Bakara 2/255. 29 El-Bakara 2/255. 30 El-Bakara 2/29. 31 El-Buruç 85/16. Hud 11/107. 32 El-Mâide 5/20. 33 El-Bakara 2/137. 34 En-Nîsâ 4/164. Şer’î Delillerle Ehli Sünnet Akâidi tek sıfat ve kelâmı da tek sıfattır. Hayır ve şer, ihtiyarî ve izdırarî tüm fiillerin şeriksiz ve yardımcısız yaratıcısı ve faili sadece Allah’tır. (Naklî) delili Allah’ın şu kavlidir: “De ki: O Allah tektir.”35 “Vahid’tir, Kahhâr’dır.”36 “Allah, her şeyin yaratıcısıdır.”37 “Şayet göklerde ve yerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı, ikisi de fesada uğrardı.”38 “Allah, sizi ve yaptığınız şeyleri yarattı.”39 “Allah’ın dışında her hangi bir yaratıcı mı var?”40 (1.7. Hayat: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından yedinci sıfat, hayattır. Hayatın manası şudur: Kendisiyle vasıflandığı kişi için ilim, irade, kudret, sem’, basar ve kelâm sıfatlarını sahih/geçerli kılan sıfattır. Allah’ın hayat sıfatı, başlangıcı olmaksızın kadîmdir, sonu olmaksızın bakidir ve ruh değildir. (Naklî) delili Allah’ın şu kavlidir: “Allâh, ki O'ndan başka ilah yoktur. Hayy’dır (dâimâ diridir) ve Kayyûm’dur.”41 “Elif, Lam, Mim. Allâh, ki O'ndan başka ilah yoktur. Hayy’dır (dâimâ diridir) ve Kayyûm’dur.”42 “Bütün yüzler; diri, yaratıklarına hâkim ve onları koruyup gözeten Allah'a boyun eğmiştir. Zulüm yüklenen, mutlaka hüsrana uğramıştır.”43 “Allah, her şeyin yaratıcısıdır.”44 Yaratıcının diri olmaması söz konusu değildir. “Rabbin, dilediği şeyi yaratır ve seçer.”45 “Gayb ve şehadet (âlemin)i bilendir.”46 “Onların önlerinde ve arkalarında olanı (yaptıklarını ve yapacaklarını) bilir.”47 “O, (bilmeye konu olan) her şeyi bilendir.”48 “O, her şeye kadirdir.”49 35 İhlâs, 112/1. 36 Er-Ra’d 13/16. 37 Ez-Zümer 39/62. 38 El-Enbiyâ 21/22. 39 Es-Sâffât 37/96. 40 El-Fâtır 35/3. 41 El-Bakara 2/255. 42 Al-i İmrân 3/1. 43 Tâhâ 20/111. 44 Ez-Zümer 39/62. 45 El-Kasas 28/68. 46 El-Haşir 59/22. 47 El-Bakara 2/255. 48 El-Bakara 2/29. 49 El-Mâide 5/20. tasavvur, c. 4 sy. 1 (Haziran 2018) | Muhammed Uleyş Çev: Vezir HARMAN (Aklî delile gelince) tercih eden, bilen ve kadir olanın diri olmaması söz konusu değildir. Hayat, bu sıfatlarla vasıflanmak için şarttır. (1.8. İlim: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından sekizinci sıfat, ilimdir. İlmin manası şudur: Vâcib veya câiz olan tüm mevcudun ve muhâl veya mümkûn olan tüm ma’dûmun kendisiyle ayan beyan ortaya çıktığı bir sıfattır. (Naklî) delili Allah’ın şu kavlidir: “Onların önlerinde ve arkalarında olanı (yaptıklarını ve yapacaklarını) bilir.”50 “Gayb ve şehadet (âlemin)i bilendir.”51 “O, (bilmeye konu olan) her şeyi bilendir.”52 (Aklî delile gelince) şayet Allah, âlim olmasaydı, cahil olurdu. Cahil olsaydı, muhdes olurdu. Daha önce belirtildiği gibi hudûsu muhâldir. Dolayısıyla cahil olması muhâldir ve ilim sahibi olması vâciptir. (1.9. İrade: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından dokuzuncu sıfat, iradedir. İradenin manası şudur: Mümkûnü hakkında câiz olan şeylerden biriyle tahsis eden bir sıfattır. Mümkûn, aklın bir şeyin varlığını veya yokluğunu tasdik ettiği câizdir. Mesela, bir şeyin varlığını başka bir zamana değil de belirli bir zamana, başka bir mekâna değil de belirli bir mekâna, başka renge değil belirli bir renge, başka miktara değil belirli bir miktara, soğukluğa değil sıcaklığa, kuruluğa değil neme, diğer asıllara değil belirli bir asla nispetle, diğer cihetlere değil belirli bir cihete tahsis etmesi gibi. (Naklî) delili Allah’ın şu kavlidir: “Rabbin, dilediği şeyi yaratır ve seçer.”53 “Allah’ın dilemesi (izni) olmadıkça dileyemezsiniz.”54 “Bir şeyi istediği zaman, O'nun emri o şeye ancak "Ol!" demektir. O da hemen oluverir.”55 “İstediği şeyi yapandır.”56 “Allah, kimin hidayetini isterse, onun kalbini İslam’a açar.”57 “Rabbin, onların olgunluk çağına ulaşmalarını ve Rabbinden bir rahmet olarak 50 El-Bakara 2/255. 51 El-Haşir 59/22. 52 El-Bakara 2/29. 53 El-Kasas 28/68. 54 El-İnsân 76/30. Et-Tekvir, 81/29. 55 El-Yâsîn 36/82. 56 El-Buruc 85/16. Hûd 11/107. 57 El-En’âm 6/125. Şer’î Delillerle Ehli Sünnet Akâidi definelerini çıkarmalarını istedi.”58 “Allah, sizin hakkınızda kolaylık ister, zorluk istemez.”59 (1.10. Kudret: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından onuncu sıfat, kudrettir. Kudretin manası şudur: mümkûn olan her şeyin var edilmesi ve yok edilmesi kendisiyle meydana gelen bir sıfattır. (Naklî) delili Allah’ın şu kavlidir: “O, her şeye kadirdir.”60 “Allah, her şey üzerinde iktidar sahibidir.”61 “Rabbin (ezel de) kadîr di.”62 (1.11. Sem’: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından on birinci sıfat, işitmedir. İşitmenin manası şudur: Vâcip veya mümkûn olsun, ses, renk, zat veya başka bir şey olsun her mevcudun kendisiyle inkişaf ettiği bir sıfattır. Allah’ın işitme sıfatı, kendisiyle karanlık gecede düz bir kayanın üzerindeki karıncanın kıpırtısını işiteceği kulak ve işitme kanalı değildir. (1.12. Basar: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından on ikinci sıfat, basardır. Basarın manası şudur: vâcip veya muhdes olsun, muhdes olan şey bir cisim, renk, ses veya başka bir şey olsun fark etmez işitmeyle inkişaf edilmeyecek durumda kendisiyle her mevcudun inkişaf ettiği bir sıfattır. Allah’ın basarı, bir gözbebeği, göz ve diğer başka bir alet de değildir. (1.13. Kelâm: ) Allahu Teâlâ’nın vâcip sıfatlarından on üçüncü sıfat, kelâmdır. Kelâmın manası şudur: vâcip veya câiz her mevcuda delalet eden ve muhâl veya câiz her ma’dûma delalet eden bir sıfattır. Allah’ın kelâmı, kadîmdir, bâkîdir. Harf ve ses değildir. Cehr ve sır değildir. Arapça ve yabancı bir dil değildir. İ’rab ve lahn değildir. Takdîm ve tehîr değildir. Tertîp ve tenkîs değildir. Vakf ve sukût değildir. Vasıl ve fasıl da değildir. Başlangıcı ve sonu yoktur. (Naklî) delili Allah’ın şu kavlidir: “Allah, Mûsâ ile konuştu.”63 58 El-Kehf 18/82. 59 El-Bakara 2/185. 60 El-Mâide 5/20. 61 El-Kehf 18/45. 62 El-Furkân 25/54. 63 En-Nîsâ 4/164.