T.C. BEYKENT ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI TASARIM VE YAPIM YÖNETİMİ BİLİM DALI DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) MODELİNİN İNCELENMESİ (Yüksek Lisans Tezi) Tezi Hazırlayan: Muhammed KARABULUT İSTANBUL, 2017 T.C. BEYKENT ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI TASARIM VE YAPIM YÖNETİMİ BİLİM DALI DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) MODELİNİN İNCELENMESİ (Yüksek Lisans Tezi) Tezi Hazırlayan: Muhammed KARABULUT Öğrenci No: 120863014 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Burhan Kubilay KAPTAN İSTANBUL, 2017 YEMİN METNİ Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “Dünyada ve Türkiye’de Yap-İşlet- Devret (YİD) Modelinin İncelenmesi” başlıklı bu çalışmanın, bilimsel ahlak ve geleneklere uygun şekilde tarafımdan yazıldığını, yararlandığım eserlerin tamamının kaynaklarda gösterildiğini ve çalışmamın içinde kullanıldıkları her yerde bunlara atıf yapıldığını belirtir ve bunu onurumla doğrularım. 08/09/2017 TEŞEKKÜR Yüksek lisans tezimi bitirmemdeki katkılarından, bilgi ve deneyimlerinden istifade etme imkânı tanıdıklarından dolayı değerli akademisyen hocalarım Sayın Yrd. Doç. Dr. Burhan Kubilay KAPTAN’ na, Beykent Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü Sayın Yrd. Doç. Dr. Kenan ŞENTÜRK’ e ve desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Adı ve Soyadı : Muhammed KARABULUT Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Burhan Kubilay KAPTAN Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans Tezi, 2017 Alanı : İnşaat Mühendisliği Anahtar Kelimeler : Yap-İşlet-Devret Modeli (YİD), Kamu Özel Ortaklığı (KÖO), Altyapı yatırımları. ÖZ DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) MODELİNİN İNCELENMESİ Ülkelerde teknolojik ilerlemeler, nüfusun artması ve sosyo-ekonomik kalkınmanın gerçekleştirilmesinin istenmesi nedeniyle yeni altyapı yatırımları ve buna bağlı planlamaların hayata geçirilmesi gündeme gelmektedir. Ancak öz kaynakların yetersizliği ve ihtiyaç nedeniyle artan altyapı projeleri yatırımlarının finanse edilmesinin gerekliliği ülkeleri yeni finansman modelleri arayışına sürüklemiştir. Yap-İşlet-Devret Modeli (YİD), ülkelerin kısıtlı bütçeleriyle gerçekleştiremedikleri altyapı yatırım ve hizmetlerini, özel sektörün katkılarıyla daha hızlı, etkin ve verimli bir şekilde gerçekleştirilmesine olanak sağlamaktadır. Söz konusu ülkelerde YİD modeli ile tedarik edilen altyapı projeleri ülkelerde giderek tercih edilen bir seçenek haline geldi. Bu projeler, siyasi ve ekonomik istikrarsızlığın, sosyal, teknolojik ve diğer mali olmayan faktörlerin yatırımın uzun vadede projenin mali açıdan uygulanabilirliğini önemli ölçüde etkileyebileceği doğal olarak yüksek riskli yatırımlardır. Dolayısıyla, bu projelere yatırım yapma kararı, projeyi çevreleyen finansal ve mali olmayan faktörlerin birleştirilmiş bir değerlendirmesine dayanmalıdır. Bu çalışmada, Yap-İşlet-Devret (YİD) modeli çerçevesinde olan projeler, ülkeler açısından değerlendirilerek ülkelere özgü mali olmayan (risk) faktörlerin ele alınamamış olduğunu vurgulayan, yatırımcılara hâlihazırda mevcut olan karar destek sistemlerinin bir özetini ve sunduğu fırsatları ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda literatür taraması ve arşiv araştırması yöntemi kullanılmıştır. Name and Surname : Muhammed KARABULUT Thesis advisor : Assist. Prof. Dr. Burhan Kubilay KAPTAN Type and Date : Master Degree, 2017 Scope : Civil Engineering Key words : Build-Operate-Transfer Model (BOT), Public Private Partnership (PPP), Infrastructure investments. ABSTRACT INVESTIGATION OF THE MODEL OF BUILD-OPERATE-TRANSFER (BOT) IN THE WORLD AND TURKEY Due to the technological advances in the countries, the increase of the population and the socio-economic development, the new infrastructure investments and the related plans have come to be alive. However, the necessity of financing investments in infrastructural projects due to the inadequacy of the equity resources and the need has led countries to look for new financing models. The Build-Operate- Transfer Model (BOT) allows infrastructure investments and services that countries can not realize with limited budgets to be realized faster, more efficiently and efficiently with the contributions of the private sector. Infrastructure projects supplied with the BOT model in these countries have become an increasingly preferred option in countries. These projects are naturally high-risk investments where political and economic instability, social, technological and other non- financial factors can significantly affect the financial viability of the project in the long run. Therefore, the decision to invest in these projects should be based on a combined assessment of the financial and non-financial factors surrounding the project. In this study, the projects within the framework of the Build-Operate- Transfer (BOT) model provide a summary of the decision support systems currently available to investors and opportunities presented by the investors, emphasizing that the country-specific non-financial (risk) factors have not been addressed. Literature search and archival research method have been used in this direction. İÇİNDEKİLER Sayfa No. ÖZET………………………………………….……………………….………..……i ABSTRACT……………………………………...……………………………….…ii TABLOLAR LİSTESİ…………………………….………………………….….…v ŞEKİLLER LİSTESİ………………………….…………………………………..vii KISALTMALAR.....................................................................................................viii 1.GİRİŞ………………………………………………...…………………………….1 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) MODELİ UYGULAMASI………………………………………………………………...…...3 2.1. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Tanımı ve Özellikleri …………………..3 2.1.1. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli Benzeri Diğer Finansman Yöntemleri…………………..………………………………………4 2.2. Dünyada Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Tarihçesi…………………........5 2.3. Türkiye’de Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Tarihçesi ………….………..9 2.3.1. Yap-İşlet-Devret Modelinin Türkiye’ de Uygulanmasına ait Tanımlamalar…………………………………………..…………..13 2.3.2. Türkiye’de Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Tarafları…….……....21 2.4. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Değerlendirilmesi.…….……………….23 2.5. Dünyada Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli Uygulamaları………………...…25 2.6. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli Türkiye Uygulamaları ………………........26 2.7. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Proje Büyüklüğüne Göre Uygulanması ………………………………………………………………………….….40 2.7.1. Türkiye’de Küçük Ölçekli Yapım İşlerinde YİD Modelinin Uygulanması…….……………………….………………………...41 2.7.2. Türkiye’de Büyük Ölçekli Yapım İşlerinde YİD Modelinin Uygulanması…….……………………….………………………...43 2.8. Dünyada Yapım İşlerinde YİD Modelinin Uygulanması….………………..44 2.9.YİD Projelerinin Değerlendirilmesinde Kullanılan Teknikler ve Finansal Yöntemler………………...…………………………………………………44 2.9.1. Net Bugünkü Değer Yöntemi (NBD)…………….…………………..44 2.9.2. İç Karlılık Oranı Yöntemi…………………………………..………...46 2.9.3. Fayda Maliyet Oranı Yöntemi ………….…………………………....46 2.9.4. Puanlama Sistemi………………….……….………………………....46 2.10. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinde Risk Yönetimi…………………..........47 2.11. YİD Modelinin Kamu İdarelerince Değerlendirmesine Esas Kriterler…….48 iii 3. TÜRKİYE’DE YİD MODELİ YASAL MEVZUATI………………………..49 4. KAMU HİZMETLERİ VE İDARELERİNDE UYGULANAN FİNANSMAN MODELLERİ……………………………………………………………………...56 4.1. Kamu Hizmetleri ve Kamusal Yapı………………………………………...56 4.2. Kamusal Yapı Hizmeti Olarak Ulaştırma Hizmetleri………………………57 4.3. Kamu Hizmetlerinin Finansman Kaynakları……………………………..…58 4.3.1. Yapım Finansmanının Bütçe Kaynaklarından Karşılandığı Model.....58 4.3.2. Yapım Finansmanının Bütçe Dışı Kaynaklardan Karşılandığı Model………………………………..………………………………64 5. YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) MODELİ ÖRNEK PROJELERİN İNCELENMESİ…...…………………………………………………………....66 5.1. Modelin Kritik Başarı Faktörleri KBF (CSF) Yönünden Karşılaştırılması....68 5.2. Dünyada Yap-İşlet-Devret (YİD) Modelinin Analiz Yöntemleri Bakımından Karşılaştırılması…….……………………………………….………………73 5.3. Yap İşlet Devret (YİD) Modeli Projelerinin Bütçe Kaynakları Bakımından Karşılaştırılması………………………………………………….……….…75 5.4. Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli ve Benzeri Modellerin Karşılaştırılması….75 5.5. YİD Modeli Havaalanı Projelerinin Hükümet ve Özel Sektör Bağlamında Karşılaştırılması……………………………………………………………..77 5.6. YİD Modeli Benzeri Projelerin Teslim Yönünden Karşılaştırılması……….78 6. SONUÇ VE ÖNERİLER……………………………………………………….81 KAYNAKÇA……………………………………………………………………....85 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………..91 iv TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No. Tablo.1. Mısır’da YİD Modeli Havaalanı Projeleri…………………………25 Tablo.2. Projelendirmesi Tamamlanan Bazı YİD Modeli Örnekleri……. ....27 Tablo.3. Enerji alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler ……………………………………………………………..29 Tablo.4. Havayolu Ulaştırma alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler………………………………………………...30 Tablo.5. Karayolu Ulaştırma alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler ………………………………………………..30 Tablo.6. Denizyolu Ulaştırma alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler……………………………………………..….31 Tablo.7. Demiryolu Ulaştırma alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler ………………………………………………..31 Tablo.8. Kentiçi Ulaşım alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler………………………………………………………...31 Tablo.9. Turizm alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler………………………………………………………………31 Tablo.10. İçme suyu alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler…………………………………………………………….32 Tablo.11. Genel İdare alanında YİD modeliyle gerçekleştirilmiş ve devam eden projeler……………………………………………………….32 Tablo.12. T.C. Ulaştırma Denizcilik Haberleşme Bakanlığı KGM Tarafından Teklif Edilen Projeler……………………………………………...33 Tablo.13. 2016 Yılı Haziran Ayı Sonu İtibariyle Lisanslı Elektrik Kurulu Gücünün Kuruluşlara Göre Dağılımı (MW)………………………34 Tablo.14. Yap İşlet Devret (YİD) Modeli İle Tesis Edilerek Ticari İşletmeye Geçen Hidroelektrik Santral Projeleri……………………………..34 v