MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN YENİ KELÂM EPİSTEMOLOJİSİ Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ (Yüksek Lisans Tezi) Eskişehir, 2013 MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN YENİ KELAM EPİSTEMOLOJİSİ Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (Kelâm) Anabilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ Eskişehir 2013 T.C. ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ tarafından hazırlanan Muhammed Âbid el-Câbirî’nin Yeni Kelâm Epistemolojisi başlıklı bu çalışma / /2013 tarihinde Eskişehir Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliğinin ilgili maddesi uyarınca yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak, Jürimiz tarafından Temel İslam Bilimleri Kelâm Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Üye: Üye: Üye: ÖZET MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN YENİ KELÂM EPİSTEMOLOJİSİ ÖZDEMİR KARDAŞ, Meryem Yüksek Lisans-2013 Temel İslam Bilimleri KelâmAnabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Hüseyin AYDIN Muhâmmed Âbid el-Câbirî 20.yy sonu-21.yy. başlarında yaşamış ve İslam düşünce tarihi hakkında önemli eserler ortaya koymuş bir kaç isimden biridir. Bu çalışma, onun İslam dünyasında hâkim olduğunu iddia ettiği bilgi sistemlerini ve bu bilgi sistemlerinin Kelâm ilmi ile ilgisini ele almaktadır. Çalışma, temel olarak üç bölümden oluşmaktadır. Tezin ilk bölümü, kelâm ilminin konumlandırıldığı beyâni bilgi sisteminin analizini yapmaktadır. Beyâni bilgi sistemini meydana getiren yapılar ve bu yapıların Kelâm ilmi üzerindeki etkisi ortaya konmaktadır. İkinci bölüm, Câbirî’nin savunduğu bir diğer bilgi sistemi olan “burhâni bilgi sisteminin” yapısını; İslam düşünce tarihine girişi ve yarattığı etkileri incelemeye yöneliktir. Son bölümde ise burhâni bilgi sisteminin, Kelâm ilminin yeniden yapılandırılmasında nasıl bir işlev göreceğini ele almaktadır. Kelâm ilminin dayandığı epistemolojiyi ne yönde değiştirmek istediği incelenmektedir. ABSTRACT MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN YENİ KELÂM EPİSTEMOLOJİSİ ÖZDEMİR KARDAŞ, Meryem Master Degree - 2013 Adviser: Prof. Dr. Hüseyin AYDIN MuhâmmedÂbid el-Câbirî is one of the few names who have written major books on the history of Islamic thought in the last century. This thesis examines the knowledge systems which el-Câbirî claims to have been dominant in the Islamic world and how they relate to the science of Kelâm. The thesis is composed of three parts. The first part analyzes the beyâni knowledge system on which the science of Kelâm is positioned. In this part, the structures that form the beyâni knowledge system and their influence on the science of Kelâm are elaborated. The second part aims to study the structure of the burhâni knowledge system; how it came into the history of Islamic thought and what impacts it had. The last part discusses the function of knowledge system in reforming the science of Kelâm. It examines in what ways it wants to change the epistemology on which the science of Kelâm is based. İÇİNDEKİLER ÖZET…………………………………………………………………......……………...... iii ABSTRACT……………………………………………………….....…………….….........iv İÇİNDEKİLER………………………………………………….....………………...…........v KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………....…………………….......vii ÖNSÖZ………………………………………………………....…………………….........viii GİRİŞ……………………………………………………....…………………………….........1 I-Tezin Önemi ve Amacı.........…………………………………………………………..........1 II-Tezin Kapsamı ve Sınırları…………………………………………………..................…..3 III-Tezin İçeriği ve İzlenen Yöntem……………………………………………………..…....4 IV- Câbirî’nin Düşünce Dünyasına Genel Bir Bakış................................................................5 BİRİNCİ BÖLÜM BEYÂNİ BİLGİ SİSTEMİ 1.1.Beyân Nedir……………………………………………………………………….…......12 1.2.Lafız ve Mana…………………………………………………………………….....…...26 1.3.Asl ve Fer’………………………………………………………………………….........50 1.3.1.Asıl ve Fer: Beyânî Kıyas ve Ta’lil Problematiği………………………….....67 1.4.Cevher ve Araz……………………………………………………………………..........78 1.4.1. Zaman ve Mekân Anlayışı………………………………………………........81 1.4.2. Sebeplilik Problemi………………………………………………………......86 1.4.3.Akıl, Varlık ve Küllîler Problemi…………………………………………......94 1.4.3.1 Akıl………………………………………………………………....94 1.4.3.2. Zorunlu Bilgiler……………………………………………….…...98 1.4.3.3. Nazarî Bilgiler………………………………………..........101 1.4.3.4 Varlık………………………………….……………...........104 vi 1.4.4. Haller Nazariyesi……………………………….…………………...108 1.5.Beyânın Kökenleri ve Değerlendirilmesi……………………………………...114 İKİNCİ BÖLÜM BURHÂNİ BİLGİ SİSTEMİ 2.1. Burhan Nedir?...................................................................................................119 2.2. Doğu İslam Dünyasında Burhan………………………………………….......125 2.2.1 Kindi…………………………………………………………............125 2.2.2 Farabi………………………………………………………………...126 2.2.3 Gazzali…………………………………………………………….…131 2.3. Beyan ve Burhan Arasında Mütekaddimun ve Müteahhirun Kelamı………..137 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YENİDEN YAPILANMA 3.1.Yeni bir Kelam Epistemolojisi Mümkün mü?...................................................148 3.1.1. Beyâni Kıyası Ret: İbn Hazm ve Zahirilik……………………..…...155 3.1.2. Kelâm’da Burhân: İbn Rüşd Örneği………………………………...172 3.1.2.1.İbn Rüşd’ün Eş’ârilerin Metoduna yönelik Eleştirileri….…179 3.1.2.2. Kur’an’ı Anlamada Burhânî Metot………………………...182 3.1.2.3. Sebeplilik İlkesi…………………………………….……...186 3.1.2.4. Kaza ve Kader………………………………………...........192 3.1.3. Şeriâtın Maksatlarından Hareket: Şâtıbî……………………………..……..195 SONUÇ……………………………………………………………………….........204 KAYNAKÇA…………………………………………………………………........208 KISALTMALAR LİSTESİ a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi B.k.z : Bakınız C : Cilt Çev. : Çeviren DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi Haz. : Hazırlayan Nşr : Neşreden Ö. :Ölümü s. : Sayfa sy. : Sayı thk. : Tahkik UÜİFD : UludağÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi yy. : Yüzyıl ÖNSÖZ “Yeniler ‘koklanır ve çöpe atılır’, eskiler ise ‘misk ve amber gibidir’, karıştırdıkça daha güzel kokar”. Arap edebiyatında dile getirilen bu söz İslam dünyasında ilim ve düşünce karşısında hakim olan anlayışın da yansıtılmasına vesile olmaktadır. İslam düşüncesinde bir “yeniden yapılanmadan” söz edildiğinde, “yeni” ifadesi zihinlerde neredeyse hep bir olumsuzluk oluşturma; en iyi ihtimalle ise soru işaretleriyle karşılanmaktadır. Bu mütereddit ve mesafeli tutuma karşın, esasında bu yenilenmenin kaçınılmaz olduğu düşüncesi -en derinde olsa dahi- zihinlerde kendisine hep yer bulmuştur. Aslında İslam düşüncesinde bir çeşit yenilenmenin yaşanması gerektiği düşüncesi tarih boyunca çeşitli vesilerle ve farklı coğrafyalarda yaşayan âlimlerce de dile getirilmiştir. Bu konuda belki ilk isim olarak İbn Teymiyye’nin adı geçebilir. Ne zaman ki Batı düşüncesi, kendi serüveninde bir kırılma yaşamış ve İslam medeniyetinin sahip olduğu muktedir konumuna hâlel getirmiş; o andan itibaren İslam düşüncesinde “yeniden yapılanma” söylemi farklı bir hâle bürünmüştür. Muhammed Âbid el-Câbirî, İslam düşüncesinde bir yenilenmenin gerekli olduğunu açık bir şekilde yüksek sesle dile getirmiştir. Bunu dile getirmekle kalmamış, nasıl olacağına dair önerisini detaylı bir şekilde sunma gayretinde olmuştur. Bu çalışmada Câbirî’nin genel olarak bütün İslam ilimleri için öngördüğü epistemolojik yenilenme arasında kelâm ilmi özelinden hareket edilecektir. Onun kelâm ilminin klasik yapısında hangi noktaları sorunlu bulduğu ve bu sorunların aşılması için nasıl bir yol izlenmesi gerektiği noktasında sunduğu öneriler bu çalışmanın ana konusudur. ix Kelâm ilmini ortaya çıkaran temel nedenlerin başında ilk olarak, ilk müslüman toplumun yaşadığı tecrübeler ve sosyal olaylar etkili olmakla birlikte; ilmin sistemli bir yapı halini almasında, müslüman coğrafyanın genişleyerek farklı kültürlerle teması sonucu, İslam dininin kendi ilkelerini karşıtlarına savunma amacı merkezi rol oynamaktadır. Tarihte farklı kültürlere karşı İslam’ı savunmayı kendine bir amaç edinerek ortaya çıkan bu ilmin, günümüzde aynı rolünü, bu kez Batı düşüncesi karşısında yerine getirmesi beklenmektedir. Bu sebeple yenilenen bu durum karşısında, kelâm ilminin yenilenmesi de kaçınılmaz görünmektedir. Bu çalışma, bahsedilen gereklilik karşısında bir cevap üretme çabasınına dayanmaktadır. İlim ile meşgul olmanın lezzetini tattıran hocam Musa Şimşekçakan’a; ilim hayatının vazgeçilmezi olan sorgulamanın önemini ve nasılını öğreten hocam M.Yaşar Soyalan’a; çalışma konumun seçiminde beni yönlendiren ve cesaretlendiren Doç.Dr. Ramazan Yıldırım’a ve çalışmam ile yakinen ilgilenip değerli yorumlarını ve desteğini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Hüseyin Aydın’a teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca tezimi değerlendiren ve katkılarını sunan değerli jüri üyesi hocalarıma; tez sürecinde beni sabırla dinleyen sevgili ablama ve desteğini esirgemeyen eşime bu vesile ile teşekkür ederim. Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ