MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’DE DİN-AKIL İLİŞKİSİNİN EPİSTEMOLOJİK ANALİZİ Mehmet ULUKÜTÜK Doktora Tezi Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU 2013 Her hakkı Saklıdır ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI Mehmet ULUKÜTÜK MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’DE DİN-AKIL İLİŞKİSİNİN EPİSTEMOLOJİK ANALİZİ DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU ERZURUM-2013 I İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................. III ABSTRACT ................................................................................................................... IV KISALTMALAR DİZİNİ ............................................................................................. V ÖNSÖZ ........................................................................................................................... VI GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 I. İslam Düşüncesinin Aklileşme Süreci ................................................................... 3 II. Akıl ve Epistemoloji: Klasik ve Modern Dönemler ......................................... 16 III. Muhammed Âbid Câbirî ................................................................................... 25 A. Hayatı ............................................................................................................... 26 B. Eserleri ............................................................................................................. 29 C. Entelektüel Kişiliği ve Metodolojisi .............................................................. 32 BİRİNCİ BÖLÜM CÂBİRÎ’NİN ARAP-İSLAM AKLI TASAVVURU 1.1. ARAP-İSLAM AKLININ OLUŞUMU SORUNU .............................................. 41 1.1.1. Aklın Dilsel İnşası: Cahiliyye ve Dili ............................................................ 57 1.1.2. Aklın Kayıt Altına Alınması: Tedvin Asrı ................................................... 60 1.1.3. İlahî Vahyin Otantik Aklı: Kur’an ............................................................... 62 1.1.4. Aklın Yasallaştırılması: Fıkıh ....................................................................... 64 1.1.5. Aklın Akıldışı Mirası: Kadim Miras ve Âtıl Akıl ....................................... 72 1.1.6. Aklın Evrenselleştirilmesi: Aristoteles ve Mirasçıları ................................ 78 1.2.ARAB-İSLAM KÜLTÜRÜNÜN AKIL YAPISININ EPİSTEMOLOJİK ANALİZİ ........................................................................................................................ 84 1.3. BEYÂNÎ EPİSTEMOLOJİ ................................................................................... 90 1.3.1. Beyânî Epistemolojinin İnşası ....................................................................... 91 1.4. İRFANÎ EPİSTEMOLOJİ .................................................................................. 113 1.4.1. İrfânî Epistemolojinin İnşası ....................................................................... 114 1.4.2. Analoji ile Mitoloji Arasında İrfânî Epistemoloji ..................................... 135 1.5.BURHÂNÎ EPİSTEMOLOJİ .............................................................................. 137 1.5.1. Burhânî Epistemolojinin İnşası ................................................................... 144 1.5.2. Beyân ve İrfân Arasında Burhân ................................................................ 152 II İKİNCİ BÖLÜM CÂBİRÎ’YE GÖRE ARAP-İSLAM AKLININ KRİZİ VE YENİDEN YAPILANMANIN İMKÂNI 2.1. EPİSTEMOLOJİK PARADİGMALARIN ÇATIŞMASININ MANTIKSAL VE GRAMATİK TEMELLERİ ................................................................................ 159 2.2. EPİSTEMOLOJİK PARADİGMALARININ ÇATIŞMASININ AKTÖRLERİ170 2.2.1. İbn Sinâ: Epistemolojik Temellerin Çatışması .......................................... 170 2.2.2. Gazzâlî: Telfikî Epistemolojinin Sorunları ................................................ 180 2.2.3. İbn Rüşd: Beyân ve Burhân Arasında ....................................................... 183 2.3. KRİZİN SİYASAL TEMELİ: İDEOLOJİNİN EPİSTEMOLOJİYE TAHAKKÜMÜ ........................................................................................................... 191 2.4. BURHANÎ EPİSTEMOLOJİYE KARŞI İRFÂNÎ EPİSTEMOLOJİ: EVRENSEL AKLA KARŞI ÂTIL AKIL ................................................................. 192 2.5. BEYÂNÎ VE BURHÂNÎ EPİSTEMOLOJİLERİN ÇATIŞMASI: AKLA KARŞI DİN .................................................................................................................. 207 2.6. ARAP-İSLAM KÜLTÜRÜNDEKİ BİLGİ SİSTEMLERİN YAPISAL KRİZİNDEN ÇIKIŞIN İMKÂNI: MEŞRİKÎ FELSEFE KARŞISINDA MAĞRİBÎ FELSEFE ..................................................................................................................... 216 2.7. YENİDEN YAPILANMANIN İMKÂNI: YENİ BİR TEDVİN ASRININ İNŞASI ......................................................................................................................... 235 SONUÇ ......................................................................................................................... 240 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 245 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 269 III ÖZET DOKTORA TEZİ MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRİ’DE DİN AKIL İLİŞKİSİNİN EPİSTEMOLOJİK ANALİZİ Mehmet ULUKÜTÜK Danışman: Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU 2013, Sayfa 272 Juri: Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU Prof. Dr. Tuncay İMAMOĞLU Prof. Dr. Vahdettin BAŞCI Prof. Dr. Muhsin AKBAŞ Prof. Dr. Osman Gürbüz Muhammed Âbid Câbirî, çağdaş Arap düşüncesinin tanınmış düşünürlerinden biridir. Arap-İslam düşüncesinde yeniden yapılanmanın yolunun tarihsel süreçte oluşmuş aklın ve işleyiş tarzının eleştirisinden geçtiğini düşünür. Ona göre, tarihsel süreçte İslam düşünce geleneğinde bilginin elde edilmesinde ve epistemelere dayalı bir dünya görüşü inşa etme sürecinde başlıca üç temel epistemolojik paradigmadan söz edebiliriz. Beyân, irfân ve burhân. Câbirî’ye göre İslam-Arap geleneği işte bu üç epistemenin uzun soluklu mücadelesinin tarihidir. Bu mücadelede burhânî epistemenin irfânî ve beyânî tarafından bir takım saldırılara uğradığını düşünen Câbirî İslam dünyasının geri kalmasının, düşünce üretememesinin ve en önemlisi de modernleşememesinin baş sorumlusu olarak beyânî ve irfânî epismelerinin irrasyonel yöntem ve tavırlarını görür. Câbirî çağdaş dünyada yeniden yapılanmanın yolunun burhânî epistemolojik paradigmayı ihya etmekten geçeceğini savunur. Câbirî’nin tüm gayretlerinin İslam dünyasının mevcut kötü durumundan kurtuluş için reçete hazırlamak olduğunu ancak bunu yaparken modernliğin ve aydınlanmanın temel ilkerini mitselleştirmeye çalışırken bu ilkelerin tarihselliğini göremediğini, kullandığı yapısalcı yaklaşımı ve rasyoneliteyi araçsallaştırdığını, İslam düşüncesinin bütünlüğünü ideolojik ve coğrafî tanımlamalarla ve kategorilerle yaraladığını, oryantalist tezleri yerlileştirdiğini, epistemolojinin karşısından ontolojiyi ve metafiziği göz ardı ettiğini tespit ettik. Anahtar Kelimeler: Din-Akıl İlişkileri, Epistemolojik Paradigmalar, Çağdaş Arap- İslam Düşüncesi, Yapısalcılık, Muhammed Âbid Câbirî, IV ABSTRACT DOCTORAL THESIS EPISTEMOLOGICAL ANALYSIS OF RELATIONSHIP BETWEEN RELIGION AND REASON IN MOHAMMAD ABED JABIRI Mehmet ULUKÜTÜK Advisor: Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU 2013, Page: 272 Jury: Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU Prof. Dr. Tuncay İMAMOĞLU Prof. Dr. Vahdettin BAŞCI Prof. Dr. Muhsin AKBAŞ Prof. Dr. Osman Gürbüz Mohammed Abed Jabiri is one of most famous intellectuals in contemporary Arab thought. He thinks that the path which goes restructuring the Arabic-Islamic thought has something to do with the criticism of reasoning and its running styles that have been constituted within the historical periods. According to Jabiri, as for obtaining the knowledge in the tradition of Islamic thought and constructing a worldview depending on epistemes, we can talk about mainly three epistemological paradigms in historical periods: Exposition, gnosticism and demonstration. As for Jabiri, Arabic-Islam philosophy tradition is the long-running history of these three epistemes. Jabiri, who thinks that in these struggle the demonstratory episteme has been assaulted by gnostic and expositionary one, believes that the main responsible for Islamic world to be underdeveloped, and the reason why it doesn’t produce knowledge and most importantly why it hasn’t modernised are the gnostic and expositionary epistemes’ irrational styles and methods. He defends that the way to restructure in modern world is to revivify the demonstratory epistemological paradigm. We concluded that Jabiri’s all efforts are for preparing formulas for Islamic society to escape from being underdeveloped but as for achieving this, he couln’t see the historicality of the things while endeavouring tomythicize the main principles of modernity and enlightment; instrumentalized the structuralist approach he uses and rationality; wounded the integrality of Islamic thought with ideological and geographical definitions and cateories; vernacularized the orientalist theses; ignored the metaphysics and ontology over against epistemology. Key Words: The Relationship of Religion and Reason, Epistemolological Paradigms, Contemporary Arabic-Islamic Thought, Mohammed Abed Jabiri, V KISALTMALAR DİZİNİ Bkz. : Bakınız Çev. : Çeviren Der. : Derleyen Ed. : Editor Nşr. : Neşreden s. : Sayfa Thk. : Tahkik e VI ÖNSÖZ Adına çağdaş İslam düşüncesi dediğimiz olgu, İslam dünyasının tarihin öznesi konumdan son iki yüzlük geri çekilmesiyle birlikte yaşanan, Müslüman bilincinin moderniteyle hesaplaşması bağlamında gündeme gelmiştir. Bu bağlamda çağdaş İslam düşüncesinin en önemli özelliği siyasal düzlemde art arda gelen bir takım yenilgilerle başlayan bir sürecin modernleşme çabalarıyla üstesinden gelme denemeleri olmasıdır. İşte bunun için adına çağdaş İslam düşüncesi adını verdiğimiz olgunun bizatihi kendisi modern, modernleşen ve en önemlisi de modernleştiren bir yapı arz etmektedir. Çağdaş İslam düşünürü olarak Muhammed Âbid Câbirî (Faslı) bugün modernliğin sancılarının en yoğun bir şekilde hissedildiği rasyonalite ve yeniden yapılanma problemlerine odaklanmış biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Aslında Câbirî’nin tüm gayreti, çağdaş dönemde Müslümanlar olarak modernliğimizi neden gerçekleştiremediğimizin cevabını aramaktır. Câbirî bu gayret doğrultusunda İslam düşüncesindeki aklın konumunu tarihsel ve yapısal bir yöntemle arkeolojik soruşturmasını yapmaya çalışmış, aynı zamanda aklın konumuna göre değişen epistemolojik paradigmaların eleştirel bir değerlendirmesini denemiştir. Çalışmamızda İslam düşünce tarihinin en önemli tartışma konularından biri olarak aklın neliği ve farklı ekol ve yaklaşımların aklı kullanma tarzları, aklın kullanma tarzlarıyla oluşan epistemolojik paradigmaları, Arap-İslam aklının geçirdiği aşamalar ve yaşadığı kriz durumları ve bu krizlerden çıkışa ilişkin Câbirî’nin analizlerini sistematik bir biçimde tasvir ve tahlil etmeyi denedik. İslam düşünce tarihinde belki de ilk kez Câbirî, tüm metodolojik, terminolojik ve paradigmatik farklılıkları beyân, irfân ve burhân şeklinde yapısalcı diyebileceğimiz bir sınıflandırmaya ve analize tabi tutmuş ve bunlar arasındaki süreklilik ve değişim ilişkilerini tartışmaya açmıştır. Böyle bir çalışma ile her şeyden önce, İslam düşünce tarihinde akıl ve akletme tarzları arasındaki farklılıkların Câbirî’nin resmetmeye çalıştığı gibi keskin, kategorik ve çatışmacı bir tarzda olup olmadığına yönelik bir katkıda bulunmaya çalıştık. Aynı zamanda bu çalışmada Câbirî’nin “ne söylediği” anlaşılmaya çalışılmış ve onun ne söylediğine yönelik şerhler düşülmüş, sonra “ne söylemek istediği” tartışılmış ve ne söylemek istediğine yönelik sorular sorulmaya çalışılmıştır. Çalışmamızın İslam düşüncesinin güncel tartışmalarına, din felsefesi disiplini içerisinde tartışılan konulara, çağdaş İslam