Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem, www. księgarnia. bellona.pl Nasz adres: Bellona SA, ul. Grzybowska 77 00-644 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 308, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected] Zdjącia ze zbiorów autora Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Redakcja, korekta: Anna Wojnarowicz © Copyright by Zbigniew Wawer, Warszawa 2009 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2009 ISBN 978-83-11-11496-8 HISTORYCZNE BITW Y ZBIGNIEW WAWER MONTE CASSINO 1944 BELLONA Warszawa WSTĘP „Przechodniu, powiedz Polsce... Wciąż ta sama prośba ten nakaz... Ale do kogo mówią polegli na Monte Cassino? Słowa polskie mogą być skierowane tylko do Polaków, lecz kto z Polaków może znaleźć się na szczycie góry Cassino, jako przygodny przechodzień, spieszący dalej i tylko przypadkowo mijający poetyczny cmentarz? Polak będzie na Monte Cassino pielgrzymem, turystą, wyciecz­ kowiczem — może iść tu pełen głębokich myśli i wielkich wzruszeń, — może szukać tylko wrażeń estetycznych, — może trafić tu jakby z obowiązku, aby móc kiedyś komuś powiedzieć: byłem” — napisał w 1946 roku żołnierz 2 Korpusu Walerian Charkiewicz. Monte Cassino to jedna z największych bitew U wojny światowej na froncie zachodnim. Walki o przełamanie linii Gustawa trwały około pół roku. W czwartej bitwie, która rozpoczęła się 11 maja, wziął udział 2 Korpus Polski dowodzony przez gen. dyw. Władysława Andersa. Pod Monte Cassino w jednym szeregu spotkali się żołnierze września 1939, kampanii norweskiej i francuskiej 1940, więźniowie sowieckich łagrów, obrońcy Tobruku. Tu po raz pierwszy jednostki Polskich Sił Zbrojnych wystąpiły w samodzielnym związku taktycznym. 2 Korpus Polski otrzymał zadanie opanowania masywu Monte Cassino ze wzgórzem klasztornym, którego w dotychczasowych trzech bitwach nie udało się zająć. Naprzeciwko żołnierzy polskich stały oddziały doborowe niemieckich: 1 Dywizji Spadochronowej i 5 Dywizji Górskiej. To właśnie z nimi ponad tydzień walczyli żołnierze 2 Korpusu. Książka niniejsza jest hołdem dla wszystkich żołnierzy 2 Korpusu walczących w bitwie o Monte Cassino. Moim zamiarem było ukazanie bezprzykładnego męstwa i bohater­ stwa w ekstremalnych warunkach górskiego pola walki. Chciałem również pokazać pracę dowódcy 2 Korpusu gen. Władysława Andersa i jego sztabu, ze szczególnym pod­ kreśleniem roli gen. Andersa w tej bitwie1. Ze względu na charakter serii, w pracy nie ma pełnego, źródłowego udokumentowania opisanych wydarzeń. Książ­ ka została napisana na podstawie dostępnej bazy źródłowej oraz literatury przedmiotu. Podstawowe materiały archiwal­ ne znajdują się w archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, gdzie po zakończeniu wojny złożono większość dokumentów Polskich Sił Zbroj­ nych. Szczególne miejsce zajmują tutaj materiały ar­ chiwalne dotyczące 2 Korpusu Polskiego oraz bitwy o Monte Cassino. W pracy oprócz polskich wykorzystano również opraco­ wania brytyjskie, amerykańskie, nowozelandzkie i niemiec­ kie dotyczące bitwy o Monte Cassino. Napisanie pracy o działaniach 2 Korpusu Polskiego w czwartej bitwie o Monte Cassino nie byłoby możliwe bez pomocy i życzliwości wielu uczestników wydarzeń i ich rodzin. Słowa podziękowania składam wszystkim, którzy służyli mi radą. Wyrazy szacunku i wdzięczności za pomoc składam: gen. dyw. Klemensowi Rudnickiemu, gen. bryg. Kazimierzowi Kusiowi, płk. dr. Mieczysławowi 1 W książce nie zostały omówione działania na Passo Como, wzg. 912 oraz bitwa o Piedimonte, gdyż zasługują one na osobną pracę. Młotkowi, płk. Tadeuszowi Wirthowi, pik. Władysławowi Chudemu, płk. dypl. Zenonowi Starkiewiczowi, kpt. Stani­ sławowi Żurakowskiemu, rtm. Ryszardowi Dembińskiemu, pani Annie Dzierżek, płk. Konstantemu Dzierżkowi, mjr. Zbigniewowi Godonowi, płk. Tadeuszowi Czeikawskiemu, mjr. Waldemarowi Cegłowskiemu, pani Irenie Horbaczew­ skiej, prof. Tomaszowi Piesakowskiemu, płk. dypl. Floria­ nowi Porębskiemu, płk. Franciszkowi Pietrzakowi, mjr. Józefowi Wojteckiemu, mjr. Mieczysławowi Białkiewiczo- wi, płk. Stanisławowi Berkiecie, płk. Leonowi Gnatów- skiemu, mjr. Janowi Tułodzieckiemu, kpt. Jakubowi Hry­ niewieckiemu, płk. Wiesławowi Wolwowiczowi, por Zdzi­ sławowi Ryciakowi, kpt. Aleksandrowi Szkucie. Szczególne podziękowania kieruję do Funduszu Pomocy Wdowom Sierotom i Inwalidom 5 Kresowej Dy wizji Piecho­ ty w osobie prezesa płk. Wiesława Wolwowicza za umożli­ wienie wykorzystania w niniejszej pracy fragmentów mojego opracowania o działaniach 5 KDP w okresie 1941-45. Za pomoc dziękuję również żonie Beacie i moim przyjaciołom: Maikowi Ney-Krwawiczowi, Magdalenie Hułas, Wojciechowi Gąssowskiemu. Pragnę podziękować moim przyjaciołom w Wielkiej Brytanii Andrzejowi Suchcitzowi oraz Krzysztofowi Bar- barskiemu za okazaną pomoc i cenne rady. Szczególne wyrazy wdzięczności składam pracownikom i współpracownikom Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, bez których pomocy nie byłoby możliwe napisanie tej pracy. Pięknie kłaniam się rtm. Ryszardowi Dembińskiemu, inź. Krzysztofowi Bar- barskiemu, obecnemu prezesowi Instytutu Polskiego i Mu­ zeum im. gen. Sikorskiego, rtm. Wacławowi Milewskiemu, dr. Andrzejowi Suchcitzowi, mgr Elżbiecie Barbarskiej, kpt. Stanisławowi Żurakowskiemu, Krzysztofowi de Berg, mgr. Aleksandrowi Szkucie i dr. Janowi Tarczyńskiemu. Dziękuję im za życzliwe przyjęcie w czasie moich pobytów w Londynie. Dziękuję również Teresie i Janowi Suchcitzom za rady i uwagi w czasie prowadzenia badań archiwalnych w Lon­ dynie oraz za serdeczność i gościnę. Jestem również wdzięczny za okazaną pomoc oraz rady Włodzimierzowi Rekłajtisowi, dzięki któremu mogłem przejrzeć materiały filmowe dotyczące Armii Polskiej w ZSRR i 2 Korpusu Polskiego oraz prof. Bogusławowi Polakowi za interesujące rozważania o działaniach 2 Kor­ pusu Polskiego w kampanii włoskiej 1943-45. Dziękuję również Elżbiecie Ostrowskiej za pomoc w pi­ saniu pracy, Tomkowi Miszczakowi za wykonanie map. ARMIA POLSKA W ZSRR 1941-1942 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie został podpisany niemiecko- -sowiecki układ, który w tajnej klauzuli zatwierdzał IV rozbiór Polski. 1 września Niemcy napadły na Polskę, a 17 września Armia Czerwona dokonała zdradzieckiej napaści na nasz Kraj wzdłuż całej wschodniej granicy. Przypieczę­ towało to los II Rzeczypospolitej, która została podzielona pomiędzy dwóch zaborców. Do niewoli niemieckiej dostało się 587 500, a do niewoli sowieckiej 452 500 żołnierzy polskich. Na Węgrzech, w Rumunii, na Litwie, Łotwie i Szwecji internowano 82 500 żołnierzy polskich, którzy staną się kadrą powstającej we Francji Armii Polskiej. Od samego początku okupacji Kresów Wschodnich II RP władze sowieckie rozpoczęły eksterminację ludności polskiej. W trwających do czerwca 1941 r. wywózkach w głąb ZSRR wywieziono ponad 1,5 miliona obywateli polskich. W marcu 1940 r. sowieckie władze partyjne i państwowe ze Stalinem na czele podjęły decyzję wymordowania przebywających w niewoli w obozach w Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku oficerów polskich. Ponad 14 000 z nich zostało zamordowanych wiosną 1940 r. Z pogromu ocalała gmpa około 400 oficerów, których Sowieci przewieź­ li do Griazowca. Po napaści ZSRR na kraje bałtyckie dołączyli do nich internowani na Litwie żołnierze polscy. 22 czerwca 1941 r. Niemcy napadły na Związek Radziec­ ki. Nazajutrz, w przemówieniu wygłoszonym do rodaków w Kraju gen. broni Władysław Sikorski, Naczelny Wódz i Premier Rządu RP, powiedział: „stało się to, czego oczekiwaliśmy [...] Prysnął związek hitlerowsko-bolszewicki, będący u początku tej straszliwej katastrofy, której ofiarą padła Polska. Od świtu 22 czerwca są ze sobą w wojnie niedawni sprzymierzeńcy. Taki rozwój wydarzeń jest dla Polski wysoce korzystny [...] Oto wróg główny narodu polskiego — Niemcy zrywają sojusz, który od długiego czasu był źródłem naszych największych nieszczęść. [...] W tej chwili możemy chyba przypuszczać, te Rosja uzna za niebyły pakt z Niemcami z 1939 roku. Logicznie wprowadza nas to z powrotem na grunt traktatu zawartego w Rydze przez Rosję z Polską 18 marca 1921 r.’\ Pierwsza reakcja władz sowieckich na przemówienie polskiego premiera była negatywna dlatego, że generał Sikorski przypomniał o granicy polsko-sowieckiej, ustano­ wionej traktatem ryskim. Ambasador RP w Londynie Edward Raczyński tak wspominał ten okres: „rozpętał się wielki kryzys w sprawach polskich na de mimowolnego przyłączenia się Rosji do Wielkiej Brytanii w charakterze alianta i decyzji brytyjskiej rozciągnięcia tego nowego sojuszu także na Polskę”. 1 lipca 1941 r. minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden w rozmowie z polskim premierem zasugerował możliwość złożenia przez Rząd Jej Królewskiej Mości deklaracji w sprawie stosunków polsko-sowieckich. Trzy dni później ambasador sowiecki w Wielkiej Brytanii Iwan Majski przekazał ministrowi Edenowi informację, że rząd ZSRR jest gotowy podjąć rozmowy z rządem polskim. Jeszcze w tym samym miesiącu, 30 lipca, generał Sikorski i ambasador Majski podpisali w Londynie układ polsko-sowiecki. Przy podpisaniu obecni byli premier Churchill i minister Eden. W przygotowanym w pośpiechu tekście układu znalazły się liczne nieprecyzyjne sfor­ mułowania i braki. Nie było w nim ani słowa na temat granicy polsko-sowieckiej z 1939 r. Z tego właśnie powodu na znak protestu podali się do dymisji niektórzy czołowi polscy politycy ministrowie: August Zaleski, Kazimierz Sosnkowski i Antoni Seyda. Parafowania układu odmówił także prezydent RP Władysław Raczkiewicz. Mimo tak silnej opozycji premier Sikorski po zrekonstruowaniu rządu wprowadził układ w życie. W celu zawarcia umowy wojskowej do ZSRR udała się Polska Misja Wojskowa z gen. bryg. Zygmuntem Bohu- szem-Szyszko. 4 sierpnia z więzienia na Łubiance zwol­ niony został gen. bryg. Władysław Anders, przewidywany przez Naczelnego Wodza na stanowisko dowódcy Armii Polskiej w ZSRR. 12 sierpnia 1941 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR ogłosiło dekret o tzw. amnestii dla obywateli polskich pozbawionych wolności na terytorium ZSRR. Wykonanie tego dekretu napotykało od samego początku na ogromne trudności. Zwalniano z obozów przede wszystkim ludzi schorowanych i słabych fizycznie (silni i zdrowi byli potrzebni do niewolniczej pracy). Wielu Polaków udało się zwolnić z więzień i obozów tylko dzięki wielokrotnym, stanowczym interwencjom, często wskazującym na kon­ kretne osoby. W dwa dni później w Moskwie gen. Bohusz-Szyszko i przedstawiciel sowiecki gen. Andriej Wasilewski podpisali polsko-sowiecką umowę wojskową, na podstawie której organizowana na terenie ZSRR Armia Polska miała być częścią składową Polskich Sił Zbrojnych. Dokument ten zawierał pewne nieścisłości oraz nieprecyzyjne sformuło­ wania, co w przyszłości wywoływało liczne konflikty i nieporozumienia. W drugiej połowie sierpnia w Moskwie mieszana polsko- -sowiecka komisja wojskowa prowadziła rozmowy dotyczące