Moderne sociologie J.A.A. van Doorn & C.J. Lammers bron J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie.HetSpectrum,Utrecht/Antwerpen1984 (vijftiendedruk) Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/door036mode01_01/colofon.php Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden. 11 Lijst van tabellen I.Huwelijkssluitingenenechtscheidingen 68 inNederlandnaarkerkelijkegezindte, van1960t/m1972 II.Aggregatematrixfor18sessionsof 76 six-mangroups,alltypesofactivity III.Kijknormenenkijkgewoontenvan 149 leerlingeninheteersteentweedeleerjaar bijhetLNO,ULOenVHMOuitgezinnen, waareentelevisietoestelis,naargeslacht IV.WerkstakingeninNederlandvan 151 1906-1973 V.Instedenwoonachtiggedeeltevande 192 wereldbevolking(inprocenten) VI.Toenamevandebevolking,de 193 bevolkingsdichtheidendeverstedelijking inNederlandvan1900tot1970 VII.DeNederlandse 211 beroepsprestige-stratificatie(1953) VIII.Aantalleerlingenenstudentendat 278 voortgezetofwetenschappelijkonderwijs ontvangt,uitgedruktinpromillesvande desbetreffendeNederlandse bevolkingscategorieën,van1900tot1968 IX.Beroepsniveaueninkomenvaneen 316 steekproefuitdeNederlandsebevolking, in1971 X.Studentenaanuniversiteitenen 320 hogescholeninNederlandnaarsociale herkomst,1936tot1970 J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 13 Voorwoord bij de herziene dertiende druk* Ditvoorwoordbijdedertiendedrukdienttegelijkalseennawoordbijdetwaalf voorafgaandedrukken.Voorheteerstimmersistoteenherzieningbesloten.Dit scheptdekanseenbescheidenevaluatieuittevoeren,wattrouwenstochnoodzakelijk isvooreengoedgefundeerdeaanpassing.Dieaanpassingisinderdaadingrijpend geweest.Zijwasnodigalléénalomdeinformatieveladingvanhetboek,metname voorwatbetreftliteratuurverwijzingen,voorbeeldenentabellenmateriaal,te actualiseren.Methetooghieropisbijv.deWegwijzerindesociologischeliteratuur geheelomgewerktenduchtiguitgebreid;voortswerdaanelkvandehoofdstukken eenkortAanvullendcommentaartoegevoegd.metverwijzingnaarnieuwegegevens enpublikaties,enwerdennagenoegalletabellendoornieuwevervangen;tenslotte isdeliteratuurlijst,aansluitendbijhetvernieuwdenotenapparaat,aanzienlijkmeer uptodategemaakt. Indetweedeplaatsisdetekstaangepastopplaatsenwaardeuiteenzettingen duidelijkachterhaaldwarendanwelaangerechtvaardigdekritiekblootstonden.Dit geldtmetnamevoorhoofdstukIII11.enhoofdstukVIII,envoordehoofdstukkenXIII enXIV,dienogalwatzwakkegedeeltenbevattenenomeenbetereordeningvanhet gebodenevroegen. Indederdeplaatsishetinleidendedeel-hoofdstukI-geheelherschreven.Voor eentekstdiebedoeldisalseeneerstekennismakingbleekdithoofdstukteabstract ensloothetteweinigaanbijonzelatereuiteenzettingen. Eenenanderrechtvaardigtinderdaadtesprekenvaneen‘herziene’editie.Niettemin isergeensprakevaneenvolledigeherziening.Hetbleekeenonmogelijkeopgave hetboekzoteherredigerendathetdeontwikkelingvanhetvakindeafgelopen vijftienjaaradequaatzouweerspiegelenenzoveelmogelijkintegreren.Pogingen totalgeheleherziening,doordeauteursreedsin1966en1967ondernomen,liepen opeenmislukkinguit.Infeiteisdeopgavethansnogmoeilijker;alleeneenvolledig herschrijvenvanhetboekzoueenbevredigendeoplossingbieden.Watnuwordt aangeboden 1 Zievoordeaantekeningen,doorlopendgenummerd,blz.418,e.v. J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 14 ishetbestmogelijke:eeningrotetrekkenaangepaste,gedeeltelijkgestroomlijnde eninonderdelenvernieuwdetekst,metvolledigbehoudvandeaanvankelijkgekozen opzet. Dehandhavingvandetotaal-opzetenhetdaarinverwerktestelselvanbegrippenen onderscheidingenvraagtoverigenswelomeenverantwoording.Ishetnietzo,dat juistdieopzetonderdedrukiskomentestaanvandeontwikkelingenindesociologie gedurendehetafgelopendecennium?Isernieteeneigenstandigemacro-sociologie totontplooiinggekomendieduidelijkafsteekttegenhetstreveninditboek gedemonstreerd,omvanuithetmicro-niveauvantussenmenselijkeactiesenrelaties geleidelijkopteklimmennaarmeersamengesteldesocialeverschijnselen?Kan werkelijkdepretentieuithetvoorwoordbijdeeerstedruknogwordenvolgehouden, dat‘demodernesociologie...eenconvergentieinhetsociologischdenkenen onderzoeken(vertoont)dietotgeïntegreerdwetenschapssysteembegintteleiden’? Enishettenslottenietzodathetboeknaalleactivismeenpolitiseringinsociologische kringwelbijzondersterkdeindrukmaaktvaneen‘technisch’en‘kleurloos’werkstuk datalleendaaromalweiniganimeert? Wijonderkennendebezwarenenwijhebbenzeoverwogen.Waaromwijniettemin totdeconclusiezijngekomendathandhavingvandeopzetenstrekkingvanModerne Sociologieverdedigbaaris,zullenwijthanskorttoelichten. Teneerste:deuitbouwvaneenafzonderlijkemacro-sociologieiseenfeit.Diverse sociologenzijnnaarvorengekomendiezich,somsvanafdeaanvang,somsinhun laterewerkzaamheid,bewustopdeontrafelingvangrotestructurenenzelfsvanhele maatschappijenrichten.Omer,terillustratie,eenpaartenoemen,vermeldenwein alfabetischevolgorde:DanielBell,RalfDahrendorf,SamuelEisenstadt,Amitai Etzioni,JohanGaltung,JürgenHabermas,SeymourMartinLipset,C.WrightMills, BarringtonMoore,EdwardShilsenAlainTouraine.Hunwerkisuitdehoofdstroom vanhetvaknietmeerwegtedenken;inhunoriëntatievertegenwoordigenzij,bij alleverschilleninpolitiekeenmaatschappelijkevoorkeuren,eenrenaissancevan deklassieketraditiedieimmersinhogematemacro-sociologischgerichtwas. Dathunwerkmaarzeertendeleindevolgendetekstwordt J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 15 gereflecteerd,moetnietalleenwordenverklaarduitdegenoemdeonmogelijkheid ditallesteverwerken.Hetisooknietraadzaamdittedoen:allereerstnietomdateen kennismakingmetdesociologiezichnaaronzemeningomdidactischeredenen‘van kleinnaargroot’dienttebewegen,d.w.z.vanvertrouwduitonmiddellijkeervaring vandelezernaarververwijderdenabstract;voortsnietomdathetintroducerenvan juistdezesociologeneenuiterstonsamenhangendbeeldvanhetvakzouopleveren. Wáárzijtersprakekomen,zijnzeingepastinhetdooronsgekozenkader.Ditnu leidtmeteentothettweedebezwaar:ModerneSociologiesuggereerthetbestaanvan eensoort‘eenheidssociologie’terwijlde(her)ontdekkingvanhetafgelopendecennium nujuistisgeweesthetnaastelkaarbestaanvanverschillendeinterpretatiewijzen, paradigmataenstromingen.Tenoemenvallenoudererichtingenalspositivisme- thansweerherontdekt-,functionalismeensymbolischinteractionisme,ennieuwe zoalsdeconflictsociologie,hetneo-marxismeendediversemaatschappij-kritische stromingen. Wijgevenvolmondigtoedatdezegangvanzakenintegenspraakismetdeboven geciteerdeverwachtingvandegroeinaareenmeergeïntegreerdesociologie.Wij achtenonsook overtuigdvandezinvolheidvanhetbestaanvanmeerdere perspectievennaastelkaar,alwashetmaaromdoodlopendewegensprongsgewijs voornieuweroutestekunnenverwisselen-eenstrategiewaarvandevruchtbaarheid doorbijv.Kuhnvoldoendeisaangewezen.2.. Wijstellenerniettemintegenoverdateenuiteenvallenvandesociologievolledig onaanvaardbaaris.Bovendien:dathiervaninwerkelijkheidooknauwelijkssprake is.Demeestebelangrijkesociologischevariantenkennennogsteedseen gemeenschappelijke‘onderstroom’,gekenmerktdoorwatWipplerheeftgenoemd het‘empirisch-theoretischwetenschapsprogramma’3.,datenerzijdsuitdrukkelijk afstandneemttotexclusievebindingaanéénbepaaldverklaringsprincipe,anderzijds eendoelbewustestrakkekoppelingvandesociologiebeoefeningaanéén maatschappijvisieafwijst.ModerneSociologiewilminofmeerrepresentatiefzijn voordiealgemene‘onderstroom’vanhetvak.Hetboekmaakt,opzijnmanier, natuurlijkookeenkeuze,maargepoogdwordtdezekeuzezoveelmogelijkopente houdennaardiversespecifiekevariantenbinnendesociologie.Erwordt J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 16 bovendienvanuitgegaandatjuistdebeginnendesocioloog-envoorhemishetboek allereerstbedoeld-eclectischtewerkzalgaan,d.w.z.bijzijneersteschredenophet gebiedvansociaalonderzoekgeneigdzalzijngebruiktemakenvanalleinzichten welkehijkanontlenenaann'importewelkestroming.Wiezichnaderhand‘herkent’ ineenzeerspecifiekeinterpretatiewijze,isvrijdezetekiezen;deauteursvaneen algemeneinleidingmoetwordengevraagdgeenkeuzeopteleggen. ModerneSociologieisweleenseenproevegenoemdvan‘analytische’sociologie.4. Afgaandophetindebetreffendeliteratuurgegevensignalementvandeze‘stroming’, kloptdezekarakteriseringwel.Maarookalzouhierinderdaadsprakezijnvaneen afzonderlijkeenduidelijkaftegrenzensociologischevariant-watwijernstig betwijfelen-,dannógiszijnaaronzemeningdemeestopene.Wellichtschietzijte kortinhetaanbiedenvanbijv.historisch-sociologischinzicht-eenzekere ‘tijdloosheid’kannietwordenontkend-,maarerstaattegenoverdatzijdezeen dergelijkemogelijkhedentotuitbouwnergensafsluit. Komenwethanstothetderdeenlaatsteverwijt,danzienweonsgeconfronteerd metdeaantijgingdathetboekeenspecimenisvande‘burgerlijke’ sociologie-opvatting5.omdathetgeenkritischemaatschappijvisieverraadtenderhalve debestaandeverhoudingenindekaartspeelt. Wijachtenditverwijtonbewezen.Nemenwealsvoorbeeldonzebehandelingvan dediversemechanismenvansocialecontrolewaardoorsocialeevenwichtstoestanden wordengehandhaafd.Hetismogelijkdezemechanismenindewerkelijkheidte bestuderen,zoalsdoordiversesociologenookisgedaan.6.Daarmeeisechterop zichzelfnoggeenenkeloordeeluitgesprokenoverdemaatschappelijkevoorkeurtot handhavenofafschaffenvandezebeheersingstechnieken.Menkanvolstaanmetaan tetonendatbepaaldemechanismennoghunwerkinguitoefenendanweluitgesleten raken;inbeidegevallenblijftmenbijhetconstaterenvanfeiten.Waardebetrokken auteurniettemineenbepaaldevoorkeuraandedaglegt,staathetdelezervrijdeze appreciatieovertenemenofteverwerpen,losvandefeitelijkeanalyse. Bovendienhebbenwijinhetlaatstedeelvanonsboeknadrukkelijkgestelddat diezelfdemechanismeneveneenssocialeveranderingkunnenbevorderen,resp.dat hunfalender- J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 17 gelijkeveranderingteweegbrengt.Inditverbandishetopmerkelijkdatiemandals Reckmanindeeerstedrukvanzijnboekoversocialeactieonzebenaderingheeft overgenomen.7.Alsdesocialecontrolemechanismenzowelstabiliteitalsverandering teweegkunnenbrengen,aldusReckman,danzijndátde‘scharnierenvoordeomkeer’ waaropsocialeactiehetgemuntheeft. Kortom:menkanzo'nindelinginsocialecontrolemechanismenzowelhanteren omaangrijpingspuntentelokaliserenvanactiesteraantastingvanhethuidigebestel alsomvasttestellenopwelkepuntenditbestelverstevigingbehoeft.Dezelfdestudies kunnen,zomendatwil,ammunitieaandragenvoorbeidepartijen. ModerneSociologie,zoheefteencollegaeensopgemerkt,laatzichvoorallezen‘als eenberedeneerdlexicon’.8.Hetisiniedergevalvaakopdiewijzegebruikt.Invele, zonietdemeesteNederlandsesociologischepublikatieskomtmenwelverwijzingen naarhetboektegen,waarbijhetmeestalgaatomhetdefiniërenvanbegrippenals ‘cultuur’,‘ideologie’,‘rol’,‘socialeafstand’endergelijke.Ineenaantalgevallenis getrachteenbelangrijkdeelvanhetanalytischinstrumentariumsystematischvoor bepaaldonderzoektegebruiken.9.Debelangstellingvoorhetboek,indeafgelopen vijftienjaarnietofnauwelijksafgenomen,isvooronseenextraredendegekozen benaderingswijzetehandhaven.Hetzouechtervanparmantigheidgetuigentemenen datModerneSociologieopzichzelfkanstaan.WatinhetVoorwoordbijde voorgaandedrukkenisgezegd,geldtmeerdanooit:‘Dewerkelijkgeïnteresseerde lezerkangeenbetereraadwordengegevendannakennismakingmethetnavolgende ijlingsanderesociologischeliteratuurterhandtenemen.’Wijhopendatditboek hiertoezalstimuleren. augustus1975 J.A.A.vanDoorn C.J.Lammers GaarnebetuigenwijonzeerkentelijkheidjegensdeherenE.Abma,C.Boekestijn, J.H.F.M.Crabbendam,G.Dekker,J.M.F.Jaspars,L.Laeyendecker,L.Rademaker enC.E.Vervoortvoorhunadviezenterzakevanbepaaldeon- J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 18 derdelenvandetekstofliteratuurverwijzingen,jegensdeherenG.A.IrwinenH.A.A. Mollemanvoorhetonsterpublikatiebeschikbaarstellenvangegevensuithun participatie-onderzoekenjegensmej.P.L.Meursvoorhetverrichtenvandiverse hand-enspandienstentenbehoevevandezemoderniseringvanModerneSociologie. Eindnoten: * Devolledigebronvermeldingistevindeninde‘lijstvanaangehaaldepublikaties’(pags.437 e.v.). 1. VooralnaaraanleidingvandekritiekvanDeSitter(1962)15e.v. 2. Kuhn(1970);zievoortsdediscussiesinDeBoerenKöbben(1974) 3. Wippler(1973)270-278. 4. Goddijne.a.(1971)232;minofmeerimplicieteveneensinKuiper(1974)8. 5. ZobijTellegen(1969)27. 6. Baan(1965)hfdst.X;Dekker(1965)hfdst.III;VanDoorn(1964)110-130. 7. Reckman(1971)30e.v. 8. Goudsblom(1974)83. 9. Vervoort(1959);Lammers(1963);Dekker(1965);Baan(1965);Tiemstra(1965). J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 19 Eerste deel Het kader J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie 20 Hoofdstuk I Sociologie en sociale werkelijkheid I. Een brief schrijven Wieeenbriefschrijft,communiceertmeteenander.Hijlegtzijngedachtenen gevoelens,zijnbedoelingenenervaringenvast,nietomdezetebewaren-zoalsde dagboekschrijver-,maaromzeovertedragen.Delezervandebriefisinhet bewustzijnvandeschrijveraanwezig:wáthijschrijftenhóehijzichuitdruktwordt nietalleendoorhem,maarookdoordetoekomstigelezerbepaald. Brievenschrijvenisduseenactiviteittussenmensen,d.w.z.eensocialeactiviteit, metdeschrijverindemeestactieverol,delezermeerpassief,maartochnietzó passiefdatzijnbestaangeeninvloedheeftopdeactiviteitvandeschrijver.De briefschrijverdruktzichimmersnietalleenuit,maaranticipeertopreactiesdiehij doorzijnschrijvenhooptuittelokken.Hijverwachttenminstekennisnemingvan debrief,vaakookeenantwoord,somseenhandelingvandelezer:eenbezoek afleggen,geldovermaken,zichergensmelden,eenspreekbeurtvervullen,eencontract tekenen.Delezerervaartbrievendanooknietalseen‘expressie’,maaralseen ‘boodschap’,aanhempersoonlijkgericht. Dieboodschapmoethijontraadselen.Hiertoemoethijbeschikkenoverkennis vandezelfdetaalalswaarvandeschrijverzichheeftbediend.Hijmoetbovendien instaatzijndebedoelingenvandeschrijvertebegrijpen,hetgeenzoweldoorde vorm-bijv.ambtelijketaal-alsdoordeinhoud-bijv.specialistenjargon-kan wordenbelemmerd. Nukunnenbrieveneenuiterstpersoonlijkkarakterdragendanweluiterst onpersoonlijkaandoen,zózeerdatzijhetkenmerkvande‘normale’briefverliezen entoteen‘biljet’,‘oproep’,‘circulaire’of‘folder’worden.Hunboodschapricht zichdankennelijkniettotéénpersoon,maartoteencategorievanmensen,een publiek:belastingbetalers,verenigingsleden,verkeersdeelnemers,buurtbewoners, potentiëlekopersofkiezers. Tochheeftookdemeestpersoonlijkebriefvrijwelaltijdeenaantal standaardkenmerken,allereerstnaaruiterlijkevorm- J.A.A.vanDoorn&C.J.Lammers,Modernesociologie