Βάσια Λέκκα Ιστορία και θεωρία της Ψυχιατρικής Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault Πρόλογος του Δ.Ν. Πλουμπίδη Η Βάσια Λέκκα είναι διδάκτωρ Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κάτοχος του «Ευρωπαϊκού Διδακτορικού» («European Doctorate»). Από το 2010 διδάσκει ως επιστημονικός συνεργάτης στο τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (Μ.Ι.Θ.Ε.) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει συνεργαστεί ως ερευνήτρια με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ενώ αυτήν την περίοδο βρίσκεται σε εξέλιξη η έρευνά της πάνω στη συγκρότηση ενός αρχείου προφορικής ιστορίας του Αιγινητείου Νοσοκομείου. Έχει λάβει μέρος με ανακοινώσεις σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια και ημερίδες και έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Βάσια Λέκκα ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ Από τον Ιττποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault Κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2012 από τις εκδόσεις futura - Μιχάλης Παπαρούνης Χαριλάου Τρικούπη 72, 106 80 Αθήνα Τηλ. & φαξ: 210 5226361 [email protected] Επιμέλεια έκδοσης: Μιχάλης Παπαρούνης Σχεδιασμός έκδοσης: Βασίλης Σωτηρίου1 ©2012 Βάσια Λέκκα & Εκδόσεις futura ISBN: 978-960-9489-25-6 Περιεχόμενα Πρόλογος Δ.Ν. πλουμπίόης 7 Εισαγωγή 13 I. Οι ψυχικά ασθενείς πριν την ψυχιατρική επιστήμη 17 α. Ψυχικά ασθενείς και ψυχικές διαταραχές κατά την κλασική Αρχαιότητα 20 β. Ψυχική νόσος και ψυχικά ασθενείς την περίοδο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης 27 γ. Ο « Μεγάλος Εγκλεισμός» 33 δ. Οι συνθήκες στα πρώτα ιδρύματα εγκλεισμού του 17ου και 18ου αιώνα 43 II. Η ανάδυση της ψυχιατρικής ως διακριτού επιστημονικού κλάδου 51 α. Η γέννηση της «ηθικής θεραπείας» και η ανάδυση του θεραπευτικού ασύλου 55 β. Οι εθνικές παραδόσεις σε Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία 72 γ. Η «πρώτη βιολογική ψυχιατρική» 79 III. Η πρώτη αποστασία: η γέννηση της ψυχανάλυσης 101 a. Jean-Martin Charcot (1825-1893) 101 β. Ο Sigmund Freud (1856-1939) και η γέννηση της ψυχανάλυσης 105 γ. Οι πρώτοι συνεχιστές του Freud. Αποστάτες και οπαδοί 118 IV. Ο «σύντομος 20ός αιώνας»: η πορεία της ψυχιατρικής επιστήμης και οι μετασχηματισμοί στην αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών 129 α. Θεραπεία μέσω ελονοσίας, υπνοθεραπεία, ινσουλινοθεραπεία 131 β. Το ηλεκτροσόκ 136 γ. Η ψυχοχειρουργική 139 δ. Η εμφάνιση της ψυχοφαρμακολογίας 141 ε. Κοινωνική και κοινοτική ψυχιατρική - «ψυχιατρική του τομέα» 146 στ. Η πορεία της ψυχανάλυσης 150 V. Η ελληνική πραγματικότητα 165 α. Τα πρώτα ιδρύματα και η αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών 168 β. Η εισδοχή της ψυχαναλυτικής θεωρίας στους κόλπους της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας 179 VI. Κριτικές προσεγγίσεις στην ψυχιατρική επιστήμη: τό κίνημα της αντιψυχιατρικής και η σκέψη του Michel Foucault 185 α. Το κίνημα της αντιψυχιατρικής 187 β. Michel Foucault (1926-1984) 199 Αντί Επιλόγου. 0 ψυχικά ασθενής στις αρχές του 21ου αιώνα 211 Σημειώσεις 221 Βιβλιογραφία 283 Πρόλογος Η συγγραφή ενός προλόγου, ιδιαίτερα όταν αφορά την εργασία νεώτερων συνερ­ γατών, σημαίνει την αναγνώριση της αξίας του έργου τους. Η Β. Λέκκα καταθέτει έναν ευρύ περίπλου στην ιστορία των ιδεών για τη δομή και τη λειτουργία του ανθρώπινου ψυχισμού - ξεκινώντας από την αρχαία ιατρική και μέχρι την εμφάνιση και την εξέλιξη της ψυχιατρικής ως τις μέρες μας. Έχει πραγματοποιήσει μια εκτεταμένη εργασία αναζήτησης και σύνθεσης των βιβλιογραφικών πηγών, που επιτρέπει την αποτύπωση αυτής της περίπλο­ κης ιστορικής πορείας. Η διαχείριση της παραφροσύνης αποτέλεσε μια διαρκώς ανανεούμενη σύνθεση ανάμεσα σε κλινικές, ψυχοπαθολογικές, φιλοσοφικές και κοινωνικές αντιλήψεις. Για πρώτη φορά, απ’ όσο γνωρίζω, επιχειρεί αυτή τη μεγάλη συνθετική πα­ ρουσίαση, σε έναν τόμο, μια επιστήμων που δεν είναι ψυχίατρος. Δεν ξεκινά από τις βασικές παραδοχές που χαρακτηρίζουν την ιατρική θεώρηση της ψυχικής νό­ σου, που χαρακτηρίζουν άλλες παλαιότερες, συνθετικές απόπειρες, στην ελληνι­ κή γλώσσα. Είναι εμφανές το αποτύπωμα από τη σκέψη του Μισέλ Φουκώ στην προσέγ­ γιση της Β. Λέκκα, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την εξέλιξη της ψυχιατρικής, από το 19ο αιώνα και θα επιχειρήσω να αιτιολογήσω πού μπορεί να αποκκλίνει η ματιά ενός ψυχιάτρου. Αν η βασική τομή του Ph. Pinel ( 1745-1826) υπήρξε η απόρριψη της ιδέας της ολικής παραφροσύνης και η συνεργασία με το «υγιές τμήμα» της διάνοιας του παράφρονος, με σκοπό τη θεραπεία του και αν η πειθάρχηση και ο εγκλεισμός υπήρξαν τον 19ο αιώνα τα βασικά και μάλλον αναποτελεσματικά όργανα «συ- μπερίληψης» των παραφρόνων εντός ή στις παρυφές της κοινωνίας, υπάρχει μια μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στις θεωρητικές αντιλήψεις που προτάθηκαν για τη διαχείριση της παραφροσύνης και στο τι έγινε στην πραγματικότητα και σε ποιό ποσοστό των εν δυνάμει ψυχικά ασθενών. Ευρύτατη διαπίστωση, στο σύνολο σχεδόν των συγγραμμάτων, είναι ότι οι ψυχικά ασθενείς που λαμβάνουν θερα­ πεία είναι κατά πολύ λιγότεροι από αυτούς που θα έπρεπε να τη δεχτούν. Η ιστορία της ψυχιατρικής όταν λοιπόν προσεγγίζεται από την πλευρά των θε­ ωρητικών αντιλήψεων για τη θεραπεία ή τον έλεγχο των ψυχικά ασθενών απέχει σημαντικά από το τι πραγματικά εφαρμόστηκε. Η ταύτιση θεωρίας και πρακτι­ κής συνήθως έχει στενό παραδειγματικό χαρακτήρα σε συγκεκριμένα ιδρύματα, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της πρακτικής κινείται εντός των ορίων του «εφικτού». Αυτό ισχύει και για τις ακραίες συνέπειες ενός πειθαρχικού, κανονιστικού συστή­ ματος, όπως διαγράφεται στο έργο του Φουκώ. Παλαιότερα, το «εφικτό» μπο­ ρούσε να είναι συνώνυμο ενός μακροχρόνιου εγκλεισμού με ασαφές περιεχόμενο και σήμερα μιας απλής επαναλαμβανόμενης φαρμακοθεραπείας. 7 8 Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής Επίσης, σε ότι αφορά την εξουσία των ψυχιάτρων απαιτούνται διευκρινίσεις. Η ιατρική ηθική υπήρξε, από την αρχαιότητα, συνειδητή και επιφυλακτική στην εξουσία που μπορεί να γεννούν οι προσδοκίες των ασθενών και των οικογενειών τους. Εξουσία σημαντική των ψυχιάτρων υπήρξε επί των ασθενών και του συνή­ θως ανειδίκευτου προσωπικού στα κλειστά ψυχιατρικά ιδρύματα, παγιδεύοντας όμως και την ίδια την ψυχιατρική στις παρυφές της Ιατρικής και της κοινωνίας. Θα ήταν ενδιαφέρον να μιλήσουμε για την έμμεση εξουσία που γεννάει το κύρος, όταν κάποιες επιστημονικές καινοτομίες γέννησαν προσδοκίες για τη γρήγορη και πλήρη θεραπεία των ψυχικά ασθενών. Το ίδιο συνέβη με την ψυχανάλυση που πρότεινε μια καλύτερη συνολική ισορροπία του ατόμου και της κοινωνίας, προσεγγίζοντας τους ασυνείδητους μηχανισμούς. Η κοινωνική ψυχιατρική και η άσκησή της μέσα στον κοινωνικό ιστό είναι όμως ασύμβατη με μια πατερναλιστι­ κή άσκηση θεραπευτικής εξουσίας, καθώς απαιτεί τη συνεργασία της ψυχιατρι­ κής με άλλους κοινωνικούς εταίρους, με τους ασθενείς και τις οικογένειές τους, σε συνθήκες που αυτοί καθορίζουν πολύ περισσότερο τους όρους της συνεργασί­ ας, από ότι στα ψυχιατρικά ιδρύματα. Τις υπαρκτές ανάγκες κατοχύρωσης και οριοθέτησης της ψυχιατρικής πρα­ κτικής από αυταρχικές τάσεις σε βάρος των ασθενών και από την επιβολή μονό­ πλευρων και επισφαλών θεραπευτικών καινοτομιών -που έχουν όμως συμβεί σε αρκετές περιπτώσεις- προσπάθησε να κωδικοποιήσει η Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία, υιοθετώντας δύο Παγκόσμιες Διακηρύξεις (της Χαβάης το 1977 και της Μαδρίτης το 1993) και αποδεχόμενη την καταστατική αρχή του «βιο-ψυχο- κοινωνικού» μοντέλου, δηλαδή της ανάγκης συνεκτίμησης των βιολογικών, ψυ­ χολογικών και κοινωνικών παραγόντων που παρεμβαίνουν στην πορεία μιας ψυ­ χικής νόσου. Η ανάγκη υιοθέτησης αυτών των Διακηρύξεων -στη συνέχεια συ­ μπληρωματικών άρθρων- και της καταστατικής αρχής του βιο-ψυχο-κοινωνικού I > μοντέλου, αποτελούν βέβαια ένδειξη των ανανεούμενων απειλών σε βάρος της ψυχιατρικής πρακτικής που αποδέχεται τη σύνθετη θεραπευτική και κοινωνική προσέγγιση και κυρίως της κοινοτικής ψυχιατρικής. Είναι προφανές ότι η συρρί­ κνωση του κοινωνικού κράτους, που συντελείται στις μέρες μας, κινδυνεύει να φέρει στο προσκήνιο θεραπευτικές αντιλήψεις «χαμηλού κόστους», περιχαράκω­ σης της διαταραγμένης συμπεριφοράς και συρρίκνωσης των κοινωνικών μέτρων που θα απειλήσουν σοβαρά τις εύθραυστες κατακτήσεις της κοινωνικής ψυχια­ τρικής. Σε ό,τι αφορά τις σύγχρονες εξελίξεις, είναι ανησυχητική η επέκταση της φαρμακευτικής αντιμετώπισης της απλής κατάθλιψης και του άγχους σε ευρύτα­ τα στρώματα του πληθυσμού, καθώς επίσης και η γενίκευση ενός τυποποιημένου ψυχολογικού λόγου στήριξης σε σεισμούς, πυρκαγιές, ατυχήματα, με μοναδικό στόχο τη χαμηλού κόστους, αντιμετώπιση μόνο του άμεσου προβλήματος. Μείζονος σημασίας είναι η εκπροσώπηση των ίδιων των χρηστών των ψυ­ χιατρικών υπηρεσιών και των οικογενειών τους. Οι οργανώσεις τους που έχουν κάνει αρκετά βήματα τα τελευταία χρόνια αποτελούν μια κάποια εγγύηση ανα­ γνώρισης και υπεράσπισης των ιδιαίτερων αναγκών τους. Πρόλογος 9 Ανεξάρτητα από τη διαφορετική οπτική γωνία που αντιμετωπίζουν και ερμη­ νεύουν οι κοινωνικοί επιστήμονες και οι επαγγελματίες της ψυχικής υγείας την κοινωνική οδύνη ή την ψυχική νόσο, το βιβλίο της Β. Λέκκα προσφέρει μια γόνι­ μη συνθετική παρουσίαση της μακράς πορείας εξέλιξης των ιδεών που όρισαν τη διαχείριση της παραφροσύνης και την άσκηση της ψυχιατρικής. Δ.Ν. Πλουμπίδης Αθήνα 8-9-2012 ( » I