Methoden en technieken van b M i je kith gedragstherapie no dd ee ren n e bij kinderen en en n t e jec uh gn jeugdigen die ik g e en n v a n g e d Derde, herziene druk r a g s t h e r a p i e Onder redactie van: Pier Prins Joop Bosch Caroline Braet Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen onder redactie van: Pier Prins Joop Bosch Caroline Braet Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen Derde, herziene druk ISBN 978-90-368-1971-8 ISBN 978-90-368-1972-5 (eBook) https://doi.org/10.1007/978-90-368-1972-5 © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 1998, 2011, 2018 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geau- tomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 843 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Scientific Publishing Services (P) Ltd., Chennai, India Bohn Stafleu van Loghum Walmolen 1 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl V Woord vooraf Na twintig jaar is Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen nog steeds een veelgebruikte leidraad in de opleiding en de praktijk van de gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen. Het boek is relevanter dan ooit: gedragstherapeutische interventies staan immers onverminderd centraal in de jeugdhulp. De gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen is gebaseerd op drie tradities in de psycho- logie: de toegepaste gedragsanalyse (applied behavior analysis), de sociale-leertheorie en de cognitieve gedragstheorie. De gedragstherapie is primair een methode, een manier van denken, en niet zozeer een vaste verzameling technieken. Toch zijn de onderliggende socia- le-leertheorie met haar nadruk op gedrag-omgevingsinteracties, en de enorme mogelijkhe- den die dat biedt tot uitbreiding van gedragsrepertoires, alsook de onderliggende cognitieve theorie bij uitstek geschikt als theoretisch fundament voor het analyseren en behandelen van uiteenlopende emotionele en gedragsproblemen van kinderen en jeugdigen. Deze derde druk is een grondige herziening van de voorgaande editie. Nieuwe inzichten en ontwikkelingen rond methoden en technieken komen uitgebreid aan de orde. De opzet van deze herziene druk is gewijzigd; het boek bestaat uit drie delen. Deel I bevat zes hoofdstuk- ken. Na een inleidend hoofdstuk over de geschiedenis, grondslagen en het gedragstherapeu- tische proces volgen vijf hoofdstukken: een over gedragsassessment en diagnostiek en vier over de gedragstherapeutische basistechnieken: operante technieken, anti-angsttechnieken, technieken gebaseerd op sociaal leren, en cognitieve technieken. Deel II bevat vier hoofd- stukken. Eerst een algemeen hoofdstuk over non-specifieke therapeutische factoren zoals gesprekstechnieken, motiveren en het opbouwen van een therapeutische relatie binnen de gedragstherapie. Daarna wordt dit in drie daaropvolgende hoofdstukken geïllustreerd voor jonge kinderen, adolescenten en gezinnen. Deel III, ten slotte, bevat een hoofdstuk over ontwikkelingen rond de ‘derdegeneratie gedragstherapie’ en een slothoofdstuk over het streven van de cognitieve gedragstherapeut naar evidence-based behandelen en de huidige stand van zaken op dit gebied. Zonder besef van de context en grondslagen van de gedragstherapie zou de kindergedrags- therapeut niet meer zijn dan een technicus die een kant-en-klaar behandelingsprotocol toepast. De kindergedragstherapeut van nu beschikt echter over een consistent theoretisch referentiekader en over een ruim arsenaal aan methoden en technieken voor de behande- ling van zeer uiteenlopende problemen van kinderen en jeugdigen, waarvan de empirische onderbouwing de afgelopen jaren bovendien steeds steviger is geworden. Daarover gaat dit boek. Naast de enorme diversiteit aan probleemgebieden waarop deze methoden en tech- nieken een effectief therapeutisch antwoord hebben, zijn ze in uiteenlopende omgevingen toe te passen, zoals het gezin, de school, het opvanghuis of de kliniek. Het boek is bedoeld voor iedereen die zich wil informeren over gedragstherapie bij kinde- ren en jeugdigen. Het biedt zowel de aspirant-gedragstherapeut als de ervaren behandelaar een up-to-date beeld van de gedragstherapeutische methoden en technieken. Ook beoefe- naren van andere disciplines in de jeugdzorg vinden in dit boek nuttige informatie. VI Woord vooraf Wij danken alle auteurs weer voor hun bijdrage aan deze derde herziene druk. Wij hopen dat door onze gezamenlijke inspanning Methoden en technieken van gedragstherapie bij kin- deren en jeugdigen de komende jaren weer een nuttig hulpmiddel zal zijn in opleiding en praktijk van de kindergedragstherapie. Pier Prins Joop Bosch Caroline Braet VII Inhoud Deel I Methoden en technieken 1 Gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen: geschiedenis, kenmerken en overwegingen bij het gedragstherapeutische proces ...........3 P.J.M. Prins, J.D. Bosch en C. Braet 1.1 Geschiedenis van de gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen .......................4 1.2 Kenmerken .............................................................................6 1.3 Indicatie: gedragstherapie of niet? .....................................................9 1.4 Overwegingen bij het gedragstherapeutische proces .................................10 1.5 Gedragstherapie als experiment en de N = 1-studie ...................................23 1.6 Tot besluit .............................................................................24 Literatuur .............................................................................25 2 Gedragsassessment en psychodiagnostiek bij kinderen en jeugdigen: een getrapte benadering ...............................................................29 J.R. Noorloos en J.D. Bosch 2.1 Inleiding ..............................................................................31 2.2 Getrapte psychodiagnostiek en gedragsassessment ..................................32 2.3 Nabeschouwing .......................................................................54 Literatuur .............................................................................60 3 Operante technieken en mediatietherapie bij ouders en leerkrachten ........65 J.D. Bosch en G. Albrecht 3.1 Inleiding ..............................................................................66 3.2 Operante gedragsveranderingstechnieken ............................................67 3.3 Het mediatiemodel ....................................................................75 3.4 Tot besluit .............................................................................87 Literatuur .............................................................................90 4 Anti-angsttechnieken ..............................................................93 M.H. Nauta en A. Scholing 4.1 Inleiding ..............................................................................94 4.2 Leertheoretische opvattingen over het ontstaan van angst ............................94 4.3 Diagnostiek ...........................................................................95 4.4 Behandeling ..........................................................................99 4.5 Casus Anouk .........................................................................114 4.6 Relevant onderzoek ..................................................................115 Literatuur ............................................................................118 VIII Inhoud 5 Trainen van sociale vaardigheden bij kinderen en jeugdigen .................123 L.J.J. Vet, M.K. Neef, M.H. Nauta en A.A. de Bildt 5.1 Inleiding .............................................................................125 5.2 Definitie en doel(groep) van een behandeling om sociale vaardigheden te verbeteren ..........................................................125 5.3 Stand van zaken wetenschappelijk onderzoek .......................................126 5.4 Theoretische achtergrond van het trainen van sociale vaardigheden .................127 5.5 Methode voor het trainen van sociale vaardigheden .................................134 5.6 Het faciliteren van sociaal leren ......................................................137 5.7 Specifieke gedragstherapeutische interventies .......................................138 5.8 Tot besluit ............................................................................148 Literatuur ............................................................................149 6 Zelfregulatie en cognitieve gedragstherapie ...................................153 C. Braet en E. Moens 6.1 Inleiding .............................................................................155 6.2 Assessment ..........................................................................156 6.3 Het behandelingsmodel introduceren: de rationale en de motivatie voor CGT ........161 6.4 Zelfregulatie .........................................................................162 6.5 Zelfinstructiemethoden ..............................................................166 6.6 Probleemoplossingsmethodiek ......................................................170 6.7 Cognitieve herstructurering ..........................................................175 6.8 De rol van de ouders .................................................................181 6.9 Tot besluit ............................................................................181 Literatuur ............................................................................182 Deel II Algemene en bijzondere aspecten in de gedragstherapie met jonge kinderen, adolescenten en gezinnen 7 Non-specifieke therapeutische factoren ........................................187 J.D. Bosch en E. Moens 7.1 Inleiding .............................................................................188 7.2 Het opbouwen van een therapeutische relatie .......................................188 7.3 Therapeutkenmerken en motiverende gesprekstechnieken ..........................192 7.4 Methoden die de samenwerkingsrelatie verder ondersteunen .......................200 7.5 Conclusie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 Literatuur ............................................................................203 8 Spel en verbeelding: het communicatiemiddel in gedragstherapie en schematherapie ............................................207 M.W.D. Nijhoff-Huysse 8.1 Inleiding .............................................................................209 8.2 De gedragstherapeut in de spelkamer ................................................210 8.3 Spel en verbeelding als gedrags- en schematherapeutische methodiek ..............218 8.4 Spel en verbeelding in schematherapie ..............................................220 8.5 Het grote spel van buien en valkuilen, leer ze snappen en overwinnen ...............224 Literatuur ............................................................................231 IX Inhoud 9 Gedragstherapie bij adolescenten ...............................................233 E. de Haan 9.1 Inleiding .............................................................................234 9.2 Algemene principes bij de behandeling van adolescenten ...........................235 9.3 Specifieke kenmerken en de behandeling van adolescenten .........................237 9.4 Therapeutische technieken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 9.5 De rol van de ouders .................................................................243 Literatuur ............................................................................244 10 Behandeling van kinderen in de context van ouders en gezin ................247 A. Lange 10.1 Inleiding .............................................................................248 10.2 Aanmelding, indicatie en taxatie .....................................................248 10.3 Verder taxeren en begin van de behandeling .........................................253 10.4 Overeenstemming over de inhoud van de behandeling ..............................255 10.5 Specifieke behandeltechnieken ......................................................255 10.6 Non-specifieke technieken tijdens gezinsbehandelingen: motiveren .................256 10.7 Hiërarchie versus autoritair optreden ................................................256 10.8 Onderzoek ...........................................................................258 10.9 Beschouwing .........................................................................260 Literatuur ............................................................................261 Deel III Ontwikkelingen in de cognitieve gedragstherapie en het streven naar evidence-based behandelen 11 Ontwikkelingen binnen de cognitieve gedragstherapie bij kinderen en adolescenten .....................................................267 G.R.A. Bosmans en C. Braet 11.1 Inleiding .............................................................................269 11.2 Acceptance and Commitment Therapy ...............................................271 11.3 Op mindfulness gebaseerde cognitieve gedragstherapie (MBCT) .....................275 11.4 Compassion-Focused Therapy (CFT) ..................................................277 11.5 Attachment Based Family Therapy (ABFT) ............................................278 11.6 Dialectische gedragstherapie voor jongeren .........................................282 11.7 Eye Movement Desentization and Reprocessing ......................................282 11.8 Cognitive Bias Modification ..........................................................283 11.9 Twee voorbeelden van digitale deelbehandelingen: Braingame Brian en Schateiland .................................................................284 11.10 Gedragstherapeutische technieken voor klinische groepen binnen een transdiagnostisch protocol ...............................................286 11.11 Discussie .............................................................................287 Literatuur ............................................................................288 X Inhoud 12 Evidence-based behandeling voor kinderen en adolescenten: aandachtspunten en commentaar ...............................................293 Th.H. Ollendick en N.J. King 12.1 Inleiding .............................................................................294 12.2 Definitie van evidence-based behandeling ...........................................295 12.3 Evidence-based behandeling: belangrijke aandachtspunten .........................297 12.4 Tot besluit ............................................................................311 Literatuur ............................................................................312 Bijlagen .............................................................................317 Register ...............................................................................318