Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY MEHMET EMİN YURDAKUL’UN ŞİİRLERİNDE KADIN Ahmet Fikret KILIÇ Özet Türk edebiyatı tarihinde Türkçü, milliyetçi, halkçı ve sosyal bir şair olarak yerini alan Mehmet Emin Yurdakul; Türkçe Şiirler’i ile Türkçe’nin bağımsızlığı ve üstünlüğü ilkesine dayanan yeni bir çığır açar ve halkın diliyle halkın hayatını anlatır. Şairin gerek yetiştiği mütevazı aile yapısında kazandığı değerler, gerekse yaşadığı sosyal çevre ve gözlemlediği hayat manzaraları, sanatının maksat ve mahiyetini, ilkelerini belirlemede etkili olur. Anadolu’da yaşanan hayatı geniş insan kadrosu ile şiirlerinin konusu yapar. Bu kadroda kimsesiz genç kızlar ve yaşlı kadınlar yoksul hayatlarıyla geniş bir yer tutar. Anahtar Sözcükler: Mehmet Emin Yurdakul, Türk edebiyatı, Anadolu hayatı, Anadolu kadını. THE WOMAN IN MEHMET EMİN YURDAKUL’S POEMS Abstract M. E. Yurdakul who has an important place as national, public and social poet in Turkish literature, opened an epoch based mainly on freedom of Turkish language with his poetry, such as examining public life by the languagee of the public. The life styles and values he observed and acknowledged in both simple life of his family environment and his social environment became major influence in shaping the principles of his art. Then he used the life in Anatolia with large number of people as subject- matter of his portry. His poetry reccurently includes desolate young ladies and old women with their poor lives. Keywords: M. E. Yurdakul, Turkish Literature, Anatolian life, Anatolian women. Mehmet Emin Yurdakul, 1869’da İstanbul’da, orta hâlli bir ailede dünyaya gelir. 1876 / 1877 yılında Saray Mektebi adlı sıbyan okulunda başlayan öğrenim hayatı, 1891’de Hukuk Mektebi’nden ayrılıncaya kadar devam eder. Çok da düzenli olmayan bir öğrenim hayatından sonra, 1891’de Rüsûmât Tahrirât Kalemi’nden, Rüsûmât Nazırlığı’na kadar yükselir. 1912’de Erzurum Valiliği görevinden azledilmesine kadar yirmi yılı aşkın bir memuriyet hayatı yaşar. 1913’te Musul mebusu olur. Millî mücadeleden sonra 1923’ten (Şarkikarahisar, Şebinkarahisar, Urfa ve İstanbul’dan) 1943 yılına kadar beş dönem milletvekilliği görevinde bulunur. 1944’te İstanbul’da vefat eder.  Yrd. Doç. Dr.; Erzincan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fak. Yeni Türk Edebiyatı ABD, [email protected]. 35 Ahmet Fikret KILIÇ  Mehmet Emin Yurdakul’un Türk Şiirinde Yeri: Türk edebiyatı tarihinde “millî edebiyatın ilk mübeşşirlerinden biri”1, “edebî Türkçülüğün en bariz siması”2, “Türk şairi, millî şair”3, “halkçı ve sosyal bir şair”4 olarak bilinen Mehmet Emin Yurdakul, 1891’de yayınladığı ve devrin sadrazamı Ahmet Cevat Paşa’nın da takdirlerini kazandığı Fazilet ve Asâlet adlı kitabıyla yazı hayatına girer. Mehmet Emin, 1897’de Yunan muharebeleri esnasında, Selanik’te Asır gazetesinde, “Rüsûmât Emaneti Evrak Müdiri Mehmet Emin” imzasıyla yayınlanan “Anadolu’dan Bir Ses yahut Cenge Giderken” adlı manzumesi ve 1898 yılında yayınlanan Türkçe Şiirler’i ile Türk edebiyatında, özellikle şiirde Türk dilinin istiklal ve hâkimiyeti esasına dayanan yeni bir çığır açar.5 Osmanlı şairleri arasında, ilk defa tam bir şuur ile dilinin Türkçe, milletinin Türk ve milletin çoğunluğunun da halk olduğunu gür bir sesle söyler.6 Estetik değeri ne olursa olsun, bu manzumeler ile millî hayatı dile getirmek suretiyle ihtiyaç duyulan yeni bir çığır açar. “dili ve deyişi sadeleştirir,”7 halkın diliyle halkın hayatını, ızdıraplarını anlatır.8 Bu, Türk şiirinde köklü bir değişimin teklifi ve bir edebî olay olarak karşılanır.  Yetiştiği Sosyal Çevre: Mehmet Emin Yurdakul’un en büyük hususiyeti “Türk halk kültürünü ve halk zevkini teneffüs eden sosyal bir çevrede”9 büyümüş, halkın içinden yetişmiş olmasıdır. Bu durum, onun düşünce dünyası ve yazma tarzı üzerinde son derece etkili olmuştur. Kendisi de duygu ve düşüncelerini, halkçılık ve milliyetçilik mefkûresini her şeyden önce halk örneği baba ocağına borçlu olduğunu sık sık belirtir.10 Hatta “fikir ve üslupça demokratlığını dahi bu içtimaî menşeine atfeder.” 11 Şairin hayatı ve eserleri üzerinde okuduğu mekteplerin, ders aldığı hocaların belirgin tesirinin olmadığı yaygın bir kanaattir. En yakından tanıyan Yusuf Akçura da Mülkiye İdadisinden kitabet hocası Lastik Said Bey’in millî şairimizin ruhunda edebiyat zevki uyandıramaya muvaffak olamadığını, coğrafya hocası Abdurrahman Şeref Efendi’nin millî ve vatani hislerini takviye eden tesirlerini hatırlamadığını, Hukuk Mektebinden Münif Paşa’nın 1 Akçura, Y. (1981). Yeni Türk Devletinin Öncüleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 108. 2 İğdemir, U. (1945). Yurdakul, Mehmet Emin. Aylık Ansiklopedi, s. 321-323. 3 Levend, A. S. (1969). Mehmet Emin Yurdakul. Türk Dili, Yıl 18, C XX, S 216, s. 701-707. 4 Ercilasun, B. (2014). Mehmet Emin Yurdakul’un Şiir Dünyası. Türk Şiiri Üzerine, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 24-33. 5 İğdemiri U. age. s. 321-323. 6 Akçura, Y. age. s. 108-116. 7 Agah Sırrı Levend. age. s. 701-707. 8 Kaplan, M. (1987). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 2. İstanbul: Dergâh Yayınları. s. 215. 9 Aktaş, Ş. (1996). Yenileşme Dönemi Türk Şiri ve Antolojisi I. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 142. 10 Akçura, Y. age. s. 108. 11 Tevetoğlu, F. (1998). Mehmet Emin Yurdakul. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 8. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 36 Ahmet Fikret KILIÇ edebiyat ve hukuk derslerinin kendisini cezbettiğini; fakat derslerden aldığı tesirleri yine sarih bir surette hatırlamadığını nakleder.12 Mütevazı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen millî şairin hayatında ve eserlerinde “içtimaî menşei”nin etkisi büyük olmuş, halkçı ve milliyetçi dünya görüşü de bu kaynaktan beslenmiştir. 13 Mehmet Emin, daha çok babası Salih Reis’in tesirinde kalmıştır: Salih Reis uzun kış gecelerinde Kerem ile Aslı, Âşık Garip, Battal Gazi gibi halk roman ve destanlarını hatta (Namık) Kemal’in Evrak-ı Perişan’ı gibi edebiyat kitaplarını okur - yazar oğluna okutup dinlerdi. Salih Reis’in halk edebiyatına karşı duyduğu bu derin zevk, Mehmet Emin’e halkın anlayıp zevk alabileceği ve faydalanabileceği bir millî edebiyat vücuda getirmek lüzumunu ilham eder.14 Şair, 1943’te İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu ile yaptığı bir görüşmede “halka yönelme ve halk için yazma” gerekliliğini şöyle ifade eder: Babam kanca baş ırgıpcısı Salih Reis’tir. Anam Uzuncaova Hasköylü Emine Hatun’dur. Babam ümmî idi. Çocukken bana Battal Gazi, Kerem ile Aslı gibi halk masallarını okutur ve dinlerdi. Sonraları Namık Kemal’in Evrak-ı Perişan’ını okudum. Çatımız ak günler gördüğü gibi kara günler de gördü. Halkın ıstırabını bu çatının altında duydum. Bu çatının altında anamın ilk ninnileriyle büyüdüğüm gibi, bu çatının altında halk öğütleriyle yetiştim. Bu çatının altında anladım ki halk kendi hayatını, kendi ruhunu, kendi aşkını, kendi ıstıraplarını kendi diliyle anlatacak kitaplara muhtaçtır. Benim babam denizin evladı, fırtınanın çocuğu idi. Rüzgâr, dalga ile mücadele ederek ekmeğini kazandığı gibi, ruh enerjimin de ilk dinamik kıvılcımını koydu.15 Bu ilham, bu kavrayış şairin 1888’de Şebinkarahisar’dan bir Türk kızıyla evlenmesinden sonra daha geniş bir alanda, daha zengin halk kültüründen beslenme imkânına kavuşur. Bu tarihten itibaren şair, çeşitli zamanlardaki ziyaretleriyle “halk” denilen şeyi, sınırsız bir genişlikte ve tâ içinden bütün çıplaklığı ile sınır tanımayan ıstırapların, yoksullukların, felaketlerin attığı insan dışı hayatın içinde, insanüstü manevi değerleri, büyük ruh asaleti, feragati, fedakârlığı, sabrı, kanaati, tevekkülü, engin zekâsı ve derin hassasiyeti ile görmek ve tanımak imkânını bulur.16 12 Akçura, Y. age. s. 108-110. 13 İğdemir, U. age. s. 321-323. 14 Akçura, Y. age. s. 110. 15 Baltacıoğlu, İ. H. (1943). Mehmet Emin Yurdakul ile Görüştüm. Yeni Adam, nr. 452, s. 6-11, 26. 16 Akyüz, K. (1970). Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi. Ankara, s. 499-509. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 37 Ahmet Fikret KILIÇ Ben on dokuz yaşında evlendim. Eşim hayat ve gönül yoldaşım Şebinkarahisarlı bir Türk kızıdır. Onunla evlendiğim zaman benimle konuştuğu öz Türkçe bana kendi dilimin özünü anlatmıştı. Ben İstanbul lehçesini anamdan, babamdan sonra Anadolu lehçesini karımdan öğrendim. Onun saf ve asil ruhunun kaynaklarından Türklük aşkının kandırmaz kevserini içtim. Birlikte Şebinkarahisar’daki bağına giderek burada Anadolu’nun ecdat hatıralarıyla dolu dağlarını tırmandım. Geçmişlerin şeref destanlarını terennüm ediyor gibi ırmaklarını, çağlayanların nağmelerini dinledim. Her şeyi değiştiren ve çürüten amansız amanın değiştirip çürütemediği Türk ruhunu, bütün töreleri, faziletleri içinde, burada buldum. Burada gözleri yaşlı yetimlere, bağırları yanık dullara, ağlamaktan gözleri kör olmuş ihtiyarlara rastladım. Tesadüf ettiğim olayları topladım. Halkın acıklı hayat ve ruhundan aldığım ilhamları şiirime koydum, milletime sundum. Benim milliyetçiliğimin asıl kaynağı budur.17 Şairin Anadolu’ya açılmasında, halkın içine karışmasında tek imkân, tek fırsat Müzeyyen Hanımla evlenmesi değildir; memurluk hayatındaki atamalar, görevlendirmeler vasıtasıyla Erzurum, Trabzon ve Sivas’ta bulunur. Böylece ömrünün on senelik bir müddetini Anadolu içerisinde, Türk köyleri arasında geçirir; acı, tatlı hikâyeler dinler; yetim çocukları, kocasız, yalnız kadınları ağır bir yoksulluk altında ezilirken görür; o binlerce eski Türk yurdunun kendine has manasını, yaralarını, dertlerini birer birer duyar; anlar. Mehmed Emin bir gün Güzeller Köyü’nde misafir olduğu bir evde, duvarda asılı sazı, kendini ağırlayan (misafir eden) kadına göstererek: -Bacı vakit vakit bu sazı çaldığınız olur mu? Diye sorar. Kadın da Sel köyümüzü alıp götürdü, el malımızı alıp götürüyor, gönül şen değil ki saz çalalım, Kerem söyleyelim, saz orada toz toprak içinde korlanıp gidecek. Diye cevap verir. Gönlü kırık başka bir Türk kadını: -Dinelmez dirlik, çıkmaz can… Kötü günlerimizi sayıyoruz… Tanrı mülkün sahibini göndere...diyerek şaire umutsuzluğunu dile getirir. Diğer bir Türk kadını, bir ana da Şarkışla yolunda, şairin karşısına çıkar; onun vali olduğunu öğrendiği için önüne dikilir: -Hey efendi, sen vali isen ben de çiftçi karısıyım. Çocuklarım var. Arkamdaki çuvalı görüyon mu? Dağa gidip ot toplayacağım, pişirip çocuklarıma yedireceğim. Ne vakit biz ot yemekten kurtulacak, mısır ekmeği yiyeceğiz” der.18 17 Baltacıoğlu, İ. H. age. s. 6-11, 26. 18 Tanrıöver, H. S. (1971). Türk Sazı, Seçmeler. (haz. Necati Sefercioğlu). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. s. 139-140. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 38 Ahmet Fikret KILIÇ  Şiir Anlayışı: Mehmet Emin Yurdakul’un İstanbul Beşiktaş’ta “Mütevazı bir aile”de başlayan, balıkçı kahvehanelerinden geçen, Şebinkarahisar’dan sonra tâ Erzurum’a hatta Musul’a kadar uzanan Anadolu coğrafyasında, içinde bulunup gözlemlediği yahut duyup dinlediği toplumsal hayat sahnelerinde, Tevfik Fikret’in ifadesiyle “şahid-i saadet ve sefaletler… eşvak ve ekdara tercüman olmak”19 isteği kalemini ne yolda ve nasıl kullanması gerekliliğini de belirler: Ben halk çocuğuyum. Halk evladı bir ana ile babanın kucağında büyüdüm. Atalardan kalma halk öğütleriyle, halk ninnileriyle çocukluğumu geçirdim. Biraz yetişkin çağa geldiğim vakit bu halkı çok acıklı bir hâlde gördüm. Onun kafasını karanlıklar, yüreğini ızdıraplar, hayatını zulüm ve sefaletler içinde buldum ve bize her şeyini veren bu halka bizim hiçbir şey vermediğimizi öğrendim.20 diyen şair; kendi kanından, canından ve kendi dilinden olan halka kendi ıstırap ve sefaletlerini duyurmak; kendi benliğini ve kuvvetini uyandırarak onu karanlıktan aydınlığa, darlıktan genişliğe, esaretten hürriyete çıkarmak ister. Mehmet Emin Yurdakul, Ruşen Eşref Ünaydın’a verdiği mülakatta da şiirin güzellikler için olduğu gibi iyilikler için de vazifeli olduğunu, bu nedenle aşkı dile getirmek kadar insanlığın elemlerini de dile getirmesi gerektiğini söyler. Şiiri “hayatın ve tabiatın bir sesi” olarak gören Mehmet Emin, yine bu mülakatında yıldızların altında bülbüller olduğu gibi, fırtınalarda haykıran kartalların da olduğunu; çiçeklerin, dalların altında titreşen yeşil çaylar olduğu kadar, yalçın kayaların gazapla baktığı karanlık ırmakların da bulunduğunu hatırlatır. Bu manzara karşısında duruşunu şöyle belirginleştirir: Benim yaradılışım, aldığım terbiye, içinde bulunduğum çevre ve zamanım beni bunların ikincisine taraftar etmiştir. Yani ben daha ziyade elemlerin, acıların ve çaresizlerin şiirini duyurmak istedim. … Memleketimin sefillerinin, dertlilerinin küçük şairi olmak, bütün milletimin hürriyet ve saadetini terennüm edebilmek için yaşamak: İşte benim hayatımın, sanatımın gayesi… Halkın şairi olmak!.21 İşte bu “Halkın şairi olmak” gayesi ile Mehmet Emin Yurdakul, gerek kendinden öncekilerin gerekse kendi zamanındaki edebiyat adamlarından vezin ve üslup bakımlarından ayrıldığını belirtir.22 Çünkü yukarıda aktarmaya çalıştığımız “Ne yolda yazmaklığım gerektiği”ne dair açıklamaları eski edebiyatın vezni ve üslubuyla uyuşmaz. Ayrıca, şiiri “hayatın ve tabiatın sesi” olarak gördüğü için de ne dili tabiatından çıkarmak ister ne de hayatın 19 Kaplan, M. (1971). Tevfik Fikret-Devir, Şahsiyet, Eser-. İstanbul: Dergâh Yayınları. s. 114-120. 20 Tevetoğlu, F. age. s. 5-6. 21 Ünaydın, R. E. (1985). Diyorlar Ki. (haz. Şemseddin Kutlu). Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları. s. 141- 149. 22 Tansel, F. A. (1989). Mehmed Emin Yurdakul’un Eserleri-1 Şiirler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. L-LI. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 39 Ahmet Fikret KILIÇ gerçekliğini görmezlikten gelir. Bu sebeple halkın hayatını, halkın anlayıp zevk alabileceği bir üslupla anlatan şiirin meydana getirilmesini arzu eder: Mehmet Emin’e göre sanat / şiir, ne yalnız bir süslü hayal ve vezinden ne de yalnız kuru bir eğlence, bir zevkten ibarettir.23 Şiir, güzelin yanında iyiyi de öğretmelidir,24 hayatın içinde olmalıdır. Çifte giden babaların, ekin biçen genç kızlarla, odun kesen anaların gönüllerine tercüman olmalı,25 hayatlarına ayna tutmalıdır. Halkın, köylünün sesi edebiyatta duyulmalı; millî hayatımız edebiyatımızda anlatılmalıdır.26 İşte Türkçe Şiirler; böyle bir arzunun, böyle bir gayretin mahsulü olarak görülebilir. Türkçe Şiirler, ne masa başında kurulmuş hayallerin ne de geçici heveslerin ürünleridir.27 Bunlar hayal oyunlarını değil, hayatı içine alır.28 Bilerek ve isteyerek açılmış bir çağın başlangıcıdır.29 Türk dilinin istiklal ve hâkimiyetinin ancak Türk halkına dayanmakla mümkün olabileceğini gören Mehmet Emin; Türk halkının hayatını, birbirini takip eden ve tamamlayan levhalardan müteşekkil millî bir destan hüviyetinde nazma çeker.30 Bu nedenle denilebilir ki; Mehmet Emin; Tanzimat’tan sonra halka yönelme hareketinde, “halktan aldığı malzemeyi yine halk için kullanmak” becerisini gösteren ilk şairdir. 31 Millî, halkçı ve sosyal bir şairdir.32  Mehmet Emin Yurdakul’un Şiirlerindeki İnsan Kadrosu: Mehmet Emin Yurdakul’un gerek kahramanlık konularını anlatan şiirlerinde gerekse toplumsal hayat sahnelerini anlatan şiirlerinde, Anadolu’nun ortasındaki bir köylüden İstanbul’un kıyısındaki bir balıkçıya; hiç okumamışından çok okumuşuna kadar toplumun bütün tabakalarından geniş bir insan kadrosu ile karşılaşırız:33. Zengin sınıfından hak - hukuk tanımayan insanlar; yoksul, hasta, kimsesiz kadınlar; oğlu tarafından dövülen, tartaklanan anneler; çiftçiler, demirciler, çömlekçiler, balıkçılar; askerler, gaziler, şehitler; tarihî şahsiyetler, devlet / hükümet adamları; sanatkârlar, düşünürler; çocuklar, mektepliler, sürücüler, dilenciler, kimsesizler, babasızlar; genç kızlar, delikanlılar; hasta bakıcılar, hemşireler; biçki - dikiş yapanlar.34 23 Tansel, F. A. age. s. 410. 24 Ünaydın, R. E. age. s. 141-142. 25 Tansel, F. A. age. s. 21. 26 Ercilasun, B. age. s. 24-33. 27 Levend, A. S. age. s. 701-707. 28 Tansel, F. A. age. s. LXIV. 29 Levend, A. S. age. s. 701-707. 30 Akçura, Y. age. s. 130. 31 Akyüz, K. age. s. 499-509. 32 Ercilasun, B. age. s. 24-33. 33 Akyüz, K. age. s. 499-505. 34 Tansel, F. A. age. s. XXXVI. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 40 Ahmet Fikret KILIÇ  İnsan Kadrosu İçinde Kadın: Bu geniş insan kadrosunda, kadın büyük bir yer işgal eder. Bunlar, zengin fakat duygusuz köy delikanlılarıyla evlenip ortakların beslemesi gibi yaşamaya dayanamayarak ölüp giden güzel köylü kızlar; kocası şehit olmuş yoksul, kimsesiz kadınlar, ahretlikler, kibrit satarak hayatını kazanan küçük kız çocukları; ona buna iş görerek kazandığı parayı sömürmek isteyen serseri oğulları tarafından bıçaklanan analar … Söz konusu kadınları, medeni hâlleri, yaşları, meşguliyetleri veya yaşadıkları olaylar, başka bir ifadeyle sosyal kimlikleri dikkate alınarak sınıflandırmak mümkündür. Ancak bu kadronun hemen büyük çoğunluğu, -biçki-dikiş işleriyle sağlık çalışanlarının dışında,- Anadolu kırsalında, köy kültürü şartlarında yaşayan yoksul, kimsesiz hastalarını, babasız kalan yetimlerini “yaşatmak için yaşamak” adına mücadele eden, geçimini sağlamaya çalışan annelerdir.  Osmanlı Türk Toplumunda Kadın: Mehmet Emin’in şiirlerindeki kadına bakmadan önce, şairin yaşadığı / yazdığı dönemlerde, Osmanlı / Türk sosyal hayatında, kadının durumunu kısaca hatırlatmanın yararlı olacağı kanaatindeyiz. Bilindiği gibi yaşanan tarihî zaruretler, (harpler, göçler, işgaller, dinler, medeniyetler, coğrafyalar tabii afetler…) toplumların hayat tarzlarında (siyaset, iktisat, kültür ve sanat) etkili olmuştur. Farklı kültür ve medeniyet şartlarında yaşayan Türk toplumunda, kadının da bu etkileşim sürecinde farklı konumlarda bulunması kaçınılmazdır. Türk kültür ve medeniyetinin tarih içinde, genel olarak birbirini takip eden ve aynı zamanda tamamlayan üç dönemde vücut bulduğu, bilinen ve kabul edilen bir görüştür. Birinci dönem; İslamiyet’ten önce ve göçebelik devri, ikinci dönem; yerleşik medeniyete ve İslami kültür çevresine girdiği devir, üçüncü dönem de Batı medeniyeti tesiri altına girdikten bugüne gelen devirdir. Türk toplumunda kadın, işte bu yaşanan medeniyet çağlarına göre değerlendirilir. Buna göre birinci dönemde kadın, “erkek ile eşit sorumluluğa sahiptir. Yuvasını erkekle birlikte, eğer erkek yoksa tek başına korumak zorundadır. Bu durum, kadın ile erkeğin aynı meziyetlere sahip ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 41 Ahmet Fikret KILIÇ olmasını da zaruri kılar.”35 Devrin ideal erkek tipi olan “Alp” tipi’ne yaklaşır; erkek gibi ata biner, ok atar, kılıç kullanır ve icabında düşmanla kahramanca çarpışır. 36 İkinci dönemde; yerleşik medeniyete geçme, toprağa bağlı olma, yeni bir dinin dairesine girme ve yabancı medeniyetlerle karşılaşma tesirleriyle kadın, erkek gibi ve erkekten daha fazla pasif bir karaktere dönüşür. Kahramanca vasıflarını kaybeder. Özellikle asırlar süren Osmanlı döneminde, toplumsal hayatta kadın iki ayrı yaşayış içinde görünür. Birincisi kırsal sahada, köy kültürü içinde, geleneklere bağlı olan hatta giyim- kuşamında bile fazla bir değişiklik yapmadan “hayatın içinde” yaşayan “köylü” kadın; ikincisi de büyük şehirlerde ve onlara özenen kasabalarda “evin içinde” yaşayan,37 “iyi ana, iyi eş ve iyi Müslüman”38 olması istenen “şehirli” kadın vardır. Üçüncü dönemde, batı medeniyeti tesiri altına girdikten sonra kadın, ilkin edebiyatta sonra hayatta beşerî hakları bakımından müdafaa edilir; erkekle eşit bir seviyeye getirilir. Kadının eğitimi ve sosyal hayatta evinin dışında bir işlevi olması hususunda geniş ölçüde yayınlar yapılır. Ancak Tanzimat’tan sora kadınla ilgili yapılan düzenlemeler daha çok dar bir alanda; vükelâ, beyzade ve paşazadelerin konaklarında, hanım efendilerin hayatlarında biraz da “moda”dan sayılabilecek değişikliklerden ileriye gitmez. O nedenle, Tanzimat’tan sonra, toplum meselelerine eğilen ve Toplumcu Edebiyat olarak tanımlanan edebiyatımızda bile kadın, henüz belli bir zümrede, ikili ilişkilerin nesnesi olmaktan kurtulamaz. Servet-i Fünun dergisi etrafında meydana getirilmek istenen salon edebiyatında da geçmişin kalıntısı köşk, konak, yalı hayatındaki âşıkane duyguların nesnesi durumundadır. II. Meşrutiyet’ten sonra durum değişir; evin içinden evin dışına doğru açılma, toplumsal hayata katılma artar. 1912’de Balkan Savaşı sırasında kadınlar hastanelerde çalışırlar, yardım dernekleri kurarlar, erkeğin savaşa gitmesi dolayısıyla onun boş bıraktığı yerleri doldurur, çeşitli resmi kurumlarda görev alırlar. Birinci Dünya Savaşı, ardından gelen Kurtuluş Savaşı ve İzmir’in işgali ile kadınlar da cephelerdeki erkekler kadar cephe gerisinde mücadeleye katılırlar. İnci Enginün millî mücadele yıllarında kadınları içinde bulundukları durum ve faaliyetleri bakımından şöyle tasnif eder: 1. İşgal bölgelerinde tecavüze maruz kalan “mazlum kadınlar”, 35 Enginün, İ. (2012). Milli Mücadelede Türk Kadını. Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları I, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 542-555. 36 Kaplan, M. (1976). Dede Korkut Kitabında Kadın. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I, İstanbul: Dergâh Yayınları, s. 41. 37 Enginün, İ. age. s. 542-555. 38Güzel, Ş. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Toplumsal Değişim ve Kadın. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C 3, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 858-864. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 42 Ahmet Fikret KILIÇ 2. Bizzat eline silah alarak cepheye katılan “asker kadınlar”, 3. Savaşa nakliye hizmetlerinde yardım edenler, Hilal-i Ahmer’de ve seyyar hastanelerde çalışanlar, ordunun ihtiyacı olan malzemeleri hazırlayan “çalışan kadınlar.” 4. Çeşitli dernekler vasıtasıyla veya yazı faaliyetleri ile geniş kitleyi uyandırmaya çalışan okur - yazar “aydın kadınlar” 5. Bunların dışında, bu faaliyetlere biraz da moda diye bakan ve o yüzden katılan “kibar hanımlar” 6. Bu faaliyetlerin dışında kalanlar.39 Özetleyecek olursak, Tanzimat’tan sonra imparatorluk hayatında “hüsn-i idare” yolunda teşebbüs edilen “düzenlemeler”den, özellikle İkinci Meşrutiyet’ten sonra devlet ve siyaset adamlarının, sanatkârların dikkati yeni bir sosyal çevreye yönelir. Kadın, zor şartlarda da olsa hayatın öznesi olarak görünmeğe başlar; yaşadığı hayatın imkân veya imkânsızlıkları ile kendisine yüklediği rolü taşır. Gerek aile hayatında / “evin içinde”, gerekse toplumsal hayatta / “Evin dışında”, bir yandan tabiatla diğer yandan da etrafını kuşatan sorunlarla mücadelesi gözler önüne serilir. Edebiyatımızın, özellikle şiirimizin Han Duvarları ile Anadolu’ya açıldığı, Anadolu’yu ve Anadolu insanının yoksulluklarını dile getirdiği söylenirse de aslında bu açılışın çok daha önceden Mehmet Emin Yurdakul ile başladığını söylemek daha doğru olur.  Mehmet Emin Yurdakul’un Şiirlerindeki Kadın: Mehmet Emin, II. Meşrutiyet’ten sonra İstanbul’dan Erzurum, ardından Trabzon ve Sivas’taki memuriyetlerinde Anadolu’yu ve Anadolu insanını yakından tanıma imkânı bulur. Bu görevleri esnasında zaman zaman gördüğü, zaman zaman duyup dinlediği hayat sahnelerindeki kadını şiirlerinin konusu yapar, aile ve toplum içindeki hak ve sorumlulukları bağlamında ele alır. Şair, estetik kaygıdan uzak, tahlil ve tenkide dayalı bir yaklaşımla bir hikâye veya bir makalede görülebilecek söz gruplarının yer aldığı manzumelerinde, Anadolu kadınının hayatına tercüman olur; aydınların ve yetkililerin dikkatlerine sunar. Mehmet Emin Yurdakul’un “Halkçı”, “Sosyal” ve “Millî” bir şair olduğunu; bu hüviyetinden dolayı da şiirlerinde toplumun hemen bütün katmanlarından insanlara yer verdiğini; hemen büyük çoğunluğunu da “sosyal kimlikleri” bakımından ele aldığını yukarıda ifade etmiştik. 39 Enginün, İ. age. s. 542-555. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY 43 Ahmet Fikret KILIÇ Mehmet Emin’in şiirlerindeki kadınların büyük çoğunluğu “Köylü kadınlar”dır. Hemen hepsinin ortak yanı “kimsesiz”, “yoksul”, “zavallı” ve “çaresiz” oluşlarıdır. Şair, bu kadınları aile ve toplum hayatındaki sosyoekonomik, sosyokültürel ve sosyopsikolojik boyutlarında “Merhamet” temi etrafında ele alır. Kadınların hayatını sadece “yansıtmak”la kalmaz; var olan gerçekliği tasvir ve tahlilin süzgecinden geçirir. Toplumsal / millî değerler noktasından eleştirir, yargıda bulunur. “Ah Analık yahut Zeyneb’in Duası” adlı şiirinde “ıssız viran kulübe”sinde yetim çocuğunu ısıtabilecek “bir ocaklık odun”u bile olmayan bir annenin çaresizliğini anlatır. “İnsan-oğlu(nu) başkasıçün kaygusuz”, “Karlı dağlar(ı) uçurumlar(ı) duygusuz” gören anne, yetim hakkı için dua eder; Allah’ın yardımına sığınır; bununla da kalmaz, şöyle bir dilekte bulunur: “Şu insanlar acımak ne bilmeyecek iseler, Yetimlerin gözyaşların silmeyecek iseler, Kes neslimi, bu toprağa bizden evlat getirme” der. (32)40 Burada “Biz” zamiri, en dar manada kadını sonra mensup olduğu toplumu ve en geniş manada insanlığı temsil eder. Her halükarda da acımak, merhamet etmek, yardımda bulunmak duygusunun dinî ve millî bir değer olmaktan öteye, “beşerî” bir duygu, bir değer olduğunu belirtir; insan olmanın hatta cemiyet olmanın da temel şartlarından sayar; bu duygudan yoksun bir insanın dünyaya gelmesini, ondan bir neslin türemesini istemez. “Zavallılar” şiirinde, bir köy muhtarının, oğlunu askere gitmekten kurtarmak için üç- dört köy içinden aratıp buldurduğu “yetim, yoksul” ama “yosma, güzel” bir kızcağızla evlendirmesini, kızcağızın da yoksulluk ve kimsesizlikten kurtulmak ümidiyle “evim” diye sevinerek gelişini; fakat çok geçmeden, bir yıl sonra, evinin “hanımı” yerine, “bir ortağın beslemesi” durumuna düşüşünü anlatır. “Bir yıl var ki dirlik yüzü görmemekte zavalı; Bir yıl var ki bir dul gibi yürek yanık, göz yaşlı; Bir yıl var ki ishak gibi ah etmede her gece.. Bir yıl var ki irgat gibi bayırların sırtında; Bir yıl var ki hayvan gibi yumruk, sopa altında. Şimdi ise kovulmaklık isteniyor bu evce!... (47) 40 Metinde görülen sayfa numaraları, Fevziye Abdullah Tansel, Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri-1 Şiirler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 1989.adlı kitaptan ilgili sayfa numaralarıdır. ______________________________________________ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/4 2014 s. 34-56, TÜRKİYE International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/4 2014 p. 34-56, TURKEY