Medya, Kültür, Para ve İstanbul İktidarı Mustafa Sönmez Kapak ve İç Tasarım: Savaş Çekiç Sayfa Düzeni: Gönül Göner Yayın Yönetmeni: Hayri Erdoğan Yordam Kitap Basın ve Yayın Tic. Ltd. Şti. Çatalçeşme Sokağı No: 19 Kat: 3 Cağaloğlu 34110 İstanbul T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www.yordamkitap.com E: [email protected] Mustafa Sönmez 1955 Van doğumlu, ODTÜ İdari İlimler Fakültesi'nden 1978 yılında mezun oldu. Çeşitli araştırma kuruluşlarında, sendikalarda uzman; medyada editör, yazar, yorumcu olarak çalıştı. Türkiye ekonomisi üzerine yayımlanmış 20 dolayında kitabı, ayrıca çok sayıda rapor ve makalesi var. Cumhuriyet gazetesi köşe yazarı olan Sönmez, medya endüstrisi üstüne lisansüstü programda ders de vermektedir. Yazarın 2000 sonrası yayınlarından bazıları şunlardır: – Gelir Uçurumu, OM Yayıncılık, 2001. – 100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, İletişim Y., 2002. – Filler ve Çimenler: Medya ve Finansta Doğan/Anti- Doğan Savaşı,İletişim Y., 2003. – İşte Eseriniz:100 Göstergede Kuruluştan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İletişim Y., 2003. – 100 Soruda Küresel Kriz ve Türkiye, Alan Yayınları, 2009. – Teğetin Yıkımı, Yordam Kitap,2010. – Türkiye'de İs Dünyasının Örgütleri ve Yönelimleri, F. Ebert Vakfı Yayını, 2010. Önsöz Gazete ve dergi üretimiyle başlayan ve 1990'lara değin "basın", (eski dilde matbuat) olarak adlandırılan alan, bugün "medya" olarak tanımlanıyor, dahası "medya ve kültür endüstrisi" olarak sektörel bir özellik taşıyor. Böyle olmakla beraber, istatistiki sınıflamalarda, tıpkı turizm gibi, tıpkı enerji gibi, medya-kültür endüstrisi de net bir tanıma ulaşamamış durumda. Bunun yerine bu alanın çeşitli bileşenleri var. Bunlardan ağırlıklı bileşenler, yazılı medya ve elektronik medyanın (görsel-işitsel medya) oluşturduğu "Yayıncılık", basım sanayisini oluşturan "Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması". Ama bu ikisinin yanında sinema filmi ve ses kaydı yayıncılığı adı altında sinema, müzik endüstrileri de medya ana başlığının altına giriyor. Ve bu sektörlerin tümünü mecra kabul eden "Reklamcılık" da bir diğer önemli bileşen. Türkiye için daha çok son 30 yılda hızlı bir gelişme ve "endüstrileşme" gösteren bu ekonomik ve aynı zamanda politik-ideolojik alan, İstanbul ile özdeşleşmiş durumda. Bunun, İstanbul'un iktisadi, tarihî ve kültürel kimliği ile olduğu kadar jeopolitiği ile yakın ilişkisi var. Medya-kültür endüstrisi, 2010 Türkiye'sinde ne gibi niteliksel ve niceliksel boyutlara sahip ve bu endüstri, İstanbul için ne ifade ediyor sorusuna cevap arayan bu çalışma, esas olarak 8 bölümden ve bölüm alt başlıklardan oluşuyor. Birinci bölüm, medya endüstrisinin Türkiye'de tanımlanışını, tarihsel gelişimini ve İstanbul'un bu alanın merkezi olmasının ekonomi politiğini konu alıyor. İkinci bölüm, yazılı medya alanını konu alıyor ve gazete-dergi yayıncılığının tarihsel gelişimini, bugün vardığı boyutları, sahiplik durumunu ve reklam mecrası olarak yerini analiz ediyor. Üçüncü bölüm elektronik medyaya ait. Bu bölümde 1990'lara kadar devlet tekelinde olan bu alt sektörün bu tarihten sonra katettiği gelişme, bir reklam mecrası olarak büyüklüğü ve yazılı medya ile entegrasyonu araştırılıyor. Dördüncü bölüm, yazılı ve elektronik medyaya hizmet veren tedarikçi "yan sanayi"ye ayrılarak haber ajansları ve dizi film yapım faaliyetleri gibi alanları inceliyor. Çalışmanın beşinci bölümü, medya sektörünün en önemli gelir kaynağına aracılık eden sektöre, reklamcılık endüstrisine ayrılarak reklamın hızla medya-kültür alanının ana gelir kaynağı haline gelmesine dikkat çekiliyor ve bu alandaki "yeniden metalaşma" sürecinin ipuçlarına parmak basıyor. Altıncı bölümde "süresiz yayın" diye de adlandırılan kitap yayıncılığı var. Yedinci bölüm, matbaacılık diye de adlandırılabilecek basım sanayinin analizine ve İstanbul'un bu sanayideki yerine ayrıldı. Sekizinci bölümde, spor-eğlence bileşiminin popüler branşı futbolun endüstrileşmesi ve medya-kültür alanı ile ilişkileri konu edildi. Dokuzuncu ve son bölümde ise medyada sermaye birikim sürecine paralel değişen üretim ve yönetim ilişkileri, bu süreçte medya çalışanlarının sınıfsal farklılaşması, sonuçta da bir medya aristokrasisinin ortaya çıkışı konu alınıyor. Bu aristokrasinin, giderek diktatoryal bir özellik kazanan medya yönetimlerindeki araçsal rolü ve bu trende karşı demokratikleşme adına yapılabilecek şeyler, yine bu final bölümünde tartışılıyor. Birinci Bölüm Medya - Kültür ve İstanbul Geniş anlamda medya ürünlerinin Türkiye'de ticarileşmesi, metalaşması; küçük ölçekli birimler yerine endüstriyel boyutlarda üretilir ve satılır olması, giderek reklam gelirleri ile ayakta kalabiliyor olması, daha çok son yarım yüzyılımıza ait bir olgudur. Medya-kültürün ticarileşmesi ve endüstrileşmesi, önce gelişmiş merkez ülkelerde başlamış, daha sonra da Türkiye gibi çevre ülkelerde benzer süreçler yaşanmıştır. İçinde süreli yazılı basın ürünlerinin (gazete-dergi) ve süresiz yazılı basın ürünlerinin (kitap, ansiklopedi vb.) yanı sıra, TV-radyo yayınlarının, sinema, müzik ürünlerinin, giderek internet yayıncılığının, GSM şebekelerinin yer aldığı sektör, son dönemlerde eğlence, futbol endüstrisi ile de etkileşim içinde olmuş ve sektörün aktörü firmalar, bu dalların birkaçı, hatta tümünde yatay-dikey bütünleşmelere gitmişlerdir. Ekonomik saikle, yani kar ve sermaye birikimi için üretimin söz konusu olduğu medya-kültür ürünleri üretimi, toplumların aynı zamanda politik ve ideolojik yeniden üretim süreçlerine hizmet ettikleri için, diğer ekonomik alt sektörlerden farklı bir özelliğe de sahiptir. Dolayısıyla, geniş anlamda medya-kültür endüstrilerinin üretim süreçlerini, sadece ekonomik kategorilerle, kâr-zarar, arz-talep yasaları ile anlamaya çalışmak, girişimcilerin davranışlarını sadece ekonomik saiklerle anlamaya çaba göstermek, çoğu kez yetersiz kalmaktadır. Bu tür analizlere politik ve ideolojik kategorileri dahil etmek, daha verimli analizleri, sürecin neden-sonuç