MEDENİYET YARGILANIYOR Arnold Toynbee çeviren UFUK UYAN işaret yayınları İstanbul -1988 işaret yayınları: 12 düşünce: 4 özgün adı dvilization on trial (oxford -1948) kapak yazıevi dizgi - baskı doyuran matbaası cilt bayrak mücelllthanesi İŞARET YAYINLARI ankara cad. no: 107/63 cağaloglu - İstanbul tel: 519 17 28 ARNOLD TOYNBEE; 4 Nisan 1889’da Londra’da doğ­ du. Oxford Üniversitesi Balliol College’de Klasik Yu­ nan ve Roma Tarihi eğitimi gördü. 1912'de aynı yerde Eski Çağ Dersleri vermeye başladı. 1915’de İngiliz Dış Haber Alma Servisinde görev aldı. 1919'da Londra Üniversitesi nde Bizans ve Çağdaş Yunan Tarihi ders­ leri verdi. 1921’de İzmir'e geldi. Türk-Yunan Savaşı m Manchester, Guardian adına izledi. 1925’de Loııdon School of Economic’se geçti. Aynı yıl Kraliyet Ulus­ lararası Konular Enstitüsü yöneticiliğine de başladı. II. Dünya Savaşı yıllarında İngiliz Dışişleri Bakanlı­ ğında görev aldı. 1956’da akademik yaşamdan emek­ liye ayrıldı ve daha sonrasında araştırmalarını birey­ sel olarak sürdürdü. 22 Ekim 1975'de Ne.w-York'da öldü. Başlıca eserleri şunlardır: Nationality and War, 1915; The VVestem Ouestion in Greece and Turkey: A study in the Contrast of Civilization, 1922; A study of His- tory, (12 cilt) 1934-1961; The World and the West, 1953; Civilization on Jrial, 1967; Mankind and Mother Earth(?) içindekiler Birinci Bölüm: Tarih Görüşüm 7 İkinci Bölüm;. Tarihteki Yerimiz ,21 Üçüncü Bölüm: Tarih Kendini Tekrarlar mı? 33 Dördüncü Bölüm: Greko-Romen Medeniyeti 45 Beşinci,Bölüm: Dünyanın Birleşmesi ve Tarihsel Perspektifteki Değişme 63 Altıncı Bölüm: Avrupa’nın Gerilemesi 67 Yedinci Bölüm: Uluslararası Manzaramız 123 Sekizinci Bölüm: Medeniyet Yargılanıyor 145 Dokuzuncu Bölüm: Rusya’nın Bizans’tan Devraldığı Miras 159 Onuncu Bölüm: İslâm, Batı ve Gelecek 177 Onbirinci Bölüm: Medeniyetlerin Karşılaşması 203 Onikinci Bölüm: Hristiyanlık ve Medeniyet 213 On üçüncü Bölüm: Ruh İçin Tarihin Anlamı 237 Birinci Bölüm TARİH GÖRÜŞÜM TARİH görüşüm aslında tarihin küçük bir parçası; hem üstelik bana değil, daha çok başka insanlara ait bir tarihin; çünkü bilim adamının bütün bir ömür boyu yaptığı iş, kendi kovasında­ ki suyu başka sayısız kovanın besleyip büyüttüğü bilgi ırmağına eklemekten ibaret.. Kişisel tarih görüşümün aydınlık ve hatta anlaşılabilir kılın­ ması için, kaynaklarının, gelişmesinin, toplumsal ve kişisel temellerinin gözönünde tutulması gere­ kir. İnsan aklının evrene açılmasını sağlayan bir­ çok pencere var. Ben neden düşünür veya fizikçi değil de tarihçi’yim? Çayı, kahveyi neden şeker­ siz içiyorsam onun için. Bu iki alışkanlık da, kü­ çükken annemden öyle gördüğüm için oluştu. Ben bir tarihçiyim, çünkü annem de tarihçiydi; ama bununla birlikte anneminkinden başka bir okula mensub olduğumdan da eminim. Neden herşeyiy- le annemi takip etmedim acaba? Birincisi, annemden sonra gelen bir neslin içinde doğmuşum. Bu yüzden, tarih benim neslimi 1914’teki darboğaza doğru sürüklerken, henüz dü­ şünecek durumda değildim. İkincisi, benim gördü­ ğüm eğitim, annemin gördüğü eğitimden daha eski moda bir eğitimdi. Annem, İngiltere’deki ilk 7 üniversiteli kadınlar kuşağından olduğu için, çağ­ daş Batı tarihi konusunda son moda bir eğitim görmüştü. Bu eğitimin belkemiğini İngiltere’nin kendi ulusal tarihi teşkil ediyordu. Bense, erkek olduğum için eski moda bir İngiliz okuluna git­ tim ve hem orada, hem de Oxford’da tamamiyle Yunan ve Latin klasiklerine dayanan bir eğitim gördüm. Klasik eğitim, özellikle günümüzde doğarı «muhtemel tarihçi»ler için kanımca paha biçil­ mez bir nimettir. Eğitim temeli olarak Greko-Ro- men dünyası tarihinin kolayca görülebilecek bazı üstünlükleri var. En başta, Greko-Romen tarihine belli bir uzaklıktan bakıyoruz. Artık «tamamlan­ mış» olduğu için, onu bütünlüğü içinde görebiliyo­ ruz. Oysa nihaî akıbetinin ne olacağını hâlâ bile­ mediğimiz bitmemiş bir oyun olan Batı tarihimiz böyle değildir. Gelip geçici oyuncular olarak yer aldığımız kalabalık ve karışık sahneden baktığı­ mızda şu andaki genel görünümün ne olduğunu bile kestiremiyoruz. İkinci olarak, Greko-Romen tarih sahası bilgi yığınıyla kaplanıp örtülmediğinden ve Greko-Ro­ men toplumunun ölümüyle bizim toplumumuzun doğumu arasındaki devrede, her şeyin hakikati bü­ tünüyle ortaya çıktığından, tek tek ağaçları değil de bütün «orman» ı görebiliyoruz. Hem sonra, dar- görüşlü prenslikler, yakın tarihte bizde olduğu gi­ bi tonlarca belgeyi üstüste yığmak yerine iş göre­ cek kadar belge bırakmakla yetinmişlerdir. Bir Greko-Romen tarih çalışması için halen elimizde bulunan malzemeler sayıca yeterli, kalitece seç­ kin olmalarının yamsıra, özellikleri bakımından da oldukça dengeli bir dağılım gösteriyorlar. Hey­ 8 keller, şiirler, felsefî eserler burada kanun ve an­ laşma metinlerinden daha çok işe yarıyor; bu ise Greko-Romen tarihiyle beslenmiş bir tarihçinin zihninde bir orantı duygusu doğuruyor. Çünkü za­ manın kazandırdığı perspektiften geçmişe bakın­ ca, kendi kuşağımızın yaşadığı zamana bakıp çı­ karamayacağımız bir gerçeği görüyoruz: Sanatçı­ ların, edebiyatçıların eserleri, iş adamlarının, as­ kerlerin ve devlet adamlarının yaptıklarından da­ ha uzun ömürlü oluyor. Şairler ve düşünürler, ta­ rihçilerden daha uzun bir süre hatırlanırken, pey­ gamberler ve azizler hepsinden üstün ve uzun ömürlüdürler. Agamemnon ve Perikles’in hayalet­ leri günümüze ancak Homeros ve Thukydides’in büyülü sözleri sayesinde gelebilirken, Homeros’la Thukydides artık okunmaz olduğunda, İsa’nın, Buddha’nm, Sokrates’in tasavvur edilemeyecek kadar uzaktaki kuşakların hafızalarında hâlâ tap­ taze yaşayacağını tahmin etmek hiç de zor değil. Greko-Romen tarihinin üçüncü ve belki de en önemli üstünlüğü ise, dar ve sınırlı olmak yerine, geniş ve evrensel bir görünüşe sahip olmasıdır. Atina, İsparta ve Roma şehir devletlerini gölgede bırakmış olabilir. Kaldı ki, baştan beri Helen dün­ yası, Atina eğitim sisteminin etkisi altındaydı. Roma ise, ömrünün sonlarına doğru, bütiin Gre- ko-Romen dünyasını tek bir ülke haline getirmiş­ ti. Greko-Romen tarihi baştan sonra incelendiğin­ de, <■ birlik» tema’smın egemenliği sezilir., ve ben bu büyük senfoniyi duyar duymaz, artık her gece annemden beni yatırırken bölümler halinde din­ lediğim ve bir zamanlar beni büyülemiş olan ül­ kemin o dar tarihinin tenha ve taşralı müziğin­ den etkilenmek tehlikesinden kurtuluvermiştim. 9 Annemin kuşağının yalnız İngiltere’deki değil, bü­ tün Batı ülkelerindeki önde gelen tarihçileri - ül­ kelerindeki insanların yaşayışlarıyla yakından il­ gili olduğu kuruntusuyla - ulusal tarih çalışması­ nı alabildiğine yüreklendiriyorlardı. Onlara göre böyle bir çalışma, başka yerlerin ve dönemlerin ta­ rihinden daha önemliydi nedense... Oysa İsa’nın Filistin’i ve Platon’un Yunanistan'ı, İngiliz erkek­ lerinin ve Viktorya çağı kadınlarının hayatında, Alfred’in veya Elizabeth’in Ingilteresinden daha etkiliydi. İngiliz tarihinin babası saygıdeğer Bede’nin ruhuna tamamiyle aykırı olarak kişinin doğduğu ülkenin tarihini yüceltmesi şeklinde beliren bu yanlış çıkışlı Viktoryan yüceltmesine rağmen, Viktoryan İngiliz’in tarih karşısındaki tavrı, hâ­ lâ bütünüyle tarihin dışında kalmış birinin tavrı gibiydi. Zaman denen o kesintisiz ırmak, sanki başkalarım yuttuğu gibi onu yutmayacaktır. Vik­ torya döneminde yaşayan bir İngiliz, tıpkı bir Or­ taçağ İtalyan tablosundaki hallerinden memnun cennetliklerin Cehennem’deki lânetlilerin ıstırabı­ nı seyretmesi gibi, kendi ayrıcalıklarına bürün­ müş. kendinden emin bir tavırla, tarihin akışına kapılmış giden, birbirleriyle boğuşan, batıp boğu­ lan insan yığınlarına bakmaktadır: merakla, şef­ katle; ama korkmadan... Birinci Şar! tarihte ya­ şamıştı - ne şanssızlık -; Sir Rofcert Walpole ise az­ gın dalgaların elinden kılpayı kurtulmayı başara­ bilmişti. Bize gelince... Biz, yüksekteydik, sular bi­ zim oralara kadar gelemezdi, emniyetteydik. Belki eski çağdaşlarımız hâlâ sularla boğuşmaktadırlar, fakat bunun bizimle ne ilgisi olabilir? İyi hatırlıyorum, 1908-9 Bosna bunalımı sıra­ 10 sında Profesör L. B. Namier (ki o zamanlar Bal- iiol’da üniversite öğrencisiydi ve Avusturya’nın Galiçya sınırındaki evlerinde geçirdiği tatilden yeni dönmüştü) bize ve öteki Balliol’lüere gayet havalı bir tavırla (belki de bize havalı gelmiştir) «Avusturya ordusu babamın malikânesinde sefer­ ber olmuştu... Rus ordusu ise sınırın karşısında, sadece bir buçuk saatlik yolda hazırdı» demişti. Bu bize «kurşun askerlerden ibaret bir sahne gi­ bi gelmişti, fakat anlayışsızlık tek taraflı değildi. Uluslararası gelişmeleri gözleyen keskin bakışlı bir Orta AvrupalI, Galiçya’da başlayan yangının kendi evlerine de sıçrayacağını göremeyen bu İn­ giliz öğrencilerin kavrayışsızlığmı inanılmayacak bir şey gibi görüyordu. Üç yıl sonra, Yunanistan’ın engebeli toprak­ larında Epaminondas’la Philopoemen’in peşinde dolaşıp, köy kahvelerindeki konuşmaları dinler­ ken Sir Edvvard Grey’in dış politikası denilen bir şeyin varlığını öğrendim. O zaman bile, bizim de tarihin içinde yer aldığımızı kavrayabilmiş değil­ dim. 1913 yılında bir gün, sessiz ve kül rengi Kuzey Denizinin Suffolk sahilinde yürürken, tarihî Ak­ deniz’e karşı duyduğum şiddetli sıla duygusunu hatırlıyorum. 1914 Savaşı beni, Balliol’de Literae Humaniores peşindeki öğrencilere Thukydides’i yo­ rumlarken yakaladı. Birdenbire lıerşey aydmiam- vermrşti. Şu anda biz de, Thukydides’in kendi dö­ neminde yaşadığı bir deneyi yaşıyorduk. Artık Thukydides'i yepyeni bir gözle, kelimelerin altın­ daki anlamı, sözün gerisindeki duyguları sezinle­ yerek okuyordum. Anlıyordum ki, ona eserini il­ ham eden tarihsel bunalımın içine düşmeden ön­ ce onu hiç anlamamıştım, Artık açıkça görülüyor­ 11 du: Thukydides bu aşamayı daha önce geçirmiş­ ti. O ve onun kuşağı, bizim yeni yeni vardığımız bu yere çok daha önceden varmışlardı. Aslında onun yaşadığı «an», benim geleceğim olmuştu. Ama bu durum, benim dünyamı «modern», Thuk­ ydides’in dünyasını ise «eski» diye nitelendiren kronolojik yaklaşımı anlamsız hale getirivermişti. Kronoloji ne derse desin, Thukydides’in dünyasıy­ la benim dünyamın felsefî anlamda «çağdaş» ol­ dukları kanıtlanmış oluyordu. Greko-Romen me­ deniyetiyle Batı medeniyeti arasındaki ilişki ger­ çekten böyleyse, bildiğimiz bütün medeniyetler arasındaki ilişkiler de böyle değil midir? Bende yeni olan bu «bütün medeniyetlerin felsefî çağdaşlığı» düşüncesi, modem Batı bilimi­ nin bazı buluşlarıyla da iyice güçlendi. Günümüz­ de jeoloji ve kozmogoni tarafından açıklanan za­ man cetvelinde bizim «medenî» dediğimiz insan topluluklarının ilk temsilcilerinin ortaya çıkma­ sından sonra geçen beş veya altı bin yıl, günü­ müze kadar gelen insan ırkının yaşıyla, bu geze­ gendeki hayatla, bu gezegenin kendisiyle, güneş sistemimizle, içinde bir toz parçası gibi durduğu­ muz galaksi ile veya uçsuz -bucaksız ve yaşlı yıl­ dızlar sisteminin bütünüyle karşılaştırıldığında son derece küçük bir zaman aralığıdır. Bu zaman- sal büyüklük kademeleriyle karşılaştırdığımızda, M. Ö. II. Bin yıllık devrede ortaya çıkmış (Greko­ Romen medeniyeti gibi), M. Ö. IV. Bin yıllık dev­ rede ortaya çıkmış (Eski Mısır gibi) ve Hristiyan- lığm ilk bin yılında ortaya çıkmış (bizimki gibi) medeniyetlerin birbirinin gerçekten çağdaşı oldu­ ğunu görmekteyiz. Böylece, medeniyet denilen in­ san topluluklarının tarihlerinin toplamı anlamm- 12