T.C. İSTANBUL ÜNİVERSTİESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ MECMUA-İ FÜNÛN-I ASKERİYYE DERGİSİNİN ANALİTİK İNCELENMESİ (1882-1914) MAHMUT SAMİ SERT 2501121009 TEZ DANIŞMANI DOÇ. DR. GÜLTEKİN YILDIZ İSTANBUL, 2016 ÖZ MECMUA-İ FÜNÛN-I ASKERİYYE DERGİSİNİN ANALİTİK İNCELENMESİ (1882-1914) MAHMUT SAMİ SERT Osmanlı askerî tarihi araştırmaları için ehemmiyeti haiz kaynaklardan biri de süreli yayınlardır. Osmanlı resmî askerî gazetesi olan Cerîde-i Askeriyye bu yayınların başında gelmektedir. Tespit ettiğimize göre Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye, askerî tarih çalışmaları ile alakalı literatürde ihmal edilmiş, yeteri kadar kullanılmamıştır. Kütüphanelerde tam bir koleksiyonunun mevcut olmayışı, bu durumu etkilemiş olabilir. Mezkûr dergi, Osmanlı ordusunun dış istihbarattan sorumlu şubesi tarafından yayınlanmıştır. Mekteb-i Harbiye’nin kuruluşu ve sonrasında askerî idadi ve rüşdiyelerin açılması ve yurt çapında yaygınlaşmaya başlamasıyla mektepli subaylar ordu kademesinde ağırlığı oluşturmaya başlamıştır. Bu durum ise bilginin önemini arttırmıştır. On dokuzuncu yüzyılda askerî süreli yayınlar, bilginin kurum içinde dağıtım ve paylaşımında önemli bir rol üstlenmiştir. İşte bu noktada batı kaynaklı askerî doktrinlerin süreli yayınlar vasıtasıyla nasıl yeryüzüne ve Osmanlı’ya dağıldığı araştırılacaktır. Anahtar Kelimeler: ordu, askerî istihbarat, askerî tarih, Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye, askerî süreli yayınlar iii ABSTRACT ANALYTICAL EXAMINATION OF THE JOURNAL OF MECMUA-İ FÜNÛN-I ASKERİYYE (1882-1914) MAHMUT SAMİ SERT Periodicals are one of the most important sources for the history of Ottoman military. Cerîde-i Askeriye, official military newspaper, is one of these leading publications. Till recently, Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye has been neglected in late Ottoman military studies.. Absence of a whole collection of this journal in libraries may be one of the reasons of this situation. The journal was published by the Intelligence Department of the Ottoman Army. The increase in the number of Ottoman educated officer corps, made the distribution of knowledge an important issue in the armed forces. In XIXth century, military periodicals played an important role in the distribution and diffusion of the military knowledge and information. Key Words: Army, military intelligence, military history, Ottoman Military Journal, military periodicals iv ÖNSÖZ Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye’yi tez olarak çalışma fikri, 113K650 numaralı TÜBİTAK SOBAG araştırma projesi çerçevesinde nezaretinde inceleme yaptığım proje yürütücümüz ve danışmanım Doç. Dr. Gültekin YILDIZ’ın tavsiye ve yönlendirmesiyle oluşmuştur. İlk olarak Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye’nin Türkiye’deki kütüphane ve dijital veri tabanlarına erişilerek bütün sayılarına ulaşılmaya çalışılmıştır. 219 sayı çıktığını tesbit ettiğimiz derginin ancak 203 sayısı bulunabilmiştir. Akabinde dergideki yazıların fihristi çıkartılmış ve son aşamada analitik incelemeye geçilmiştir. Üç bölüme ayrılan bu tezin giriş kısmında askerî süreli yayıncılığın tarihi ve Osmanlı Devleti’ndeki yansıması ele alınmış, kaynak ve literatür değerlendirmesi yapılmıştır. Birinci bölümde Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye’nin mevcut sayıları, yazar kadrosu, yayın hayatı ve müelliflerin/mütercimlerin kullandıkları bilgi kaynakları hakkında malumât verilmiştir. İkinci bölümde dergide II. Abdülhamid döneminde (1882-1908) yabancı ordular, eğitim, askerî teknoloji, çatışma senaryoları, harp tarihi, muharebe incelemeleri, dünya askerî tarihindeki önemli askerî komutanlar, savaş hukuku, teknik konular bilgili çıkan yazılar; üçüncü bölümde ise II. Meşrutiyet devrinde takip edilen yabancı ordular, eğitim, askerî teknoloji, muharebe etüdleri, Osmanlı ordusuna dair gelişmeler hakkında doktrin transferi, tehdit algıları, askerî personel ve teknoloji takibi gibi konulardaki neşriyat değerlendirilmiştir. Bursiyer olarak araştırma ekibinde yer aldığım 113K650 numaralı proje kapsamında TÜBİTAK SOBAG Başkanlığı tarafından desteklenen bu tezde hedefimiz, Osmanlı resmî askerî dergisi Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye üzerinden Geç Osmanlı ordusunda askerî doktirin geliştirmeye yönelik telif ve tercüme çalışmaları tesbit, Osmanlı askerî süreli yayıncılığının işleyişini aydınlatmak ve askerî bilginin kurumun içinde nasıl dağılıp yayınlandığını ortaya çıkarmaktır. Gerek projede gerekse tez aşamasında pek çok manevî desteklerini gördüğüm danışmanım Doç. Dr. Gültekin YILDIZ’a şükranlarımı arz ederim. v Tezimi okuyup değerlendirmeye alan jüri üyeleri Prof. Dr. Ali Fuat ÖRENÇ, Doç Dr. Hasip SAYGILI, Yrd. Doç. Dr. Metin ÜNVER ve Yrd. Doç. Dr. M. Mert Sunar’a teşekkürlerimi sunarım. Adı geçen TÜBİTAK destekli 113K650 no.lu araştırma projesinde birlikte çalıştığım Mustafa YENİ, Rıdvan AYAYDIN ve Fatih TETİK’e teşekkür ederim. Ayrıca Fransızca metinlerin tercümesinde yardımcı olan İbrahim COŞKUN’a, Sırp, Bulgar ve Rus askerî süreli yayınları hakkında paylaştığı bilgilerin yanısıra tablo ve grafiklerin oluşturulması aşamasında da yardımını esirgemeyen Jovo MİLADİNOVİÇ’e, eksik Mecmua-i Fünûn-ı Askeriyye sayılarının Erzurum Atatürk Üniversitesi Kütüphanesinden temininde mesai harcayan Nuri KALKAN’a da teşekkür borçluyum. Son iki yıldır geçirdiğim zorlu süreçte her türlü desteğiyle ayakta kalmamı sağlayan babam Mehmet Ali SERT’e ise ne kadar teşekkür etsem azdır. İstanbul 2016 Mahmut Sami SERT vi İÇİNDEKİLER ÖZ…………………………………………………………………………………..iii ABSTRACT…………………………………………………………………………iv ÖNSÖZ………………………………………………………………………...…..…v TABLOLAR LİSTESİ………………………………………………….……..…..xii GRAFİKLER LİSTESİ……………………………………………………...…….xiii HARİTA LİSTESİ………………………………………………………….………xiv KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………………..………..xv GİRİŞ A. Modern Ordularda Bilginin Yayılışı ve Askerî Süreli Yayıncılık……..……1 B. Kaynaklar ve Literatür……………………………………………………..11 1. BÖLÜM: MECMUA-İ FÜNÛN-I ASKERİYYE’NİN ÖZELLİKLERİ 1.1. Mecmuanın Mevcut Sayıları…………………………………………15 1.2. Mecmuanın Tarihçesi………………………………………...………17 1.3. Mecmuanın Yazar Kadrosu …………………………………………20 1.4. Mecmuanın Bilgi Kaynakları……………………………………...…26 2. BÖLÜM : II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE MECMUA-İ FÜNÛN-I ASKERİYYE’NİN İÇERİĞİ 2.1. Yabancı Ordular……………………………………………………….39 2.1.1. Rusya….……….……….……….…………………….40 2.1.2. Almanya….……….……….……….…………………44 vii 2.1.3. Avusturya-Macaristan ….……….……….……….…..46 2.1.4. İtalya ….……….……….……….…………...………..47 2.1.5. Fransa ….……….……….……………………..……..48 2.1.6. İspanya ….……….……….……….………….………49 2.1.7. İngiltere ….……….……….……….………………..50 2.1.8. Romanya ….……….……….……….………………50 2.1.9. Bulgaristan ….……….……….……….…………….51 2.1.10. Yunanistan ….……….……….……….…………...52 2.1.11. Karadağ ….……….……….……….………………52 2.1.12. Sırbistan….……….……….……….……………….53 2.1.13. Diğer….……….……….……….…………………..53 2.2. Eğitim ……………….…………………………………………………57 2.2.1. Genel Askerî Eğitim ……………….…………………60 2.2.2. Piyade, Süvari ve Topçu Sınıflarının Eğitimi……...… 61 2.2.3. Taktik Eğitim …………... ….……….…….……….…63 2.2.4. Fikriyat ve Maneviyat ….……….…….……….……..64 2.2.5. Subay ve Astsubay Eğitimi….……………………..…64 2.3. Askerî Teknoloji……………………………………………………….65 2.3.1.İstihkâm ….……….…………………………………..67 2.3.2. Tüfek ….……….……….……….…………………….69 2.3.3. Torpido ve Torpil….……….……….……….………..69 2.3.4. Top….……….……….…………………………….….70 2.3.5. Balon.……….…………………………………...….…72 viii 2.3.6. Dumansız Barut.……….………………………..….…72 2.3.7. Muhtelif Aletler….……….……………….….……….74 2.4. İaşe ve Lojistik.……….……….……….………………………………75 2.5. Askerî Liderler ………………….……….……………………………75 2.5.1. Moltke ….……….……….……….……………..……76 2.5.2. Napoleon Bonapart ….……….……….………....……78 2.5.3. Büyük Friedrich ….……….……….…...…….…….…79 2.5.4. Gustavus Adolphus….……….……….………….……81 2.5.5. Suvarov….……….……….……….…………..………82 2.6. Muhtemel Çatışma Senaryoları….…….….…….………………..…..83 2.7. Harp Tarihi ve Muharebe Tetkikleri………………………...………87 2.7.1. Galya Seferi….……….……….……….……………...87 2.7.2. Kırım Harbi….……….……….……….……………...88 2.7.3. 1870-1871 Savaşı….……….……….……….………..89 2.7.4. Tonkin Muharebesi….……….……….……………….90 2.7.5. Sırp-Bulgar Savaşı….……….……….……………..…91 2.7.6. Boer Savaşı….……….……….……….…………..…..92 2.7.7. Rus – Japon Savaşı….……….……….……………….93 2.9. Harp Hukuku ….……….……….…...………………………………..95 2.10. Teknik Konular ….……….……….………..……………………….96 2.11. Sağlık….……….……….……….…………………………………….97 2.12. Kitap Tanıtımı…………………………………………..…………..100 ix 3.BÖLÜM: II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE MECMUA-İ FÜNÛN-I ASKERİYYE 3.1. Yabancı Ordular……………………………………………..105 3.1.1. Bulgaristan….……….……….……….……………..106 3.1.2. Rusya….……….……….……….…………………...107 3.1.3. Yunanistan ….……….……….………………..……107 3.1.4. Almanya ….……….……….……….…………….…108 3.1.5. Fransa ….……….……….……….………………….109 3.1.6. İtalya……………………………………………..…..109 3.1.7. İngiltere….……….……….……….…………………110 3.1.8. Diğer……………………………………………...….110 3.2. Eğitim …………………………..…………………………….111 3.2.1. Genel Askerî Eğitim ….……….…………….………112 3.2.2. Piyade, Süvari, Topçu Eğitimleri….……………...…113 3.2.3. Taktik ve Operatif Eğitim…….…….……….….……114 3.2.4. Fikriyat ve Maneviyat .……….…….……….……….115 3.2.5. Subay ve Astsubay Eğitimi….……….……………...115 3.3. Askerî Teknoloji………………………………………...……116 3.3.1. Makineli Tüfek / Mitralyöz ….……….……….…….116 3.3.2. Projektör ….……….……….……….……………….119 3.4. Muharebe Tetkikleri…………………………………...…….120 3.4.1. 1904-1905 Rus-Japon Savaşı….……….…...…….…120 3.4.2. Melila Savaşı….……….……….……….……..…….121 3.4.3. 1909 Arnavutluk İsyanı….……….……….…...…….122 x