Master Tezi TANZİMAT ROMANINDA KAMUSAL ALAN VE SERBEST ZAMAN ETKİNLİKLERİ AYŞEGÜL UTKU GÜNAYDIN TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ Bilkent Üniversitesi Haziran 2007 Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü TANZİMAT ROMANINDA KAMUSAL ALAN VE SERBEST ZAMAN ETKİNLİKLERİ AYŞEGÜL UTKU GÜNAYDIN Türk Edebiyatı Disiplininde Master Derecesi Kazanma Yükümlülüklerinin Parçasıdır TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ Bilkent Üniversitesi, Ankara Haziran 2007 Bütün hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla alıntı ve gönderme yapılabilir. © Ayşegül Utku Günaydın Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Yrd. Doç. Dr. Laurent Mignon Tez Danışmanı Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Prof. Talât Halman Tez Jürisi Üyesi Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Yrd. Doç. Dr. Oktay Özel Tez Jürisi Üyesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü’nün onayı ………………………………………… Prof. Dr. Erdal Erel Enstitü Müdürü ÖZET TANZİMAT ROMANINDA KAMUSAL ALAN VE SERBEST ZAMAN ETKİNLİKLERİ Günaydın, Ayşegül Utku Master, Türk Edebiyatı Bölümü Tez Yöneticisi: Yard. Doç. Dr. Laurent Mignon Haziran 2007 Tanzimat döneminde ivme kazanan Batılılaşma olgusunun neden olduğu sosyo-kültürel değişimin gündelik hayatta görünürlük kazandığı en belirgin alanların, toplumsal canlılığı en iyi temsil eden alanlar olarak, kamusal mekânlarda ve serbest zaman etkinliklerinde ortaya çıkması söz konusudur. Bu tezde, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında ürün vermiş olan beş yazarın romanları ele alınarak kamusal alan ve serbest zaman teorisi bağlamında romanlarda nasıl bir toplumsal dönüşümün gerçekleştiği ortaya konulmuştur. Bu bağlamda seçilen romanlar arasında Vartan Paşa’nın Akabi Hikyâyesi (1851), Ahmet Mithat Efendi’nin Esrâr-ı Cinayât (1884), Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası (1889-Yayım Yılı: 1896), Fatma Aliye Hanım’ın Udî (1899) ve Mehmet Celâl’in Bir Kadının Hayatı (1890) adlı yapıtları yer almaktadır. Kamusal mekâna ve serbest zaman etkinliklerine ilişkin olarak kadın ve erkeğin konumları farklı bağlamlarda ele alınmıştır. Gündelik hayattaki değişimin kendini hem Batılı simgelerle yaşama biçimlerinde hem de kamusal alanda gösterdiği gözlemlenmiştir. Sekülerleşme ve eğlence anlayışının değişmesi gibi birçok faklı etken nedeniyle özellikle yönetici sınıfa mensup erkeğin sosyalleşme mekânlarının çeşitlilik sergilediği, bu mekânların romanlarda farklı işlevlere sahip olduğu, kadının ise toplumsal boyutta kendini daha fazla göstermeye başladığı, serbest zaman bağlamı içerisinde ise çeşitli sanatsal uğraşlar aracılığıyla yeni nitelikler kazandığı görülmüştür. Serbest zamanın ve kamusal alanın kültürü tanımlayıcı işlevi dolayısıyla, sınıfsal olguların başat konumda olduğu ortaya çıkmıştır. Kadın ve erkeğin serbest zaman etkinliklerinin nasıl ayrıştığı, kendilerine özgü geliştirdikleri eril ve dişil söylemi temsil eden serbest zaman etkinlikleri üzerinde durulurken, genel yargının aksine bu etkinliklerin bir statü göstergesi olup olmadığının romanlara göre değiştiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Sözcükler: Tanzimat romanı, Batılılaşma, kamusal alan, serbest zaman etkinlikleri iii ABSTRACT PUBLIC SPHERES AND LEISURE ACTIVITIES IN TANZIMAT NOVELS Günaydın, Ayşegül Utku M.A., Department of Turkish Literature Supervisor: Assistant Professor Laurent Mignon June 2007 The Tanzimat period overtly accelareted the Westernization process and as such, it brought about various socio-cultural changes, and these changes are distinctly observed in the realms of public sphere and leisure activities which represent social vivacity to the greatest degree. Hence, the focus of this thesis is the detailed study of the reflection of this social transformation in the Tanzimat novel with reference to the theories of public sphere and leisure. To this end, five Tanzimat novels, which stand out among others on the grounds of their emphasis on public sphere and leisure, constitute this thesis’s object of study. These novels, written in the second half of the nineteenth century, in order of their year of publication are: Akabi Hikyayesi (1851) by Vartan Paşa, Esrâr-ı Cinayât (1884) by Ahmet Mithat Efendi, Araba Sevdası (1889-Year of publication: 1896) by Recaizade Mahmut Ekrem, Udî (1899) by Fatma Aliye Hanım and Bir Kadının Hayatı (1890) by Mehmet Celâl. In the discussion of public sphere and leisure activities presented in these novels, the status of men and women are analyzed in their particular contexts and also from a comparative view-point. A primary conclusion drawn from this comparative analysis is that, in these novels, the changes in people’s everyday lives, induced by the Westernization process, are made manifest mainly through the integration of certain symbols of Western society into the new life styles and through the reformation of the public sphere. It is also worthy of attention that although the reshaping of the public sphere is chiefly determined by secularisation and the promotion of a new conception of entertainment, the public sphere still serves, above all, the socialization of men, especially those from the elite class; it is evident in these novels that the factor of social class is the dominant factor in the reformation of public sphere and leisure. Consquent to the discussion of how men’s and women’s leisure activities differ from one another and how these activities bring forth masculine and feminine discourses, it has become apparent, contrary to the general assumption, that the extent to which these activities are indicators of social status vary greatly. This thesis aims, accordingly, to account for and interpret the connections between the formation of public sphere, leisure and gender as well as different social statuses in the Tanzimat novel. Keywords: Tanzimat novel, Westernization, public sphere, leisure activities iv TEŞEKKÜR Fikirlerini paylaştığı ve tez sürecinin bütün aşamalarında yanımda olduğu için danışmanım Laurent Mignon’a ne kadar teşekkür etsem azdır. Onun yönlendirmeleri, bu çalışma için çok ufuk açıcı oldu. En az fikirleri kadar yapıcı tavrıyla da hep destek verdiği için ayrıca teşekkür ederim. Tezimi okuyup yorumlarını paylaşan değerli hocam Talât Halman’a, bir tarihçi gözüyle çalışmama farklı açılardan bakmamı sağlayan ve perspektifimi genişleten Oktay Özel’e, Türk Edebiyatında Modernizm dersiyle kendisinden çok şey öğrendiğim değerli hocam Hilmi Yavuz’a teşekkürü bir borç bilirim. Süreç boyunca desteğini hiç esirgemediği ve tezimi okuyup değerlendirdiği ve için Meliha Gökşen Buğra’ya, dostlukları ve yardımlarıyla Nilüfer Yeşil’e, Öykü Terzioğlu’na, bu yolda yalnız olmadığımı hissettiren Doğuş Özdemir’e, Burcu Şafak’a, Derya Dumlu’ya, Seda Uyanık’a ve hep yanımda olduğunu bildiğim Başak Çaka’ya teşekkür ederim. Tez süreci boyunca beni bu yolda yürümem için yüreklendiren aileme ne kadar teşekkür etsem azdır; onlar olmasaydı bu çalışma da olmayacaktı. v İÇİNDEKİLER sayfa ÖZET . . . . . . . . . . iii ABSTRACT . . . . . . . . . iv TEŞEKKÜR . . . . . . . . . v İÇİNDEKİLER . . . . . . . . vi I. BÖLÜM: GİRİŞ . . . . . . . . 1 II. BÖLÜM: KAMUSAL ALAN VE SERBEST ZAMAN KAVRAMI. 16 A. Kamusal Alan . . . . . . . 16 B. Serbest Zaman Kavramı . . . . . . 25 C. Tanzimat Romanında Kamusal Alanın ve Serbest Zamanın Görünümü 35 III. BÖLÜM: KAMUSAL ALANLAR. . . . . . 44 A. Mesire Yerleri . . . . . . . 46 1. Çamlıca . . . . . . . 50 2. Ramazan ve Direklerarası . . . . . 55 B. Yargılama Yeri Olarak Sokak ve Caddeler . . . 59 C. Kamuya Açık Ortak Mekânlar . . . . . 69 D. Kadının Kamusal Alanda Görünü mü . . . . 73 E. Esrâr-ı Cinayât’ta Bir Kitle İletişim Aracı Olarak Gazetenin Kamusal İşlevi . . . . . . . . . . 83 IV. BÖLÜM: SERBEST ZAMAN VE EĞLENCE. . . . 94 A. Tüketim ve Batılılaşma Simgeleri . . . . 95 B. Yönetici Sınıfın Gündelik Yaşamı . . . . 106 C. Serbest Zaman Etkinliği Olarak Oyun . . . . 108 D. Sanatsal Etkinlikler . . . . . . 112 1. Statü Simgesi Olarak Tiyatro . . . . 112 2. Müzik ve Serbest Zaman . . . . . 115 3. Udi’de Müziğin Gelenek Üzerinden Moderne Eklemlenişi ve Serbest Zaman Etkinliğinin İşe Dönüşmesi . . . . . 116 vi E. Serbest Zaman Etkinliği Olarak Edebiyat . . . 128 1. Okuma Biçimleri . . . . . . 128 a. Serbest Zaman ve Eğlence Aracı Olarak Gazete . 129 b. Popüler Edebiyat ve Okuma Edimi . . 135 c. Bilgi ve Sanat Bağlamında Edebiyat . . 139 2. Edebiyat: Mahremin Kamusal Alana Dönüştüğü Yer . 145 V. BÖLÜM: SONUÇ. . . . . . . . 148 SEÇİLMİŞ BİBLİYOGRAFYA . . . . . . 154 ÖZGEÇMİŞ . . . . . . . . . 159 vii GİRİŞ Tanzimat’la birlikte ivme kazanan toplumsal değişim, askerîye, bürokrasi gibi Osmanlı’nın üst yapı kurumlarında yaşanan yenileşme hareketlerinin bir uzantısı olarak, tüm toplumsal katmanları içine alacak biçimde nüfuz etmiş; gündelik yaşamı ve büyük şehirlerin fiziki dokusunu etkilemiştir. Yaşanan sosyo-kültürel dönüşümün özellikle hangi alanlarda belirdiğine bakılırsa, ana değişimin toplumsal hayattaki canlılığı en iyi temsil eden alanlardan biri olarak kamusal mekânlarda ve serbest zaman etkinliklerinde ortaya çıktığı görülür. Bu dönüşümün kaynağı olan ve daha çok “simgesel modernleşme” olarak adlandırılabilecek simgesel Batılılaşmanın göstergeleri, Tanzimat romanlarında kendisini birincil olarak, özellikle gündelik yaşamda ve buna bağlı olarak da tüketim alışkanlıklarında göstermektedir. Gündelik olana ilişkin değişim ise belirgin bir biçimde kamusal alanlarda ve serbest zaman etkinliklerinde öne çıkmaktadır. Fikret Yılmaz, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mahremiyetin Sınırlarına Dair” başlıklı makalesinde tam da bu konuya değinerek bir toplumu anlamanın ve çözümlemenin yolu olarak toplumsal düzen içinde hakim olan, davranış akışkanlığını yönlendiren kavramlaştırılabilir alanlar bulunduğundan söz eder. Bu alanları yapılandıran zihniyeti çözümleyebilmenin yolu olarak kavramları tartışmanın önemini vurgular. Yılmaz, “XVI. yüzyıl Osmanlı toplumunu anlamanın ve çözümlemenin yolu buradan geçiyor. Bu nedenle, Osmanlı toplumunda özel alanın ve mahremiyet algısının sınırlarını tespit etmek, o toplumu oluşturan insanları tanıma 1