T.C. ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TEMEL ĠSLAM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI DOKTORA TEZĠ MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR VE CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ HAKKINDAKĠ DÜġÜNCELERĠ ALĠ TÜLÜ 2502110362 TEZ DANIġMANI PROF. DR. ABDURRAHMAN ÖZDEMĠR ĠSTANBUL-2016 ÖZ MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR VE CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ HAKKINDAKĠ DÜġÜNCELERĠ ALĠ TÜLÜ ÇalıĢmamızda 1920‘li yıllarda Mısır‘da birçok tartıĢmaya sebep olan ―Câhiliye ġiiri‖ni Mısırlı edip ve düĢünür Mahmud Muhammed ġakir üzerinden inceledik. Bu incelemeyi yaparken önce Mahmud ġakir‘i tanımaya ve tanıtmaya çalıĢtık. Sonra Mahmud ġakir‘in yetiĢtiği çevreler üzerinden Osmanlı Devleti‘nin son döneminde Mısır‘da cereyan eden olaylara ve vücut bulan düĢünce ve anlayıĢlara dâir bilgiler vermeye çalıĢtık. Tezin ilerleyen safhalarında o dönem Mısır kültürel hayatında tartıĢılan kültür, medeniyet ve tecdid gibi kavramlara Mahmud ġakir‘in gözünden bakmaya çalıĢtık. Son olarak Mahmud ġakir‘in gözüyle ―Câhiliye Ģiiri ve Câhiliye Ģiirinin mevsûkiyeti‖ ile ―Câhiliye Ģiiri - i‗câzü‘l-Kur‘ân‖ iliĢkisini anlattık. Anahtar kelimeler: Mahmud Muhammed ġakir, Câhiliye ġiiri, i‗câzü‘l-Kur‘ân iii ABSTRACT MAHMOUD MOHAMED SHAKER AND HĠS OPĠNĠONS ABOUT PRE- ISLAMĠC AGE'S (JAHĠLĠYYA) POETRY ALĠ TÜLÜ In this study, we have paid attention to ―pre-Islamic age‘s (Jahiliyya) poetry‖ which causes many of debates in 1920 in Egypt, through the Egyptian poet and thinker Mohamed Shaker. While we research this issue; we have tried to be closely acquainted with him and also introduce him at first. Thereafter, we have made an effort to enlighten events, embodied ideas and understandings which occur after the last period of the Ottoman Empire in Egypt on the basis of the circumstances that Mahmood Shakir grown up in. We, also have endeavored to comprehend the concepts of culture that discussed in Egypt in that time, civilization and tajdid from Mahmood Shakir‘s point of view. Finally, we have tried to explain relationship between ―pre-Islamic age‘s poetry and its authenticity‖ and connection between ―pre-Islamic age‘s poetry and i‘câz (unique style) of the Qur‘an‖. Keywords: Mahmoud Mohamed Shaker, Pre-Islamic Age‘s Poetry (Jahiliyya) Poetry, I‘câz of the Qur‘an. iv ÖNSÖZ Osmanlı Devleti‘nin yıkılıĢ sürecinde Batı‘nın kültürel baskısını arttırmasının da etkisiyle Ġslâm Dünyasında dinî ve kültürel alanlarda birçok mesele tartıĢılmıĢtır. Bu tartıĢmalar Mısır ölçeğinde de olmuĢtur. Meydana gelen tartıĢmalar toplumda iki kesimin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur: ―Gelenekçiler ve yenilikçiler‖. Gelenekçiler kadîm kültürü savunurken, tecdidin yine bu kadîm kültür üzerine inĢâ edilmesini söylüyordu. Yenilikçiler ise kadîm kültürün, geri kalmanın yegâne sebebi olduğunu söyleyip Batı kaynaklı bir tecdidin olmasını gerekli görüyorlardı. Bu kültürel ve metodolojik tartıĢmanın bir tarafında da çalıĢmamıza konu olan Mısırlı düĢünür ve dil âlimi Mahmud Muhammed ġakir vardı. Bu dönem de tartıĢılan meselelerden biri de ―Câhiliye Ģiiri ve Câhiliye Ģiirinin mevsûkiyeti‖dir. Bu çalıĢmamızda dostları ve sevenleri tarafından ―Fârisü‘t-türâs‖, ―ġeyhü‘l-‗Arabiyye‖ gibi vasıflarla nitelenen Mahmud Muhammed ġakir‘in bakıĢ açısını oluĢturan kültürel anlayıĢı ve bu anlayıĢla, özellikle Câhiliye Ģiiri ve Câhiliye Ģiirinin mevsûkiyeti konularına nasıl baktığını öncelikle kendi eserlerinden incelemeye çalıĢtık. Tezimizi hazırlarken karĢılaĢılan en büyük zorluk Mahmud ġakir‘in birçok eserinin ve onunla ilgili çalıĢmaların ülkemizde bulunmamasıdır. Kaynaklarımızın pek çoğunu yurt dıĢından edinmek zorunda kaldık. Bu noktada birçok dostumuzun katkısı göz ardı edilemez. Tezimizin yazımında transkripsiyon sistemi, kısaltmalar ve dipnotlarda ĠSAM‘ın sistemini esas aldık. Ayet meallerinde Türkiye Diyanet Vakfı Kur‘ân-ı Kerim mealinden faydalandık. Tezimizi üç bölüm halinde hazırladık. Ġlk bölümünde Mahmud ġakir‘in hayatını, ailesini, yetiĢtiği dönemi, içinde bulunduğu edebî ve siyasî çevreyi ve etkilediğini düĢündüğümüz kimseleri inceledik. Ġkinci bölümde ise Mahmud ġakir‘in düĢünce dünyasına etki eden ve bakıĢ açısını etkileyen olay ve kavramları özellikle kendi eserlerinden kendisinin v anlamlandırdığı Ģekilde anlamaya ve aktarmaya çalıĢtık. Bunu yaparken gerektiğini düĢündüğümüz durumlarda bu kavram ve olaylara baĢka araĢtırmacı ve düĢünürlerin nasıl baktığına dâir atıflarda bulunduk. ÇalıĢmamızın üçüncü bölümü ise Mahmud ġakir‘in Câhiliye Ģiirine bakıĢını, onu nasıl anlamlandırdığını, Câhiliye Ģiiri ile Kur‘ân-ı Kerim‘in i‗câzı arasında nasıl iliĢki kurduğunu ve özellikle Câhiliye Ģiirini inkâr eden müsteĢriklerin Câhiliye Ģiirinin mevsûkiyetine dâir ortaya attıkları iddiaları nasıl okuduğunu yine öncelikle kendi eserlerinden aktarmaya gayret ettik. ÇalıĢmamızın ortaya çıkmasında birçok kimsenin emeği ve katkıları oldu. Öncelikle doktora sürecine baĢladığımız ilk günden bu tezin tamamlanma sürecine kadar teĢviklerini esirgemeyen, geniĢ bakıĢ açısı ve ilmiyle yönlendirmelerde ve katkıda bulunan, tez sürecinin her adımında samimiyetiyle gayretlendiren, karĢılaĢtığımız problemlerin çözümünde her daim yanımızda olan danıĢmanım Prof. Dr. Abdurrahman ÖZDEMĠR Beyefendi‘ye Ģükranlarımı sunarım. Tezin devam ettiği süreçte izleme komitesinde yer alan Doç. Dr. Adem YERĠNDE ve Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK hocalarıma göstermiĢ oldukları ilgiden ve katkılarından dolayı kendilerine teĢekkür ederim. Dostluğuyla her daim yanımda olan sadece tezin yazım sürecinde değil, ilmî hayata adım attığım ilk günlerimden itibaren farklı birçok ilmî hususta değerli görüĢlerini esirgemeyen hocam, dostum ve ağabeyim Öğretim Görevlisi Hüseyin ARSLAN Bey‘e ayrıca teĢekkür ederim. Tez sürecinde yardımlarını esirgemeyen ve rahat bir ortamda çalıĢmalarıma devam etmem için gayret sarf eden fakülteme ve mesai arkadaĢlarıma, özellikle hem Ģahsi kütüphanesini açan hem de tez ile ilgili görüĢ alıĢ-veriĢinde bulunduğum Yrd. Doç. Dr. Özgür KAVAK Bey‘e teĢekkür ederim. Tezin yazım sürecinde yazdıklarımızı okuyan, tashihlerinde yardımcı olan Mehmet ASAĞ, Ġsa GÖKGEDĠK ve Mehmet NĠġANCI Beyler‘e, yurt dıĢından kitapların temini hususunda Yakup KARA ve Murat KOLĠP Beyler‘e ve hem vi Mahmud ġakiri tanımama vesile olan hem de kaynakların temini noktasında üstün gayret sarf eden dostum Mu‘tez ez-ZEYTAVΑye, teĢekkür ederim. Bugüne gelmemde en büyük emeğe sahip olan, bizim ilmen geliĢmemiz için çabalayan ve uzun, meĢakkatli doktora sürecinde benden dualarını esirgemeyen Anneme, Babama ve bu süreç içinde büyük fedakârlıklar gösteren EĢime, kendilerine ayıramadığım vakitler için bana anlayıĢ gösteren oğluma ve kızlarıma minnettarlığımı ifade ederim. Ali TÜLÜ Ümraniye-2016 vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZ .............................................................................................................................. ĠĠĠ ABSTRACT ............................................................................................................... ĠV ÖNSÖZ ....................................................................................................................... V KISALTMALAR LĠSTESĠ ........................................................................................ XĠ GĠRĠġ ........................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ......................................................................................................... MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR‘ĠN HAYATI, ESERLERĠ, SĠYASĠ VE EDEBÎ KĠġĠLĠĞĠ ........................................................................................................................ I. HAYATI ............................................................................................................. 10 II. AĠLESĠ ............................................................................................................ 20 III. ġAHSĠYETĠ .................................................................................................... 27 IV. ĠLMĠ-FĠKRĠ KĠġĠLĠĞĠ.................................................................................... 37 A. ETKĠLENDĠĞĠ ĠLMĠ VE FĠKRĠ ÇEVRE ....................................................... 37 B. EĞĠTĠM-KÜLTÜR HAYATI ......................................................................... 47 C. ÖĞRENCĠLERĠ - ETKĠLEDĠĞĠ ÇEVRE ....................................................... 52 V. SĠYASĠ KĠġĠLĠĞĠ ........................................................................................... 60 VI. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN YAġADIĞI DÖNEM ............................................... 66 A. MISIR‘IN ORTAMI ....................................................................................... 66 B. MISIR‘DA EĞĠTĠM ........................................................................................ 67 C. MISIR‘DA SĠYASĠ ATMOSFER ................................................................... 69 D. MISIR‘DA EDEBĠ-KÜLTÜREL HAYAT ..................................................... 71 E. MISIR AYDINLARINA VE ULEMÂSINA BAKIġI .................................... 73 F. MISIR ĠNSANINA BAKIġI ........................................................................... 77 VII. YAZI ÜSLÛBU .............................................................................................. 79 VIII. ESERLERĠ .................................................................................................. 83 A. MAKALELERĠ ............................................................................................... 87 B. TELĠF ESERLERĠ .......................................................................................... 89 IX. TAHKĠK ÇALIġMALARI ........................................................................... 111 A. BĠR MUHAKKĠK OLARAK MAHMUD ġAKĠR ....................................... 111 B. TAHKĠK/TASHĠH/ġERH ETTĠĞĠ ESERLER ............................................ 116 X. BĠR ġAĠR OLARAK MAHMUD ġAKĠR .................................................... 132 viii XI. BĠR EDEBĠYAT ELEġTĠRMENĠ OLARAK MAHMUD ġAKĠR ............. 136 XII. EDEBĠ VE SĠYASĠ MÜCADELELERĠ ....................................................... 142 A. TAHA HÜSEYĠN ......................................................................................... 142 B. LOUĠS ‗AVAD ............................................................................................. 148 C. ALĠ CEVAD TAHĠR .................................................................................... 151 D. SEYYĠD KUTUB ......................................................................................... 151 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ............................................................................................................ MAHMUD ġAKĠR‘ĠN BAKIġ AÇISINI VE ZĠHĠN DÜNYASINI ġEKĠLLENDĠREN KAVRAM VE OLAYLAR ........................................................... I. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN ―DĠL‖E BAKIġI ......................................................... 153 A. GENEL OLARAK DĠL ................................................................................. 153 B. ARAPÇA ...................................................................................................... 154 C. ARAP DĠLĠ VE ĠSLÂM ÜLKELERĠ BĠRLĠĞĠ ĠLĠġKĠSĠ ............................ 156 D. FASĠH ARAPÇANIN DĠRĠLTĠLMESĠ ........................................................ 158 E. AMMĠCEYE KARġI DURUġU ................................................................... 160 II. ĠSLÂM ÜMMETĠNĠN KENDĠ ĠÇ DĠNAMĠKLERĠ ĠLE KALKINMA ARAYIġLARI ......................................................................................................... 162 III. ĠSLÂM MEDENĠYETĠ-BATI MEDENĠYETĠ KARġILAġTIRMASI ....... 176 A. BATI MEDENĠYETĠNĠN ĠSLÂM MEDENĠYETĠNE SALDIRISI ............. 177 B. ORYANTALĠZM ......................................................................................... 182 C. MISIR ÖZELĠNDE ORYANTALĠZM ......................................................... 186 D. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN GÖZÜYLE BATI MEDENĠYETĠ .......................... 189 IV. MODERN DÖNEM ARAP EDEBĠYATINDA METODOLOJĠ SORUNU 191 A. MAHMUD ġAKĠR VE METĠN ĠNCELEME USÛLÜ................................. 192 1. MAHMUD ŞAKİR‟İN USULÜNÜN OLUŞUM SÜRECİ .......................... 196 2. MAHMUD ŞAKİR‟İN USÛLÜNDE KÜLTÜR VE DİLİN ÖNEMİ ........... 198 3. MAHMUD ŞAKİR‟İN USÛLÜNÜN KAYNAKLARI ................................. 199 V. KÜLTÜR ...................................................................................................... 199 A. KÜLTÜR–ĠLĠM ĠLĠġKĠSĠ ............................................................................ 202 B. KÜLTÜR-DĠN ĠLĠġKĠSĠ .............................................................................. 203 C. EVRENSEL KÜLTÜR ................................................................................. 203 VI. MEDENĠYET ............................................................................................... 205 VII. TECDĠD ........................................................................................................ 206 VIII. EDEBÎ ZEVK ............................................................................................ 209 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ....................................................................................................... MAHMUD ġAKĠR‘ĠN CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNE BAKIġI ................................................. ix I. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ KAVRAMI.......................................................................... 213 A. CÂHĠLĠYE DÖNEMĠ ................................................................................... 213 B. ġĠĠRĠN TANIMI ............................................................................................ 214 II. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN ÖNEMĠ ..................................................................... 216 A. ARAP KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ................................................................. 216 B. ARAP ĠSLÂM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ................................................... 217 III. MAHMUD ġAKĠR - CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLĠġKĠSĠ ....................................... 219 A. MERAK, OKUMA VE ÖĞRENME ............................................................. 219 B. BĠR MÜġKĠLE OLARAK CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ............................................... 221 IV. DĠL ÖZELLĠKLERĠ AÇISINDAN KURA‘N-I KERĠM - CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLĠġKĠSĠ ................................................................................................................... 225 V. CÂHĠLĠYE DÖNEMĠNDE EDEBÎ ZEVK .................................................. 226 VI. Ġ‗CÂZÜ‘L-KUR‘ÂN - CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLĠġKĠSĠ .................................... 228 VII. Ġ‗CÂZÜ‘L-KUR‘ÂN - SARFE NAZARĠYESĠ ĠLĠġKĠSĠ ............................ 231 VIII. Ġ‗CÂZÜ‘L-KUR‘ÂN - BELÂGAT ĠLĠġKĠSĠ ........................................... 232 IX. KADĠM DÖNEMDEN ĠTĠBAREN CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLE ĠLGĠLĠ TARTIġILAN ÜÇ MESELE VE MAHMUD ġAKĠR‘ĠN GÖRÜġLERĠ ............... 239 A. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN ÖMRÜ MESELESĠ .................................................. 240 B. MEġHUR CÂHĠLĠYE ġAĠRLERĠ, BĠZE ULAġAN ġĠĠRLERĠ VE BU ġĠĠRLERĠN MĠKTARI MESELESĠ .................................................................... 242 C. ġĠĠR UYDURUP CÂHĠLĠYE ġAĠRLERĠNE NĠSPET ETME MESELESĠ 242 X. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN MEVSÛKĠYETĠ....................................................... 247 A. KADĠM DÖNEMDE CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN MEVSÛKĠYETĠ ................... 250 B. MODERN DÖNEMDE ................................................................................. 254 1. MÜSTEŞRİKLERİN GÖRÜŞLERİ ............................................................ 254 2. MÜSLÜMAN ARAŞTIRMACILAR ( TAHA HÜSEYİN) ............................ 263 XI. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN ĠNTĠKALĠ ................................................................ 272 A. YAZILI ĠNTĠKAL ........................................................................................ 272 B. SÖZLÜ ĠNTĠKAL ......................................................................................... 279 XII. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN ġĠĠR TAHLĠLĠ ........................................................ 288 A. ġĠĠR RĠVAYETLERĠ KARġISINDAKĠ TUTUMU .................................... 291 B. ġĠĠRĠN SIHHATĠNĠN VE DÖNEMĠNĠN TESPĠTĠ ...................................... 294 C. ġĠĠRĠN ġAĠRĠNĠN TESPĠTĠ ......................................................................... 296 SONUÇ .................................................................................................................... 298 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 302 x