SPICILEGIUM BONAVENTURIANUM MAGISTRI PETRI LOMBARDI Parisiensis Episcopi cura PP. CollegiiS. Bonaventurae Ad Claras Aquas IV Magistri Petri Lombardi SENTENTIAE Parisiensis Episcopi IN IV LIBRIS DISTINCTAE SENTENTIAE IN IV LIBRIS DISTINCTAE Editio Tertia Ad Fidem CodicumAntiquiorum Restituta Tom. I, Pars I PROLEGOMENA Editiones COLLEGII S. BONAVENTURAE AD CLARAS AQUAS Grottaferrata (Romae) 1971 PROLEGOMENA Ecce lam tertia vice ex Typographia nostra prodit editio Senten.. tiarum MagistriPetri Lombardi! Prima nempeeditio quasi critica inve nitur apud Commentarios divi Bonaventurae in Libras Sententiarum quos PROPRIETAS LITTERARIA antecessores nostri in lucem dederunt in primordiis Collegii ad Claras Aquas (1882-1889). Cum autem saepius votum fieret ut textus Magistri novo examini et emendationi subiectus publicaretur proprio volumine, Patres Editores secundae generationis (ut ita dicam)alteram seu secun.. dam editionem, ad fidemantiquiorurn codicum manuscriptorum iterum {< recognitarn», anna 1916 praeparaverunt. Quam iamdudum exhaustam et undique repetitam, ut denuo edendam statuerunt superiores nostri; sedconscii magnitudiniset difficultatistalis laboris,nonsinehaesitatione et trepidatione, ex obedientia solaet virtute eius,manum nostram misi musad tertiam editionempraeparandam. CAPITULUM PRIMUM DE HAC EDITIONE A. De Editione Prima et Secunda. Licetnovameditionerncriticam Petri Lombardi,ut scripseruntprae decessores nostri antiquiores, non spectaverit ad intentum et programma ab eis publicatum, vix inceptis illorum laboribus de edendo Cornrnen tario Doctoris Seraphici manifeste apparuit necessitas textum Magistri corrigendi et emendandinecnonet fontes et auctoritates eiusdeminvesti gandi. Ut textum castigarent primo adhibuerunt quinque codices manu scriptos ex Bibliotheca Nationali Florentiae et novem editiones Sen tentiarum antiquas; postea substituerunt codicem quendam antiquitate 6* PROLEGOMENA DE HAC EDITIONE 7* viros eruditos ista editio laudabatur, tam in suis Prolegomenisquam in et correctione meliorem ex bibliotheca Florentina Laurentiana unacum notis textui ipsimet securo et quasi fixo annexis editione quae habebatur in editione Parmensi sancti Thomae. Insuper, 1. Quae vera tunc vel postea aliqui obicerunt contra hanc editionem ad elenchum capitulorum uniuscuiusque libri praeparandum recurrerunt laeti suscepimus, ut pedetentim ad textum semper melioratum per.. ad alios quindecim codices 1. veniatur. Ipsi Patres Editores prirni fuissent qui laborem suum non ex ornni parte completum perfectumque confiterentur. Attamen editio ab eis B. De Hac Tertia Editione. tanta cura adornata erat, ut turn ob emendatioremtextum (quamvis non Lustris quasi novem iam peractis post hanc secundam editionem omnino critice stabilitum) tum ob copiosas fontium indagationes non mandatum inopinatum commissioni nostrae theologicae impositum est immerito ut bona, immo ut optima, a viris peritis celebraretur 2. Nobis sub anna 1959ut procederetur ad opus MagistriPetri typis denuo eden valde mirumest quam apte opus suum perfecerint sine ilIa lata et pro dum. Cum autem hisce annis viri eruditi tantam novam materiam sive funda cognitione saeculi duodecimi quam possident viri eruditi nostrae circa ipsos Libros Sententiarum et eorum auctorem sive circa rem scho aetatis. Gigantes erant, durn nos sumus quasi nanni incidentes humeris lasticam saeculiXII detegissent, nulli dubium erat quinadmaturamedi.. eorum.Sipossimusplura eiset rernotioravidere,nonest nostri meriti aut tionem procurandam opus esset magno labore et multo sudore! Nihilo visus acumine, sed quia in altum eorum magnitudine subvehimur et minus, quasi statim opus inceptum est; quidarn se dederunt ad fontes extollimur! 2 3 propius investigandas ac auctoritates accuratius determinandas, dum Postea, etiam sub beIIipericulisaliiex Patribus Collegii nostri, quo ipse praefectus, P. Victorinus Doucet, completa editione Quaestionum rum nomina iam scripta sunt in libro vitae aeternae, super textum Lom MagistriAlexandri de Hales «antequarn esset frater », textui stabiliendo bardi adlaboraverunt, ad alteram editionem parandam. Inter desideria incubuit quasi usque ad suum ultimum diem. Quando mortuus est in eorum, textum iterum emendari ad fidem antiquiorum codicum, prae festo S. Joseph, die 19 martii 1961, post se reliquit texturn ex quinque sertim saeculi XII, primarium fuit. Insimul fontes pressius perscrutati vel sex codicibusiam praeparatum et notis abundanter ornatum. Scripto sunt, maxirnesub influxu cuiusdamlibridom,Baltzer, pastoris acatholici autem quasi nihil mandaverat ad quaestiones litterarias sive historicas in Weissig Melius forte quam iste auctor et prudentius hane quaestio 4. solvendas vel ad prolegomena praeparanda. Unde quando post lapsum nem examinaverunt ; exempli gratia, quod ad Canonesspectat recte sta temporis opus resumptum fuit sub novo praefecto, tota res quasi ex tuerunt inter fontes Lombardi opera seu collectiones eanonum Ivonis integro examini subicienda erato Dein, quando textus primi libri erat Carnotensis,quas Baltzer non examinaverat. Minusrecte, ut nobis vide quasi prornptus ad impressionem, Collegium ac laborem nostrum inva.. tur, partern nimiarn Petro Abaelardo assignaverunt. Proh dolor vero serunt aquae inundationis die quarta novernbris 1966. Unde omnia quae tam Baltzer quam antecessoresnostri, negligentesseu nescientes chrono iam metallo excusa erant necnon et machinae nostrae typographicae ita logiamoperurnMagistri,inter fontes propioresnon enumeraverunt ipsius confractae sunt ut opus de novo et ab initio coacti simus aggredi. Quod Glossasin psalmoset in epistolasbeati Pauli. Haud immeritotamen apud Lectori enarramus non ad eius compassionem excitandam sed ad patien- Ad Cl1arCafs.ADqoueatosris18S8e2r,aLphXldXXS.IIB-IoInIa;veInItu(r1a8e85C)o,mVmIIenetatriXaIiIn. DIVireLctiborrosistiSuesnieendiiitaiornuims: uI~ 1 Inprimis d. recensioFranc. Pelster inGregorianum 2(1921),443-446; los. de Ghel linck, art. Pierre Lombard, in Diet.Theol Cath. XII, col. 1973; Ferd. Cavallera, in Bull.de vldetur, fuit P. Ignatius jeiler. litt. eccl., ser. 5, tom. 8 (1918) 151-154; R.-M. Martin, in Rev.Hlsi, Eccl. 19(1923)73-74; 2 Verbis quasi usl sumus alterius editionis; d. PetriLombardi Libri IV Senientiarum j. Riviere, in Rev.duclergetranc. 95(1918)130-132; L. Ramsak, in Theol. Revue(Munster) studio et cura Pp. CollegiiS. Bonaventuraein lucem editi, AdClarasAquas 1916,LXVIII. 17(1918)455-456; A. Ivars, in Archive Ibero-amerieano 17(1922)259-262. Praefectus tempore huius secundae editionis erat P. Albanus Heysse. 3 Cf. loan. Saresberiensis, Metalog. III, 4(PL 199,900C),ubi haec analogia Bernardo 2 Quoadlibrum primumP. GedeonGaltali operisededit;I. Bradypro libro II ;Aquil. Emmen, pro I.III;Caelestinus Piana,pro ultimo. Postea commissioninostraeadiunctisunt Carnotensi attribuitur. P. Petrus de Ale. Martinez y Senderos, qui codicibus legendis sese addixit, et P. Iudas 4 Otto Baltzer, Die Sentenzen desPetrusLombardus. IhreQuellen andihredogmenge et rectificandas laboravit. schichtUeheBedeutung, Leipzig 1902(nova impressio 1970). 8* PROLEGOMENA VITA LOMBARDI: ORIGO ET STUDIA 9* tiam eius evincendam, cum iam pluribus annis hanc novam editionem Secundum ergo opinionem communern, apparet quod Doctor melli mundo annuntiaverimus. fluusiter suumprimum aggrediensin Italiarn,primismensibusanni 1133, Quodinde ex studiis nostris evenit, per longumet tatum exponitur Pisam venit, ubi Innocentio II occurrit et forsitan etiam Hu(m)berto, in hisProlegomenis;et primoillaquae advitam et actuositatem attinent dominoLucensi episcopo (1128-1137). Comitatui Papae proindese adiun MagistriPetri; deinde agetur de eiusoperibus; ac postea propius de Li gens, Romam attigit, ubi usque ad finem aprilis remansit. Deinde in bris Sententiarum et normis editionis nostrae. Franciam rediens, Lucae forsitan moram fecit; qua occasione, si non prius, ei commendavit episcopus quendam virum venerabilem (proinde maturum et saltern iam tonsuratum) nominePetrum, qui brevi tempore Franciam petere in desideriis habebat ad studia sua perficienda (quae CAPITULUM SECUNDUM iarn, ut videtur, in Italia prosecutus erat). Ex alia parte, quatenus post duos annos Bernardus in Italiam denuo se contulit ubi Concilio Pisano DE AUCTORE LIBRORUM QUATUOR SENTENTIARUM interfuit, mense iunii ,I non excluditur quod hac occasione Hum bertus Petrum Bernardo commendaverit. Notissimum est primum testimonium historicum quod exstat deIno Supponereergolubet, quamvis ex ista epistolanihil definitivestatui stro Lombardo,epistolascilicetquamcircaannum 1134vel1136 sanctus 1 possit, Petrum Bernardo Franciam iterum petenti sese adiunxisse, vel Bernardus Claravallensis Gilduino abbati et canonicis S. Victoris Pari saltern parum post Galliam petiisse, ubi aliquot menses Remis moram siensis direxit, qua rogantur ut officia hospitalitatis et caritatis chri traxit. Deinde post hiemem 1133-1134 (vel 1135-1136) Parisius secon stianae ostendant per breve tempus viro venerabili Petro Lombardo. En tuIit, ut per breve tempus, usque ad festum Nativitatis Virginis illius ipse textus : anni, studiis incumberet, Sed revera aliter res se habuit, nam praeter quoddam iter quo Romam postea visitavit Lombardus Parisius remansit Reverendispatribuset dominis, et amicis carissirnis, G.Deigratiavenerabiliabbati usquead mortem tam ut studens quam ut docens, et infineut episcopus SanctiVictoris Parisiensis,et universo conventuisancto,frater BemardusClarae Vallis vocatus abbas, salutem et nostras qualescumque orationes. - Necesse habemus multa illius civitatis. requirere, quia rnulta requiruntur a nobis: neeamicis possumus parcere, quia ab aliis amicis nonparcitur.DominusLucensis episcopus, pateret amicus noster, comrnendavit A. De Eius Origine et Studiis. mihi virum venerabilem P. Lombardum, rogans ut ei parvo tempore, quo rnoraretur in Francia causa studii, per amicosnostros victui necessaria providerem; quod effeci, Quomodo ergocurrit vita ipsiussiveante suum adventum in Galliam quandiuRemis moratusest. Nunc cornmorantemParisiusvestraedilectionicommendo, quia devobis ampliuspraesurno, rogans utplaceatvobis providereeiin cibo per breve sivepost nobisincumbit indagare, quamvisin unum colligere quae sparsa tempus, quod facturus est hic usque ad Nativitatern beatae Virginis Mariae. Vale2. sunt in millefontibus non modicum laborem requirat 1. 1 Quod annus 1134tempus fuerit compositionis huius epistolae determinavit P. Dam. Van den Eynde, Essaichronologique surl'oeuvre liiteraire dePierreLombard, in Miscellanea Lombardiana, Novara 1957,52-53; eius conclusionem accepit P. Zerbi, I rapportidiS. Ber 1 Praetercommentariurnpretiosum D. Van den Eyndeiam notatum, cf. los. de Ghel nardodiChiaravalleconivescovielediocesid'Italia,in VescoviediocesiinltalianelMedioevo linck, La carriere dePierreLombard. Quelques precisions chronologiques, in Rev.Hist. Ecel. (sec. IX-XII1), Padova 1964, 305-306. Auctores alii anno 1139 eam assignaverant. Nobis 27 (1931)792-830; id., La carriere de Pierre Lombard. Nouvelle precision cnronologique, adhuc restat dubium an potius primis mensibus 1136earn exaraverit s. Doctor, nam argu ibid. 30(1934)95-100; id., art. PierreLombard, inDiet.Tneol. Cath. XII (1935)1941-2019; mentumallatum a Van den Eynde (quiascilicet SummaSenieniiarum non enumeraturinter A. Massara, PierLombardo, it maestro delle Sentenze. Appunti per La Storia dellaculturae fontes Glossae Lombardi in psalmos) parvum habet valorem secundum nostram opinionem dellafilosofiamedioevale, Intra 1913; Ludw. Ott,PetrusLombartius, Perstmlichkeit utui Werk, (nam haec Glossanon erat opus scholasticum sed personale, ad aedificationem compilatoris, in Munch. Theol.Zeitschr. 5(1954)99-113, vel in versione italiana: Pietro Lombardo: etsi earn postea in scholls legeret). Personaliia eopera, in Miscell.Lomb., 11-23; Lex. [iirTheol. u. Kirche2 VIII, 367-369; 2 410 NewCath. 221-222. 10* PROLEGOMENA VITA LOMBARDI: ORIGO ET STUDIA 11* 1. In Italia. parentes pauperrimifuerunt. Plus autem nobisinterest quod Longobardi a) Locus natalis, erant. Hoc omnino certum est, eo quod fere omnes incolae Nomenonii «Fuit autem Magister Petrus», nobis advertit quidam codex Flo qui nominantur in chartis et documentis Capituli S. Mariae (eo quod rentinus1, «de Vieo Lernononii, de Districtu. Floruit autem anno do erant de districtu eiusdem) sese iurant vivere secundum legem Longo minim.c.liij, et Gratianus magister Decretorumsimiliter. Fuit etiam epi bardorum1. Unde deducimus quod Lombardus seu rectius Longobardus scopusParisiensis, compilavitSententias,glossavitpsalterium et epistolas suonominiPetrus coniunxit non quia cognomenerat velquiain Lombar Pauli», Quaeverba, certo certius ex quibusdam chronicis sumpta adhue dia oriundus erat, sed quia et ipse ac familia sua gentis seu «nacionis» nobis ignotis, contradicere videntur titulo saec. XII eodicis Monachii (ut apparet in quamplurimisdocumentiseiusdem Chartularii)erant Lon (elm) 18109 [=:: M]: Lncipii liber primus sentenciarum petri novariensis gobardorum2. (f. 14b). Sed re pressius examinata, vicus Lemononii seu Nomenonii (ante c) Studia in Italia. an. 931) seu Nemenonii (an. 935), hodie Lumellogno, revera invenitur de QuiaNomenonium cum incolis suiserat «in iure et potestate cano disirictu2 Novariensis seu de territorio feudi quod iam intra annos 908 nicorumecclesiae s. Mariae»3, quae usque ad hane diemcathedralis No 931 DagibertusPius episcopus concesserat canonicis S. MariaeNovariae, variae est, ad prima studia Petri nostri quod attinet, valde probabile cui ecelesiam S. Hippolyti ibi sitam postea (an. 985) adiunxit Aupoldus videtur eumscholasminoresapud eandemcelebrasse. Sedabsolutishisce episcopus. Quaeiura et aliarecognovitaeconfirmavitInnocentiuspapa II studiis, ubi se contulerit omnino non apparet. die25iunii1132(1133?) 3. In quovico,quatuor millibuspassuum(6km.) Secundum quandam traditionern, quam iarn recordatur Iacobus a Novaria remoto, adhuc viget traditio saecularis, quam libenter accipi Aquensis, in scholis primariis «in tantum profecit, quod ivit Bononiam, mus, quod heic (in quadam turre antiquissima)natus sit Petrus, magi et de Bononia Parisius; et ibi audiens artes fit clericus». Certo certius ster Sententiarum,lumentheologiaechristianae,circainitiumsaeculiXII. quaedamstudia ante suurnadventum in FranciamiamcompleveratLorn Quodoppidulumquidam scriptores post historias Pauli Iovii (1550) sine bardus; sed omnino non constat eum seholas Bononiae frequentasse, ratione confundunt cum Laumello (hodieLomello) Proinde Nomenonii 4. natus est Magisternoster circa, ut supponimus, 1095-1100. mater eius Iavabat scolaribus carnislas, et ipsi pascebant et docebant filiurn suums (ed. b) «Nacionis Longobardorum», G. Avogadro, in Historiae patriae monumenta, Scriptores, III, Taurini 1848, c. 1620. Inter fabulas omnino reiciendasuntpluratestimoniaposteriorachronistarum,etc.,secundumquae Secundum traditionem eiusdernVICl neenon et testimonium (circa vel Petrus illegitimus fuerit vel frater germanus exstiterit Magistri Gratiani Bononiae vel, )328) Iacobi Aquensis, G.Pr., quod proh dolor parvi valoris est5, Petri quodmag,ismirabileesset, tergeminusfuerit, eoquod eadem pauperculatres filiosexfurtivo concubltuconceptosuno partuediderit: Lombardum, GratianumetPetrumManducatorem! 1 Codex Bibl. Laurentianae, S. Crucis, Pluto XXV, dext. 1;saec. XIII est, olim Con (Cf. A. Massara, La leggenda, 121-136; et editio nostra 1916, VIII). ventusS.Crucisn. 274.Notamarginalis (f. la)manusest posteriorisquae plures etiamalias 1 Cf.F. GABOTTO, etc., Lecarte della archivio capitotare, II, pp. 42, 91, 93, 177ss, 181, notas adiunxit; cuius notitiam fraterne nobis communicavit P. Gedeon Gal. 336, 337, 340, etc. 2 Cf.C.F. du Cange, Glossarium mediaeetintimaelaiinitatis, Parisius 1842,sub v, Di 2 Suspicamurquod forma Lombardus(veletiamLumbardus)imponebaturaFrancigenis, stringere, Districtus (tom. II, 889b-e). dum Longobardususui Petroerato Itaerui potesttamexdiversis manuscriptis Sententiarum, 3 Cf. F. Gabotto, G. Basso, A. Leone, etc., Lecarte dello archiviocapitolarediSanta chronicis, etc., quam ex quodam documento (sub anna 1154)Theobaldi episcopi Parisiensis MariadiNovara, I,Pinerolo1913,n.28,pp.40-41;n.92,pp. 154-155;diploma InnocentiiII, et Balduini episcopi Noviomensis: «...Huic siquidem nostraeexsecutioni interfueruntOdo ibld., II, Pinerolo 1915,n. 319, 209-211, et PL 179,1410-143C,ut datum Placentiae 1132. abbass.Dlonysii,magisterBernardusarchidiaconusParisiensis,MagisterPetrus Longobardus, Vide etiamA. Massara, PierLombardo, 13-16. magister Gualterus canonicus...}) (ed. J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich: neue 4 Cf.A.Massara, LaleggendadiPierLombardo,inMiscellaneaStoricaNovarese, Novara Foige,2.Bd.Normandie[Abh. derGesellschaftder WissenschaftenZl1Gottingen,OritteFolge, 1906, 117-120; id., PierLombardo, 3-7; et editio nostra 1916,VI-VII. n. 21, 1937], nO 79, p. 164). 5 In suo Chronicon imaginismundi: «Diciturin ystoriis quod Magister Petrus Nova 3 Ut dicitur in donationefacta a Oagiberto episcopo anteannum931 (cf. F. Gabotto, rlensis fuit filiuspauperrimi viri et mulieris, qui vadens ad scholam serviebat scolaribus,et etc., Lecarte dello archivlo capitolare, I, n. 28, pp. 40-41). 12* PROLEGOMENA VITA LOMBARDI: ORIGO ET STUDIA 13* brevissime apud canonicosregulares illius civitatis hospitium fraternum quidquid autument quidam auctores moderni1. Nihilominus possibili invenit, omnino nescitur tatem non excludimus, eo amplius quod postea se monstravit, ut notat 1. G. Le Bras,facileprincipemin iure canonico Suspicamurautem quod 2. in Franciam se contulerit quia, audita fama scholarum et traditionum 2. De Studiis in Francia. Anselmi Laudunensis necnon et scholae S. Victoriset aliarum Parisius, sesedeficientem essein sacra pagina et in rebusproprietheologicis aesti lam sub patriciniosuoet directionePetrum assumpsisse Lombardum maverit. Reapse Studium Bononiense, quod «longissimis temporibus in clarisverbisdemonstrat Bernardusin suisIitterisad Gilduinumabbatem. seipso sicut praefulgida stella emicuit et diffusa claritate lange lateque Primo enim eum Remisproviderat, et nunc Parisius apud canonicos re fulsitin iure canonico et civiliet liberalibusartibuss",scientiissacrisante gulares victui necessaria studet ei procurare. Quod etiam sub influxu saec. XIII, advenientibus fratribus Mendicantibus, non emicuerat. eiusdem abbatis, quamvis non sine propria inclinatione, se Remos con Sedaudiantur et alia local Omnino enimpossibile aestimamus, licet tulerit Longobardus acposteaadscholas S.Victoris, aequomodoapparet. forte sit minus probabile, studium theologiae incepisse Lombardum in Nam tam hie quam illicadhuc florebant traditiones ac methodi Anselmi scholis ipsius Novariae, apud aedes canonicorum, ubi certo exsistebat Laudunensis et Guillelmi de Carnpellis quas sanioreset meliores semper scholaclericorum (et etiam apud canonicos S.Gaudentii),et parva biblio habuit Bernardus. theca theologica4. Hieforsitan studia sua incipiebatetiam MagisterLeu tardus seu Lutolphus Novariensis, de quo postea. Nec excludere pos a) In scholis Remensibus. sumus a priori scholas quae civitatem Parrnae ornaverunt, licet prope lam saeculo XI scholae cathedrales Remis florebant2; sed post nihilcognoscaturdeeis5. Quoddicendumestetiamdescholisquae Lucae mortem Anselmi (t 1117) novam et ampliorem farnam acquisierunt sub certissime floruerunt, dato praegrandi numero ecclesiarum et dornorum magistrisAlberico,Remensi et Lutolpho Novariensi, quos egregios viros canonicorum in ilIaillustri civitate Insuper, exepistolas.Bernardi rna 6. et nominatos magistros postea vocavit Otto episcopus Frisingensis 3. nifeste deducitur Petrum Longobardum favorefruisse domini Humberti, Ipsi enim antea erant, teste Petro Abaelardo in scholis Anselmi senis, 4, forsitan ex diuturna cognitione. Quare autem Lucam se contulerit, et et «ceteris praeeminerevidebantur », sed «defunctis magistris eorum et utrum illicobviam ierit Hugoni de Sancto Victore, qui forsitan c. 1133 nostris, Guillelmo scilicetet Anselmo», Remisscholasregebant quasi, ut dicit idem,appetentes illismagistris heredessuccedere. Albericus scholas 1 Cf.M. Sarti - M. Fattorino (c. 1770), DecladsArchigymnasiiBononiettsis Projesso direxit usque ad suam electionem in episcopum Bituricensem (1136)5; ribus, ed. 2, Bononiae 1888-1896, I, 621-623. 2 PierreLombard, princedudroitcanon, in Miscell. Lombardiana, 245-252. funda3tuErnfacvuelrtbaas tIhnenoolcoegnictiai p(ianpaBeulVlaIr,iuinmBRuolmlaan{(uQmuaIsVi,ligTnauumrinviita1e8»59,(3051i7u-n5ii191;36e2d)., qcuria 1 Opinio seu coniectura ct.Fr. Bliemetzrieder, quod scilicet iam in Italia scholas re xissetLombardus,fundatursoluminverbisBernardivirumvenerabilem, Sed si iam magister tica ape F. Ehrle, 1pUIaniichiStatuti dellaFacolia teol. dell'Universita di Bologna, Bolo fuisset, Bernardus utique eum tali titulo decorasset. Ex alia parte, quod lamclericus esset gna 1932, 1-5). acmaiorasua studiaiam complevisset, nobis omninoprobabilevidetur. Cf.Franc. Bliemetz 4 Cf.P. Liebart, Ittveniaire inediidefaBibliothequecapitulairedeNovaredresseen1175, rieder, RobertvonMelun unddieSchuleAnselmsvonLaon,in Zeitsehr. j. Kirchengeschichie in Revuedesbibliotluque«21(1911)105-113.Sed reveraelenchuslibrorum,qui pluresGlossas 53(1934)1268. ordinarias in S. Scripturam amplectitur sed paucissimos Patres, insinuat hanc collectionem essepotiusposteriorem.VideetiamL.Cassani,LascuoladiNovaraaitempidiPierLombardo, 2 Ct.J.R.Williams, TheCathedralSchoolofReimsintheeleventhCentury,inSpeculum 29 (1954)661-677. in Miscell.Lombard., 359-372. Saec. XII capitulum S. Mariae circa quadraginta-canonicos 3 InOestaPriderici1,n.49 (ed. G.Waitz,Mon. Germ. Hist.,Scriptoresin usumschol., enumerabat, et ipsa civitas circa centum sacerdotes (ibid.,368). De statu eorum eruditionis Hannoverae-Lipsiae 1912,69). Cf.J. R. Williams, TheCathedralSchoolojReimsintheTime saec. XI,d.D.A. Bullough, LeseuolecattedralieLaculturadell'Itaiiasetientrionaieprimadel of MasterAlberic1118-1136, in Traditio20(1964)93-114. Cotnuni, in Vescovi etdiocesi in Iialianeltnedioevo (saec. IX-XIII), 1358S. 5 Cf. D. A. Bullough, art. cit., 140. 4, Ct. Historiacalamitatum, c. 4 et 9 (PL 178, 125C-D, 144A-145A). 6 Cf. M. Giusti, Notiziesullecanoniehe lucchesi, in La vitacomune delclero nei secoli Reitns5,iVnidLeTAh.KN2oIy,e2n7,6a.rt. AlbericdeReims,in DHGE I, 14108; L. Ott, art. Albericusv. Xl eXII, tom. I, Milano 1962, 434-454; et D. A. Bullough, art. cit. 142. 14* PROLEGOMENA VITA LOMBARDI: ORIGO ET STUDIA 15* Lutolphus Remis docebat forsitan usque circa annum 1126 vel 1132, opus eiusdem sed amplioris generis conscribendum. Quod autem suam Iicet parum cognoscatur eius vita et doctrina Glossam in psalmos,quam, ut infra videbitur, ad usumprivatum primum 1. Sicutergoaliiante eum2, Petrus LombardusRemosattrahitur fama compilavit, Remis inceperit, nobis omnino incertum est. scholarum et magistrorum, necnon probabiliter etiam nomine Gualteri b) Ad scholasS. Victoris Parisiensis. de Mauritania qui scholas regebat in civitate vicina Laudunensi In 3. illis scholls, ut videtur, MagisterAlbericus (forsitan, si adhuc supererat, De Longobardiadventu Parisius et de eiusprimis annis in ilIa civi etiam Magister Lutolphus) theologiam docebat mediante expositione sa tate amoena nihil directe scimus. Nihilominus ad lacunas implendas nee crae paginae; quandoque tamen se dedicabat quaestionibus iuris cano oportet nee decet ad fabulas converti, quia ex quibusdam fontibus fide nici et theologiae speculativae: nam opinionem propriam de consensu dignis satis superque habetur ad vitam eius illustrandum, si BIos caute matrimoniali defendit, quam postea Lombardus accepit contra iuristas interpretamur. Bononienses Aequomodopostea, iam in primaredactionesuae Glossae Inprimis ex litteris s. Bernardi ad abbatem et canonicosS. Victoris 4. in epistolasb. Pauli, ut infra videbitur, dependet Lombardus a tractatu apparet quod Petrus iam illuc pervenerat ac hospitium conduxerat: MagistriGualteri de matrimonio (scripto ante 1139)5. Undesupponimus «Nunccommorantent Parisius vestrae dilectionicommendo». Unde solum Petrum nostrum Laudunum se contulisse ad Gualterum cognoscendum, restabat ei victui necessaria providere; et eo quod idem Remiseffecerat forsitan et ad audiendum; nam erat «HIe (Gualterus) surnmus quidam Bernardus, nunc rogat amicos apud abbatiam «ut placeat providere ei inter Franciae magistros», secundumiudiciumcuiusdam chronistae Lob in ciboper breve tempus quodfacturus est hic»1. Quaepetitio nil inso biensis litum praeseferebat; cognoverat enim Bernardus quod mensam studen 6. Insuper non dubitamus quin Remis (ac Lauduni) glossam viderit tibus pauperibus suppeditabat canonicorumcaritas2. Inde non sequitur in psalmos Magistri Anselmi unacum Glossatura magistri Gilberti Porre quod tunc moraretur apud S. Victorem, ut alii ante nos documentum tani ~uper psalterium quam ipse recitavit coram magistro Anselmo (ut interpretati sunt 3. Ac multo minus sequitur, quod quidam affirmant explicit in pluribus manuscriptis)7; ac inde inspirationem traxerit ad nullo adducto argumento, quod scilicet Lombardus factus sit canonicus apud Sanctum Victorem Hoc autem omninoreiciendumest nonsolum 4. quia (ut natant antecessoresnostri) in necrologio abbatiae laudatur Ma 1 Cf.D.Vanden Eynde,DunouveausurdeuxmaitreslombardscontemporainsduMaitre gister Petrus Parisiensis episcopus ut benefactor, non autem ut cano desSentences,inPierLombardo, I, n.2(giugno 1953),7-8.VocaturLutolphusLombardus(ab nicus sed etiam et magis quia, ut infra videbitur, mox canoniam seu Abaelardo), Leuthaldus Novariensis (ab Ottone Pristng.),et cLuitofusintermagistros Fran 5 ; ciaet) (aGerhoho Reichersbergensi,qui ad quoddamcertamenchristologicumcum eovenerat praebendam obtinuit in capitulo S. Mariae(ecclesiae scilicetcathedralis). incuria Romaean. 1126;cr.eiusdemEpist.21, PL193,576C-577A).- Anno 1084Novariae inveniebatur quidam Litolfus, qui vivebatsecundum legem salicam;forsitan paterfuit no striLi(u)tolfi (cf.F.Gabotto,etc.,Lecartedellaarchiviocapiiolare,II,118s).Sed nisisit idem f.Kirdtengesdt. 53(1934)167,n. 105;et V.M. Fontana, Ilcommenio atSalmidiGilbertode ac Lotulphusarchidiaconus Laudunensis 1126-1132,postsuumiter romanum non amplius La Portee, in Logos 13(1930)283-30l. apparet (ef. J. R. Williams, TheCathedral School... 1118-1136, in Traditio 20[1964]108). 1 Hie,forsitan Parisius;vel,silitterae110nHUcdataesunt,certo in Francia.Attendant 2 Cf.J. R. Williams, TheCathedral School...1118-1136, in Traditio 20(1964)97-100. qui itinera Bernardi determinare velint, 3 Vide L. Ott, art. WaltervonMortagne, in LThl(2 10,948-949. 2 Cf. Antiquae Consuetudines Can.Reg. S. Victoris Parisiensis, c. 16; in E. Martene, 4 Cf.G. Le Bras, art. Mariage, in Diet.Tiuol. Cath., IX,2151-2155; L. Ott, Untersu DeantiquisEccLesiaeritibusIII, Antverpiae 1764,258b. chungen zurtheologischen Briefliteratur derFrtihscnolastik (Beitrage zur Geschichte der Phi 3 Ex. gr., editio nostra secunda (Quaracchi1916), XIII; velP. Feret: «...hospitalise losophie und Theologie des Mittelalters, Bd. XXXIV), MUnster 1937, 266-291; id., Walter aSaint-Victor... hebergeaSaint-Victor...I}, inLajacultedetheologledeParisetsesdocteursles v. Mortagne undPetrus Lombardus in ihrem Verhiiltnis zueinander, in Melanges ]. deGhel pluscelebres. MoyenAgeI, Paris 1894, XII et not. 4; A. Massara, PierLombardo, 37-38. Linck II, Gembloux 1951, 647-697. Qui omnes quodammododependentab auctoribusantiquioribus;cf.C.E. Bulaeus (du Bou 5 Cf. Glossa in I Cor. 7, 1 (PL 191, 1585D-1587B). lay, t 1678),Historia Universitatis Parisiensis II, Parisiis 1665,766. 6 Cf.GestaabbatumLobbiensium,inMGH,S8XXI,331;apudL.ott, Untersuchungen..., 4, Cf. C. E. Bulaeus, Htstoria... II, 766. 131, n. 16. 5 A. Molinier, Obituaires deLa provincedesens1-1,Paris 1902,571. Quod posteanon 7 Cf.Fr. BIiemetzrieder,Robertv.MelununddieSchuleAnselmsvonLaon,inZeitsdu, semelpraedicaveritinecclesiaabbatiae,infravidebiturquandoagiturdesermonibusLombardi. 16* PROLEGOMENA VITA LOMBARDI: CANONICUS S. MARIAE 17* Licet ex eisdern litteris non appareat, Bernardus voluit, ut nobis videtur, Lombardum experiri spiritum et doetrinam scholae S. Vietoris bebat1. Sed, quamvis unum ex operibus eius, Theolagia scilicet 'Scho ac praesertim Magistri Hugonis. Illic reapse, in domo et scholls a Guil-' larium', inter fontes Sententlarum Lombardi enumerari debeat, ut satis lelmo de Campellis fundatis, forsitan verius quam Remis inveniebantur apparebit tam infra, ubi citatur testimonium Ioannis Comubiensis2, quam in notis ad textum et in indicibus nostris, non credimus Petrum haeredes Anselmi Laudunensls; regnabat enim sapientia, «prima omnium expetendorum)}1, et spiritus contemplationis, unacurn scientia aperta nostrum scholas sive Abaelardi sive Montis S. Genovefae frequentasse 3. novls speculationibus. Qui enim scripsit : «Omnia disce: videbis Proinde, quod ad primos annes parisienses Petri attinet Lombardi, nihil esse superfluurn. Coartata scientia iucunda non est»2, de thesauris pro certo habemus quod victum quotidianum habuit tam corporis quam anirnae apud abbatiam S. Victoris; quod Glossam in psalrnos incepit ad suis proferebat tam nova quam vetera3. usum suum personalem : et quod mox canoniam obtinuit in ecclesia Proinde non est mirum quod, brevi tempore elapse (,quod faeturus Sanctae Mariae, ut infra videhitur, erat hie)}, Petrus propositum reliquit redeundi in Italiam ac, forsitan consulente Hugone, Parisius statuit se tenere. Quod Iectiones Magistri Hugonis frequentaverit, quasi certum videtur; eius enim scripta, prae B. «Magister Petrus subdiaconus, Parisiensis canonieus s, sertim opus praeclarum Desaaameniis christianae fidei, et alia ab Hu gone dependentia, ut Summa seniemiarum, inter fontes primaries haben Obscuritas, quae usque hue vitam pansiensern Lombardi obvolvit, tur Petri Sententiarum, quodammodo dissipatur testimoniis quae post annum 1144 magis abun Utrum autem et Petrum Abaelardum adhuc in scholls docentem po dant. IIlo enim anno, ut apparet ex prosa quae in uno codice Metamor tuerit audire, quaeri potest cum praedecessoribus nostris4. Potuit qui phosis Goliae intitulatur, inter doetores Parisius noster nomi dern, quia annis 1136-1139, iterum Parisius Palatinus docebat et scrl- natur uti iam famosus : 1 Hugo de S. Victore, Didascalicon I, c. 1 (2) (PL 176,741 C; ed C. H. Buttimer, Celebrem theologum vidimus Lurnbardum, Washington 1939, 4). Cum Yvone, Helyam Petrurn, et Ernaldurn, • Ibid., VI, 3 (PL 176,800D-801A; ed. Buttimer, 115). Quorum opobalsamum spirat os et nardurn, 3 Cf. D. E. Luscombe, TheSchoolofPeterAbelard, c.VII : Hugh ofSt. Victor, Cam Et professipluriml suntAbaielardurn4. bridge1969,183-197.- Nonautemvellemuspenitusrespuere propositumFr. Bliemetzrleder, quod revera quodammodoobscurumest, scilicetquod Lombardus Remis Parisius venit(for sitan insplranteMagistro Alberico) ad GilberturnPorretanum consutendum circa Glcssam 1 VideE. M.Buytaert, PetriAbaelardiOperatheologica I (CorpusChristianorum:Con tinuatio Mediaevalis XI), Turnholtl 1969, X-XI. (futuram?) In psalmos melius expollendam. Unde deduclt quod Gilberte adhaerebat: «In Paris schlossstchdannPetrusLornbardusanGilbert delaPorree an, der auch ausder Schule • Vide Infra, p. 120, n. l. Anselmahervorgegangenwar;sparerwandteerslchfrellichvonihmab,entwederauseigener nMulto minus fabulam acclpimus secundum quam Lornbardus opus Abaelardi Sic Uberzeugung oder aus Augendienerei» (Robert vonMelun•.., in Zeiischr. f. Kirchengesch, ei nonBreviariurn suurn appellasset (ct. editio secunda, 1916,XIII, not. 1). Mala lnterpre 53[1934]168).Quod nobis improbabile videtur («cette affirmation de Bliernetzrleder, dicit tatioessevideturverborum Ioannls Cornubiensls, dequlbus infra quando ageturdefontibus los. de Ghellinck, devrait stre plus solidement etablie»,in Le mouvemeni thiologique au Sententiarum. Quod postea dicunt antecessores nostri (p. XLVI), quod ratione fontlum XII' siecle, ed. 2, Bruxelles-Paris 1948,215),quarnvis ex alia parte Lornbardus Gilbertum eius, operurn scilicet Abaelardi, Hugonis et Gratiani, «non immerite Lornbardus appella retnr 'Abaelardus catholicus' spiritu Hugonis repletus., nobis nlmis excessivum vldetur. certo certius directe cognovit: concanonicl enim erant (unacum Theodorico Carnotensi) ecclesiaeS.Mariaeante 1142.NominaGiUebertisacerdotiset Theod,oriclsacerdlltlsinveniuntur Cf.etiam D. E. Luscombe, TheSchool ofP. Abelard, 279s. saltern in duobus documentls ann. 1133et 1134; cf. PL 173,1423-1424, ac J. Depoln, Re " Versus 197-200.Textum secundum cod. saec. XIII Musaei Britannici Harley 978 ceuildechartes etdocuments deSaint-Martln-des-Champs II (Archives de la Prance mona (ubi titulus invenitur), ft. 121c-122c(postea 1OOc-102c) edidit T. Wright, TheLatinPoems stlque,16),Paris 1913,n.200,p. 11;deinde PL 173,1424-1427,et M.Guerard,Cartulairede commonly attributed toWalter Mapes, London 1841, 21-30; secundum eundem cod. atque l'egtise Notre-Dame deParisI, Paris 1850,335-337,ac R. de Lasteyrle, Cartulalre general cod. saec. XIV Sancti Audomarl 710, ft. I22d-124b, R. B. C. Huygens, Mitteilungen aus deParisI, Paris1887,n. 253,pp. 251-253.Aliadocumenta ab anna 1134usque ad an. 1142 Handschriften, in Studimedievati, III S., 3 (1962)764-772.Ad versum 198,loco Ernaldum legitur BernardumIncod. Harlelo. Opus certo composltumest post 1142,quia Gilbertus iam vel deflciunt vel adhuc latent In Archivis. praesul praesulumstatPictavlensis" (v. 191);et ante finem1144,quando RobertusPullus 4 Cf.edltio secunda (1916), XII. Romam convocatus fuit. Immo post mortem P. Abaelardiessevidetur, «cuiustotusexstitlt PROL. 2 VITA LOMBARDI: CANONICUS S. MARIAE 19* 18* PROLEGOMENA vari &1. Quam interpretationem acriter reiecit Fr. Pelster (qui primum Aequi ponderis aestimari debet, ut nobis videtur, quoddam docu earn receperat), arguendo quod quasi impossibile esset quod Lombardo mentum anni 1150, ubi inter illos qui testes sunt cuiusdarn actus Thee Parisius iam a decennio docenti defuisset quodcumque beneficium ad baldi Parisiensis episcopi enumerantur: Guermundus sacerdos, Parisiensis eum sustentandum ; insuper quod idem documentum pontificium quen archidiaconus ; Magister Hugo de Campo Florida diaconus, Parisiensis dam Magistrum Petrum respicit expraebendaconcessafideliordebeat canonicus ; Magister Petrus subdiaconus, Parisiensis canonicus;etc. 1. esse episcopo Bellovacensi et eidem ecclesiae fidelius deservire 2. Quod Quomodo hoc culmen Lombardus, illustrari potest allis do- ad Magistrum Petrum Lombardum attinet, verisimile idemPelster curnentis in perrnultis fontibus dispersis, Quae inter illa ad suurn magi eum canonicatum in capitulo Nostrae Dominae Parisius obtinuisse; sed sterium directe pertinent, infra ; hie ilia ofterentur quae unum solum argumentum obtulit, quod scilicet testamento suo quandam suamvitam quotidianam quodammodo tangunt. domum Parisius capitulo cathedralis legavit, unacum suis libris, Quam donationem, non solum quia vitam Lombardi iIIustrat sed et argumentum I. Coniecturae aliorurn. nostrum, hie ornnino convenit examinare. Olim dicebatur quod noster Petrus canonicus fuit S. Mariae Carno tensis ante suam electionern in episcopurn Parisiensem2. Sed ille Ma 2. Demus Lombardi. gister Petrus Lombardus, ut notatur in Obituario eiusdern ecclesiae, fuit Argumentum Fr. Pelster tertius si cl. auctor Obituarium phisicus domini regis etcanoniais subdiaconus huiusecciesiae 3. consuluisset ecclesiae S. Mariae3. Nam istud loquitur de dorno quae siia Recenttus alii voluerunt Lombardum illum esse Magistrum Petrum est tuxia Sanctum Christophorum, id est quasi iuxta Paradisum seu para pro quo, postulantibus damno Claravallensi et pluribus allis, die 19 ia- visum ante ecclesiam Nostrae Dominae. Ecce textus quo legatum nuarii 1152 papa III exoravit Henricum Bellovacensem Lombardi describitur: scopum, ut eidern Magistro praebendarninsua ecclesiaconcederet, «quo niam tam longo tempore scholasticis studiis utiliter et honeste per Dei V. Nonas Maii. De domo sancte Marie, obilt Symon dlaconus. Eodem die, obiit gratiarn insudavit, nee tamen adhuc ecclesiastlco meruit beneficiosuble- magister Petrus episcopus;pro cuius animahabuimus triginta Iibras Parisiensiumrno nete, ad statlonern anniversarii die persolvendam, Statio autem ilia persolvltur de spiritusdivlnus »(v. 214);scil. post21aprilis 1144,secundumd. editorern E, M. Buytaert, loco cit.,XII.Certe componi potultpostea,C.1150,ut aliqui dicunt;sed complexionern scho 1 Eugenii III Epist.480 (PI. 180,1498-1499;Jaffe, n.9534). los. de Ghellinckprimus larum parisiensium certlsslme deplugit ut lnveniebaturanno 1144. essevidetur qui hancinterpretationem proposuit,in editione primasui Lemouvementtheoio 1 Ed. R. de Lasteyrie, Cartulaire gent:ral I, n. 359, pp. 322-323. giqaeauXlI«siede, Paris1914, 128;quam renovavit in Lacarriere...Quelques precisions..., 2 Quis primus fuerlt qui hanc opinionern prcposuit, nescirnus. I. A. Fabricius (1668 InRev.Hist, Ecci.27(1931)803, 806,817; hancprirnumaccepitetiarn Fr. Pelsterin Wann 1736)earnrecitatut rem iam notam (Biv/iotheea mediae et intimaeIaiinitaiis V, Patavii hatPetrasLombardusdieLibri IVSententiarumvottenda», InGregorianum2 (1921)388-390, 1754, 262); quam repetunt edltores Maurlni Galiiae chrisiianaeVII, 68, et postea quam uti etlam antecessores nostrl in editlone secunda, XIII et XIX. pluriml, Fr. Pelster,Del'Briel IIIanBiscno]HeinrichvonBeauvaisunadieDotierung s PostC.F. duCange,s.v, Archiater,inGlossarium I, Parisiis1840,367,qui eurnoblisse del' Libri IV Senieniiarum, in Gregorianum 15(1943)262-266. Hac refutatione non obstante an. 1138posuerat, quasi omnes eum dleunt essemedlcttm Ludovicl VII (ct. I. deGhelllnck, opinionem suam retinuJt I. de Ghellinck in ed. secunda eiusdem librl (1948), 216, et 288. LacarrieredePierreLomvard.Quelquesprecisionschronologiques, InRev.Hist.Eccl. 27[1931] 3 Incerti sumtls utrum documenttlm setl charta ad quam Pelster leetorem refert (Der 793).SedsecundumAug.Molinier,qui idem Ohituariumedidlt,commemoratiohuius P. Lorn Brief,..,265, not. 8), anni scilicet 1251 (apud M.Guerard, Carlalairedel'eglise Notre-Dame hardl (qUiunlcus exstatin eodem Obituarlo)additioest saec. XIII (Obi/uuires delaprovince deParisIII, Paris 1850, n. 68, pp. 395·396), domum aliquam respiciat nostri Lombardi an deSensII, Paris1906,35). Unde probabilevideturquod physicusfnerit domini regis Ludo allam prope abbatiamS.Oenovefaeet potiusad MagistrumPetrumLombardumphysicumet vic!IX(dequo vide I. de Oheliinck, loco cit.);et quod alius P. Lombardus,saeculi sen. XII, canonicum Carnotensem pertinentem. Allam chartam invenimus de domo Magislri Ha nunquam exstiterit. Verumtamen, iam anno 1750editores Histaire lill.deFrance quendam gonisdeNOValia(qui canonicusfuliS.Mariae) ad ann. 1166-1167,uhlcommemorantufquae rumoremdeeoaudierant:«On nous donne aussipour premiermedicindu Roi LouisIeJeune dam Oila et Petrus Lumhardus eius maritus (R. de Lasteyrle, Cartulaire general I, n. 462, un Pierre Lombard, Chanoine de I'eglise de Chartres, ou nest,dit-otl, enterre, et alnsi fort pp. 391-392). different de de Paris de mf:me nom; (IX,194). 20* PROLEGOMENA VITA LOMBARDI: CANONICUS S. MARIAE 21* dornoHenrici,fratrisArnulfi RuffideOrliaco,que inmortetlliusHenricivenit inmanu S. Victoris reliquerat circa an. 11381; necnon et altera quae olim Col capituli;Henricusenim eratdefamilia'beate Marie. Domus Illasita est iuxta sanctum legium XVIII Scholarium hospitabat2. Christophorum. Habuimus etiam capellam integram,in qua scilicet erat calix aureus, Proh dolor autem praeter designationem obscuram iuxia S. Chri infula dalmatica et tunica, bacini duo argentei cum duobus vasculis argenteis, ad mi stophorum nihil aliud invenitur quo determinari possit collocatio domus nistrandumaquamet vlnurn,breviariuminduobus voluminibus,et palliumunumante altare. Insuper habuimus omnes libros eius glosatos, scilicet: NovumTestamentum Petri3. Maioris reapse momenti nobis est quod haec ecclesia et domus totum; in Vetero Testamento: Psalterium, quinque libros Moysi, quatuor maiores Lombardi duos passus distabant a Paravisu : Larue duParvis bien pres I Prophetas, duodecimminores,Cantica, lob, Hester,Thobiam, Iudith,librumSapientie, Et larue du Cloistre apres I Et la grant rue S. Chrisiolle...4; ac proinde Ecclesiasticum,Sententias eiusdemet Decreta Gratiani1. in vicu scholarum circa ecclesiam Nostrae Dominae 5. Inde sequitur quod in hac domo Magister Lornbardus non solum Nobis multum interest determinare ubi exstabat ecclesia S. Chri opera sua conscripsit sed etiam, ut aestimamus, scholas suas tenebat. stophori ante annum 1747 (quando demolita est), iuxta quam sita fuit Idem faciebant,.ut videtur, saltern quidam alii magistri. Quare enim do domus Magistri Petri;'et proprius, quam relationem habuit utraque ad mum iuxta illam ecclesiam obtinuit nisi relationem intimam iam coepisset ecclesiam cathedralem. Sed primum, non obliviscamur quod hie agitur inter se et ecclesiam ac scholas eius? Unde ad coniecturam Fr. Pelster de ecclesia antiqua S. Mariae, non de basilica monumentali quam aedifi revertamur, quod scilicet Lombardus canonicus fuerit S. Mariae, ut earn cari fecit successor Lombardi in episcopatu, Magister scilicet Mauritius convertamus in certitudinem. de Sulliaco, Nam antea duae exstabant ecclesiae maiores unacum tertia quae baptisterium forsitan amplectebatur: ecclesia scilicet cathedralis 3. Canonicus Sanctae Mariae. S.Mariae, sita quasi circa centrum chori ecclesiae actualis;ecclesia iterum S. Stephani aedificata circa triginta metra ad occidentem alterius, ante et Hoc differunt poeta et historicus, ait Aristoteles6, quod hie res ge probabiliter sub portis seu valvis ecclesiae Mauritii (quae ecclesia antiqua stas,ille ut geri potuerunt exponit. Sed quanti vitam Lombardi supposi quasi funditus eversa fuit et derelicta circa annum 1110); necnon et ec tionibus illustrando se potius poetas esse demonstrant quam historicos! clesiola S. Iohannis Rotunda (demolita anna 1748), quae probabiliter Antiquioribus siquidem sufficiebat quod nescio quis Petrus Lombardus baptisterium erat, ad sinistram seu aquilonem portarum ecclesiae actua canonicus esset Carnotensis;unde alias possibilitates non exarninaverunt". lis2. Extra hunc complexum episcopalem, proxima autem (inter aqui lonem et occasum) ecclesiae S. Stephani, inveniebatur altera S. Christo 1 Verba sunt Innocentii Pp. II in epist. ed. apud J. von Pflugk-Harttung, ActaPon phoro dedicata domibus et aedificiis quasi circumdata, inter quaspraeter tificumRomanorum ineditaI, Stuttgart 1881et Graz 1958, 161-162; vide alia documenta domum Lombardi recordatur alia etiam «iuxta S. Cristoforum cum pIa in R.de Lasteyrie, Cartulaire I, nn. 277, 291, 526, pp. 270, 280-281, 441-442; ex ultimo teis eidem domui contiguis quam Obizo medicus» testamento abbatiae concluditur quod domum suamnon emeratLombardusa canonicis S.Victoris, quia domurn adhuc possederunt circa 1175-1192. 2 Cf. H. Geraud, ParissousPhilippe-le-Bel,Paris1837,405;E.Coyecque, L'Hotel-Dieu deParisaumoyenage. Histoireetdocuments II, Paris 1889, n. 669, p. 103;n.2048,p.373. 1 Cf.M.Guerard, Cartuiaire IV, 60; A. Molinier, ObituairesdeLa provincedeSens1-1, 3 Descriptiones et imagines platearumviarumque inveniuntur apud E. Raunie, 126.Secundum intellecturn nostrum huius documentl, quod morti Lombardi longe posterius taphierdu VieuxParisIII, Paris 1901; advertatur autem quod illae vicum S. Christophori videtur, domum suam canonico Henrico de Orliaco locavit MagisterPetrusiam episcopus, (pp. 107-115) demonstrant post apertionem Viae Novae Nostrae Dominae. Quae posteainmorte Henriciproprietascapitulievasit,itaut reddituseiusstipendiumanni 4:Cf.Abbe Lebeuf, Histoire delavilleetdetoutlediocese deParis1-1,Paris1754,574; versarii Lombardi suppeditaret. Quod deducitur ex alio documento, ad annum 1217, quo H. Geraud,ParissousPhilippe-le-Bel,571-572;et Jacq.Hillairet,Dictionnairetiistoriquedes capitulum quandam (eandem, scilicet) domum sitam iuxta S. Christophorum canonico ruesdeParisII, Paris 1963,232-237. Ebrardo concedit, quandiu vixerit, eo tenore ut dictus Ebrardus solvat... stationem unam, 5 Cf.A.L.Gabriel, LesecolesdelacaitiedraledeNotre-Dameetlecommencementdel'Uni mense iulio, die anniversarii Petri Lombardi, Parisiensisepiscopi(M.Guerard,CartulaireIII, versitedeParis,in Revued'histoire del'EglisedeFrance 50(1964)73-98. p. 358). 6 De poetica, c. 9 (vel 7) (ed. Bekker 1451b 1-5). 2 Cf.J. Hubert, LesoriginesdeNotre-Dame deParis,in Revued'hisioire del'Eglisede 7 Audianturverba F. Protois: «(Dom [G.A.] Lobineau, dans sonHistoiredefavillede France 50 5-24 vide etiam ibl UUl-IJ.">J>Ja>J. Paris[Paris 1725],nieque PierreLombardait protesse latheologie dans l'ecoleepiscopatede