MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 80. Yıl Anısına SAYI : 19 YIL : 2015 MTA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ADINA SAHİBİ GENEL MÜDÜR Yusuf Ziya COŞAR REDAKSİYON KURULU Bahadır ŞAHİN (Başkan) Hafize AKILLI (Kurul Sekreteri) Cahit DÖNMEZ Nihal GÖRMÜŞ Ayhan ILGAR Nuray KARAPINAR İlker ŞENGÜLER EDİTÖRLER Nuray KARAPINAR İlker ŞENGÜLER YAZI İNCELEME KURULU Gökhan ATICI Yahya ÇİFTÇİ Tolga ESİRTGEN Sezin ÖZAKSOY Ebru ÖZTÜRK Saruhan SAKLAR Emine CİCİOĞLU SÜTÇÜ Serpil YAVUZ SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Dr. Erol TİMUR (Bilimsel Dokümantasyon ve Tanıtma Dairesi Başkanı) [email protected] Yönetim Yeri Redaksiyon Kurulu Başkanlığı Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Üniversiteler Mah. Dumlupınar Bulvarı No: 139 A Blok, 06800 Çankaya/ANKARA e-posta [email protected] Telefon : (0 312) 201 15 24 – 201 15 22 Faks : (0 312) 285 42 71 – 287 91 51 Ön Kapak Fotoğrafı: Bitlis Masifi - Kuvarsitleri - MUŞ - M. Bahadır ŞAHİN Arka Kapak Fotoğrafı: Narman Peri Bacaları - Narman - ERZURUM - M. Bahadır ŞAHİN Baskı: Pulat Basımevi Kağıt Ambalaj Gıda Paz. Tic. San. Ltd. Şti. Basım Tarihi: 13.07.2015 Yayım Türü: Yerel Süreli Yayın ISBN : 978 - 605 - 5310 - 70 - 7 İÇİNDEKİLER ORDU GÖLKÖY ÇETİLLİ Pb-Zn-Cu SAHASI MADEN JEOLOJİSİ Şenol KARSLI ..................................................................................................................................5 AVRUPA BİRLİĞİNİN KATILIM ÖNCESİ MALİ DESTEK ARACI (INSTRUMENT FOR PRE-ACCESSION- IPA ) VE MADEN ATIKLARI YÖNETİMİ PROJESİ Nuray KARAPINAR .........................................................................................................................15 MADEN KARMAŞIĞINA AİT DASİTİK KAYAÇLARLA İLİŞKİLİ HİDROTERMAL TİP BAKIR CEVHERLEŞMELERİNE GÜNEYDOĞU ANADOLUDAN BİR ÖRNEK (YUKARIŞEYHLER/ DİYARBAKIR) Nail YILDIRIM ve Mahmut EROĞLU ...............................................................................................31 SİVAS ŞEHİR KİMLİĞİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA ÖNERİLERİ M. Emrah AYAZ ..............................................................................................................................43 ADIYAMAN - KOÇALİ KARMAŞIĞININ IP YÖNTEMİYLE İNCELENMESİ Kürşad BEKAR ...............................................................................................................................65 SICAK SU İLE SIĞ SOĞUK SUYUN KARIŞMASINDAN MEYDANA GELEN SUDA KARIŞMADAN ÖNCE BUHAR VE ISI KAYBININ OLUP OLMADIĞININ SAPTANMASI Mert ARSLAN ..................................................................................................................................75 GÖMÜLÜ BİR NESNENİN İKİ HALKA ELEKTROMANYETİK YÖNTEM (GEM-2) İLE ARANMASI Sinem AYKAÇ, B. Bihter DEMİRCİ ve Z. Rezzan ÖZERK ..............................................................81 MURATDERE (BOZÜYÜK-BİLECİK) Cu-Mo-Au CEVHERLEŞMESİ Veysel URKAN ...............................................................................................................................85 SİVAS DİVRİĞİ GÜNEŞ VE SOĞUCAK SAHALARININ JEOFİZİK IP TEPKİLERİ Kürşad BEKAR ...............................................................................................................................93 LEONARDİT: ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE EKONOMİK DEĞERİ İlker ŞENGÜLER ..........................................................................................................................101 TEMİZLİK MALZEMELERİNDEKİ TEHLİKE - DAHA TEMİZ OLMAK ADINA ÇEVRE VE SAĞLIĞIMIZI MI TEHDİT EDİYORUZ? Nuray KARAPINAR .......................................................................................................................107 KÜTÜPHANEDEN HABERLER ....................................................................................................119 DERLEMEYE YENİ GELEN RAPORLAR .....................................................................................123 ORDU GÖLKÖY ÇETİLLİ Pb-Zn-Cu BÖLGESEL JEOLOJİ SAHASI MADEN JEOLOJİSİ Doğu Pontid Tektonik Kuşağı’nın Kuzey Zon’unda, Ordu ili sınırları içerisinde yer alan Şenol KARSLI* çalışma sahasında Üst Kretase-Kuvaterner yaş aralığında gelişmiş magmatik, volkanik ve se- GİRİŞ dimanter kayaçlar yüzeylenmektedir. Bölgenin büyük bir kesiminde Üst Kretase yaşlı bimodal Magmatik ark özelliğinde olan Doğu Pon- yay volkanizmasından türeyen kayaçlar yüzey- titler, baz metal ve kıymetli metaller açısından lenmektedir. Yay volkanizmasının ilk ürünlerini oldukça önemli bir potansiyele sahiptir. Polime- temsil eden Turoniyen yaşlı andezitik-bazaltik talik cevherleşmeler açısından zengin olan bu volkanitlerin meydana getirdiği Çatak formas- kuşak içerisindeki Ordu yöresi; damar, skarn yonu yörenin en yaşlı kayaçlarını oluşturur. Yay ve epitermal tip cevherleşmeler açısından zen- volkanizmasının ilk asidik ürünlerini oluşturan gin bir alt bölge oluşturmaktadır. 2003 yılında ve Doğu Pontit’lerdeki VMS tip cevherleşmeleri yapılan çalışmalarda potansiyel olarak görülen içeren Santoniyen yaşlı riyolit, riyodasit ve dasit Çetilli sahası; 2004 yılında MTA tarafından ruh- bileşimindeki volkanitlerin oluşturduğu Kızılkaya satlandırılmış, sahada aramaya yönelik olarak formasyonu tarafından uyumlu olarak örtülürler. başlatılan detay maden jeolojisi ve sondaj ça- Üst Santoniyen yaşlı andezitik-bazaltik volka- lışmaları ise 2007-2008 yıllarında gerçekleştiri- nizmadan meydana gelen Çağlayan formasyo- lerek, sahanın potansiyeli ortaya konulmuş ve nu tarafından uyumlu olarak örtülürler. Ordu yö- buluculuk hakkı alınmıştır. resindeki damar ve skarn tip cevherleşmelerin büyük bir bölümü Çağlayan formasyonu içerisin- de gelişmiştir. Üst Santoniyen-Alt Kampaniyen yaşlı riyolit-riyodasit-dasit ve trakiandezit bileşi- mindeki Tirebolu Formasyonu tarafından uyum- lu olarak örtülürler. Pontitlerin doğu bölümünde riyolit-riyodasit ve dasit bileşiminde olan birim Ordu yöresinde yaygın olarak trakiandezitlerden oluşur. Üst Kretase yaşlı bimodal yay volkaniz- masının son ürünlerini oluşturan birim içerisinde Ordu yöresindeki epitermal Au, Ag ve kil yatak- ları yer alır. Tüm bu birimler granit, granodiyorit, mon- zonit, kuvarslı monzonit, siyenit ve kuvarslı siye- nit bileşimindeki derinlik kayaçları tarafından ke- silmiştir. Doğu Pontit’lerde Kaçkar Granodiyoriti-I (Güven, 1993) olarak tanımlanan Üst Kretase yaşlı intrüzif kayaçlar yoğun olarak Gürgentepe- Şekil-1: Çalışma Topçam-Çambaşı hattında mostra vermektedir. sahası yer bulduru haritası Yörede çalışma yapan araştırmacılardan Türk- Yugoslav Ekibi (1970) ile Terlemez ve Yılmaz (1980) tarafından bu intrüzif kayaçlar Üst Kre- tase yaşlı olarak kabul edilmiştir. Güner (1989), Şekil 1- Çalışma sahası yer bulduru haritası Topçam yöresinde yaptıkları çalışmada taban *Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Doğu Karadeniz Bölge Müdürlüğü, Trabzon. 5 konglomerasıyla başlayan Eosen yaşlı birimlerin söz konusu siyenitlerin üzerine uyumsuz olarak oturduğunu ve konglomera çakıllarının önemli bir bölümünün siyenitlerden türediğini vurgula- yarak, bölgedeki siyenitik intrüziflerin yaşının Üst Kretase olması gerektiğini belirtmiştir. Maastrihtiyen yaşlı resifal kireçtaşların- dan oluşan Ağıllar formasyonu tüm bu birimler üzerine taban konglomerasıyla gelir. Paleosen yaşlı kireçtaşı, kumtaşı, kiltaşı, tüf ve marnlar- dan oluşan Gölköy formasyonu özellikle Gölköy çevresinde yaygın olarak izlenmektedir. Türk- Yugoslav Ekibi (1970) tarafından Topçam yö- resinde yapılan çalışmalarda, birim içerisinde Türkiye’de nadiren izlenen Dictiokathina simp- lex smouth mikrofosili tespit ederek birimin yaşı- nı Paleosen olarak belirlemiştir. Laramik fazına karşılık gelen taban konglomerasıyla başlayan söz konusu Paleosen yaşlı sedimanter çökeller üzerine yine taban konglomerasıyla başlayan ve Diyabaz gri renkli kumlu-killi kireçtaşlarıyla devam eden Andezitlik-bazaltik lav ve piroklastikler Eosen yaşlı sedimanter kayaçlar uyumsuz ola- Taban konglomerası-kireçtası (nummulitli rak gelmektedir. Gölköy’ün güney kesimlerinde Taban konglomerası-kireçtası-kiltası-mam Kireçtası yaygın olarak mostra veren birimin yaşı Ağralı Trakiandezitik lav ve piroklastikler (1967), Türk-Yugoslav Ekibi (1970) ve Terlemez Andezitlik lav ve piroklastikler ve Yılmaz (1980) tarafından birim içerisinde tes- Şekil 2- Çalışma alanının jeoloji haritası (Güner vd., 1989). pit edilen Nummulites sp. Fosillerine dayanıla- rak Eosen olarak saptanmıştır. Alt-Orta Eosen yaşlı sedimanlar üzerine Orta-Üst Eosen yaşlı andezit-bazalt lav ve piroklastiklerinden oluşan Tonya formasyonu (Kurt vd., 2006) gelmektedir. Kaçkar Granodiyoriti-II (Güven, 1993) olarak tanımlanan mikrodiyorit, diyorit ve kuvarslıdiyo- ritler tarafından kesilmektedir. Tersiyer yaşlı bu intrüzif kayaçlar; Ünye’nin güney ve güneybatısı ile Gölköy’ün güneyinde mostra vermektedir. Gölköy-Aybastı hattının güneyinde, Ca- nik dağlarında yüzeylenen, bazaltik ve andezitik lavlardan oluşan Üst Miyosen-Pliyosen volkanit- ler ise kıtasal plaka içi volkanizma ürünleridir. Şekil 3- Ordu-Gölköy yöresi genelleştirilmiş stratigra- fik kolon kesiti (Güner vd., 1989). 6 YAPISAL JEOLOJİ Maastrihtiyen yaşlı resifal kireçtaşları, Üst Kre- tase yaşlı volkanitler üzerine uyumsuz olarak Alp Orojenezinin etkisi altında kalmış olan gelirken, Paleosen yaşlı Gölköy formasyonu ve çalışma alanında, Laramiyen ve Anadolu fazları- Orta Eosen yaşlı İskenderli üyesi de diğer birim- nın etkisiyle gelişmiş olan uyumsuzluklar ve fay- ler üzerine taban konglomerasıyla oturmaktadır. lanmalar belirgin bir şekilde izlenmektedir. Yörede gerçekleştirilen uzaktan algılama Yöredeki mağmatik faaliyetler; Üst Kretase çalışmalarında da (Şekil 4) görüleceği üzere döneminde siyenit-monzonitlerle, Tersiyer dö- bölgede KD-GB, KB-GD ve D-B olmak üzere üç neminde ise monzonitik intrüziflerle temsil edil- farklı doğrultuda gelişmiş kırık sistemi mevcut- mektedir. Yoğun volkanizmanın egemen olduğu tur. Çağlayan formasyonu ve Tirebolu formasyo- Üst Kretase ve Eosen dönemi arasında Maast- nu içerisinde yer alan ve detaylı olarak çalışılan rihtiyen-Orta Eosen dönemi oldukça duraylı olup damar tip cevherleşmelerin doğrultuları, uydu sedimanter birimlerle temsil edilir. Orojenik ha- fotoğrafında izlenen doğrultularla birebir örtüş- reketlere bağlı olarak inceleme alanı içerisinde mektedir. üç ayrı seviyede uyumsuzluk tespit edilmiştir. Şekil 4- Ordu-Gölköy yöresi Aster görüntüsü ve çizgiselliği. 7 CEVHERLEŞME no.lu damarda gerçekleştirilen sondajlarda, da- mar eğimlerinin derine inildikçe belirgin bir şe- Ruhsat alanındaki polimetalik Pb, Zn, Cu kilde artarak 75°-80° ‘ye ulaştığı tespit edilmiştir. ve eşlik eden Au ve Ag cevherleşmeleri; Çağla- KB-GD damarların eğimlerinde ise herhangi bir yan formasyonu içerisindeki tektonik hatlar bo- değişiklik gözlenmemiştir. Cevher damarları yü- yunca gelişmiş damar tip cevherleşmeler olup zeyde; oksitlenmeye bağlı olarak limonitleşme, batıdan doğuya doğru 1 no.lu damar, 2 no.lu hematitleşme, yer yer malakit, azurit ve mangan damar, 3 no.lu damar, 4 no.lu damar, 5 no.lu sıvamaları içeren sarımsı-kahverenkli zonlar damar ve 6 no.lu damar şeklinde adlandırılmıştır şeklinde izlenmektedir. KB-GD doğrultulu da- (Şekil 5). Damarlar genel olarak; KB-GD (3 no.lu, marlarda cevherleşme açık boşluk dolgusu şek- 4 no.lu ve 6 no.lu damarlar), KD-GB (2 no.lu ve linde, KD-GB ve D-B doğrultulu damarlarda ise 5 no.lu damarlar) ve D-B (1 no.lu damar) olmak breş dolgusu şeklindedir. Breş parçaları; çoğun- üzere üç farklı doğrultuda gelişmiştir. Kalınlıkları lukla silisleşmiş, yer yer yoğun olarak killeşmiş 30 cm ile 170 cm arasında değişen damarların yan kayaç parçalarından oluşmaktadır. Düşük uzunlukları 200 m (3 no.lu damar) ile 900 m (2 eğime sahip KD-GB ve D-B doğrultulu damar- no.lu damar) arasındadır. Ruhsat alanı içerisin- larda serizitleşme ve kaolinleşme şeklinde iz- de bu damarlar dışında daha küçük ölçekli ve lenen yan kayaç alterasyonu çok daha belirgin devamlılıkları daha az olan birkaç adet damar ve geniş bir zon oluştururken, KB-GD doğrultulu daha mevcuttur. damarlardaki yan kayaç alterasyonu çok zayıf ve daha dar alanda izlenmektedir. Sondaj çalış- KD-GB ve D-B doğrultulu damarların most- maları sonucunda D-B ve KD-GB doğrultulu da- radaki eğimleri, düşük olup, 53°-60° arasında de- marların, yanal ve düşey yönde genişleyip da- ğişirken, KB-GD doğrultulu damarların eğimleri ralan mercekler şeklinde geliştiği saptanmıştır. 78°-83° arasında değişmektedir. Düşük eğimli 1 Şekil 5- Ordu-Gölköy-Çetilli köyü jeoloji haritası (Karslı vd., 2009). 8 Cevher Mineralleri ve Parajenez olarak kalkopirit ayrılımları izlenmesi nedeniyle kalkopiritle eş yaşlıdır. Galen; cevher kesitlerin- Cevherli zonlardan alınan örneklerin mik- de sfalerite göre daha az bollukta bulunmakta- roskobik incelemelerine göre yörede; farklı faz- dır ve iki ayrı fazda gelişmiştir. Kalkopirit; sfa- larda yerleşmiş ve teleskopaj nedeniyle düzgün lerite oranla kayaç içerisinde daha az miktarda bir zonlanma göstermeyen polimetalik damar bulunmaktadır. İki ayrı fazda gelişmiştir. Cevher tip cevherleşmeler izlenmektedir. Cevher mi- kesitlerinde sfaleriti ve piriti ornatmış şekilde neralleri olarak; sfalerit, galen, kalkopirit, pirit, görülmektedir. Altın; cevher mikroskobisi çalış- fahlerz (tedraedrit, tenandit, frayberjit), arjantit, malarında iki ayrı fazda geliştiği belirlenmiştir. elektrum, polibazit, gümüş sülfotuzlar ve altın Kalkopirit, sfalerit ve kuvars (içerisinde 5-100 tespit edilmiştir. Limonit, götit, lepidokrosit, ma- mikron arasında değişen boyutlarda izlenmek- lakit, azurit, anglesit ve serusit ikincil mineraller tedir (Şekil 6). Elektrum; altın gibi iki ayrı faz- olarak izlenirken cevherleşmenin gang mineral- da gelişmiştir. Tane boyu 5-10 mikron arasında lerini kuvars, barit ve kalsit oluşturmaktadır. Pi- değişmekte olup kalkopirit ve kuvars içerisinde rit; en yaygın bulunan minerallerden biridir. Ga- gözlenmektedir (Şekil 7). len, sfalerit ve kalkopirit tarafından ornatılmıştır. Öz-yarı öz şekilli ve yer yer ince taneler halinde Cevher mikroskobisi çalışmaları sonucu bulunur. Sfalerit; kayaç içerisinde görülen en saptanan Ordu-Çetilli cevherleşmesi mineral yaygın minerallerden birisidir. İçerisinde yaygın parajenez ve süksesyonu çizelge 1’de verilmiştir. Zn Au 25m Şekil 6- Sfalerit içerisinde altın tanesi (Zn: sfalerit, Au: altın), Kuvars içerisinde altın tanesi (Sf: sfalerit, Au: altın, Qtz: kuvars.) QtzQQttzz EEEllkklk PPP 4422mm Şekil 7- Kuvars içerisinde elektrum tanesi (Qtz: ku- vars, Elk: elektrum, P: pirit.) 9 Cevherleşmenin Jenezi lanma izlenememesi, nispeten bazı damarların üst kotlarında galen ve sfalerit izlenirken düşük kotlarda kalkopirit ve sfaleritin varlığı, damarla- İnceleme alanındaki cevherleşmeler Üst rın yan kayaç ile düzgün sınırlar oluşturması ve Kretase yaşlı andezitik ve bazaltik volkanitlerde- yankayaç alterasyonunun damarlara yakın dar ki D-B, KB-GD ve KD-GB tektonik hatlar boyun- alanlarda izlenmesi; yöredeki cevherleşmelerin ca yerleşmiştir. Sahanın hemen kuzeybatısında kökeninin sığ derinliklere sokulum yapmış Üst monzonitik-siyenitik batolit mostra vermektedir. Kretase yaşlı monzonit-siyenitlerle ilişkili olarak Mineral parajenezindeki çeşitlilik, bol miktar- gelişmiş bir cevherleşme olduğunu göstermek- da sülfotuzların varlığı (tennandit, tedraedrit ve tedir. enerjitin), teleskopaj nedeniyle normal bir zon- Çizelge 1- Ordu-Çetilli cevherleşmesi mineral parejenez ve süksesyonu. KIRILMA + ORNATIM KIRILMA + ORNATIM KIRILMA + ORNATIM 10