B I B L I O T H E CA S C RI P TO RVM GRAECORVM ET ROMANORVM T E V B N E R I A NA 1221 M. TVLLI CICERONIS SCRIPTA QVAE MANSERVNT OMNIA FASC. 45 DE NATVRA DEORVM POST O. PLASBERG EDIDIT W.AX EDITTO STEREOTYPA EDITIONIS SECVNDAE (MCMXXXIII) w DE G BEROLINI ET NOVI EBORACI WALTER DE GRUYTER MMVIII © Gedruckt auf säurefreiem Papier, das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt. ISBN 978-3-11-020843-6 Bibliograflsche Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliograflsche Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. © Copyright 2008 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, D-10785 Berlin Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwer- tung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Überset- zungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany Druck und Bindung: AZ Druck und Datentechnik GmbH, Kempten PRAEFATIO Cicero in libri de divinatione II prooemio (3), ubi tem- porum ordine servato libros a se usque ad id tempus de philosophia scriptos enumerai, commemoratis Tusculanis disputationibus sic scribit: quibus rebus editis tres libri perfecti sunt de ne tura deorum '), in quibus omnis eius loci quaestio continetur. quae ut plane esset cumulateque perfecta, de divinatione ingressi sumns his libris scribere, quibus, ut est in animo, de fato si adiunxerimus, erit ab- unde satisfactum toti huic quaestioni. similiter hos ut per- fectos commemorai div. 1,7. 2,148 fat. 1, ac velie se illos qui sunt de divinatione horum esse supplementum, in qui- bus ea quaestio praetermissa esset id est inchoata (cf. p. 170 v. divinatici), indicai div. 1,9. utque prooemium illud scrip- tum esse paulo post C. Caesaris mortem, ipsos autem libros ante apparet ex 2,7, ita in horum librorum prooemio (p.4,16) unius dominatio iis verbis commemoratur ex quibus eam nondum concidisse intellegatur. verum iam medio anno 709/45 Ciceronem videmus in omni hoc loco versantem, cum scribat Att. 13, 8 VI Id. Iun. e Tusculano epitomen Bruti Caelianorum velim mihi mittas et a Philoxeno JJavaixlov jrigl TiQovoiai. Caelianis quidem se usum ipse testatur p.52,9 div. 1,48. 49. 55. 56. 78, Panaetium se auctorem sequi div. 2,97, cuius sententiam commemorai etiam p. 97,12. quare quae paulo post scribit Att. 13,38,1 prid. Non. Sext. e Tuscu- lano ante tucem cum scriberem contra Epicureos, ea ad Cottae orationem quae est in horum librorum primo referri probabile est, itemque ad Vellei orationem ilia pertinent quae postridie illius diei scripsit Att. 13, 39, 2 Romam ut censes veniam, sed invitus, valde enim in scribendo hae- 1) Sic hos libros ipse vocat etiam div. 1,7, 8. 2,148 fat. 1 (cf. infra p. 14,26. 17, 17. 48, 16), atque ita nos vocare par est, quamquam et In codicum optimorum inscriptionibus et subscrlp- tionibus est rie deorum natura et eodem ordine grammatici qui- dam constanter utuntur, Probum dico qui fertur Vergili eclogarum commentatorem Charisium Diomedem Nonium, quibus accedit Augustinus de civ. Dei; sed Priscianus semper exhlbet de natura deorum, Idem singulis locis scholia Vergili Veronensia et Iuvenalis scholia; alii modo hoc modo illud, Lactantius (sed hic semel tantum de d. n.) Servius. codex Vossianus B in paginarum marglnibus superioribus habet de natura deorum. cf. IVahlen Zeitschr. f. d. tìsterr. Oymn. 24 (1873) 241 n. vel Gesamni. philol. Sehr. 1, 566 n. IV PRAEFATIO reo ') ... ìibros mihi de quibus ad te antea scripsi veìim miìtas et maxime $aiS(ov nsQl&eóbv eiTTAAIAOC: quos priore loco ìibros dicat incertum est, incertum etiam quid lateat in extremis1); Phaedri librum certe adhibere voluit ad pri- mum de nat. deor. librum conscribendum, quamquam certum indicium eius rei extat nullum, videmus igitur Ciceronem hos Ìibros mense Sextili anni 709/45 et proximo tempore ita conscripsisse ut Tusculanis disputationibus eodem tem- pore operam daret sed eas prius ederet quam hos confe- risse!'). eosdem ab ipso editos esse nullo testimonio con- stat: perfectos dicit div. 2, 3, quae verba supra exscripsi, perpolitos non potuit dicere; cuius rei maxime illud indi- cium est, quod, cum nunc colloquium eodem die incipiat atque finiatur (cf. p. 160,14), extant tamen prioris vestigia in- stituti (p. 78,20. 118,12. 124,32), quo tribus diebus continuis ita disputabatur ut singulis diebus singuli libri tribuerentur. Sunt autem nunc etsi unum ac continuum colloquium tamen duae disputationes, quarum participes idem sunt homines, sed prior in libro I maxime habetur inter C. Vel- leium Epicureum et C. Aurelium Cottam Academicum, poste- rior (lib. II et III) inter C. Lucilium Balbum Stoicum et eun- dem Cottam; quibus paene xtacpbv ngósanov accedit ipsius Ciceronis (p. 7,4-8,14. 90, 24. 160,28, cf. Att. 13,19,4) ìuve- nis sed ita intellegentis et eruditi ut Vellerns eum dicat (p. 8,6) Cottae adiutorem fore, ac de Velleio quidem et Balbo quae scimus ea omnia his libris debemus, nisi quod Vel- leium L. Licini Crassi oratoris clarissimi fuisse familiarem ut ex 1,58 discitur, codicibus quidem non consentientibus, ita ex de orat. 3,78, ubi etiam 'duo Balbi' inter homines Stoicos commemorantur eius aetatis. et hi et Cotta suae quisque disciplinae principes dicuntur p. 7,15 (cf. index), et si Antiochus, Academicus ille quidem sed qui proxime ab- esset a Stoicis, ad Balbum ilium librum misit (p. 7,18), inde quoque apparet eius principatum quendam fuisse. praeterea 1) Similiter 13, 45, 2 III la. quod me hortarls ut eos dies con- sumarti in philosophia, currentem tu quidem', cf. 13,47 insti- tuta omisi. 2) IìaXXàòoi scripsit Orelli, probavit Diels Sitz.-B. Beri. Ak. 1893, 116 n. 2 admonens Dlogenls libri qui fuit de Minerva (p. 17,23). [Plasberg 1911, 198 duo nomina fuisse putat cf. subscrlptionem Phllodemi de nat. deor. Ill (Diels Phllodemus III 1, p. 41) «DIAO- AHMOY I jrltpl T))[s] f fxJrafl'foiis ràv | frjfùr iiayiayl jjs] I -T J 3) Cf. MPohlenz Cic. Tusc. disp erklärt I (1912) 24. eo- dem fere tempore Tlmaeo Platonls operam dedlsse vldetur con- vertendo, quo factum ut isdem fere verbis et lille uteretur et hlc p. 67, 7ss.; utra tamen prius scrlpserit definire non auslm. PRAEFATIO V omnium familiaris dicitur Posidonius (p.48,15), quem a.668 86 Romam venisse constat, plura nobis tradita sunt de Cotta, cuius persona iam ad Academicos Ciceroni commendata erat ab Attico (Att. 13,19,3), sed inducta multo ante erat in libris de oratore, ubi eum se ad Academicos adplicuisse commemoratur 3,145; oratorem Cicero adulescens cupidis- sime audierat (Brut. 305. 317). is cum anno 664/90 in exilium eiectus esset (de orat. 3,11) lege Varia (cf. p. 154,19), Ro- mam rediit a.672/82 (Brut.311); a.679/75 cum consul fuis- set cum L. Octavio, pro consule obtinuit Galliam, deinde priusquam triumpharet est mortuus. pontifici successisse C. Caesarem auctor est Velleius 2,43,1 ; ipse cui successerit nescimus, sed credas post exilium pontificem factum, certe exemplis illis quae Cotta p. 154,3ss. profert usque ad an- num 672/82 deducimur, quo scilicet anno Q. Scaevola pont. max. a Damasippo praetore est trucidatus (Brut. 311 Veli. 2,26,2). de consulatu autem Cottae, quo consule Cicero Lilybaei quaestor fuit, mentio nulla fit, ne de petitionibus quidem eorum aut designationibus. ac si recte statuimus Posidonium Ciceronis familiare!» (p. 48,15) dici non potuisse nisi post iter illud quo hic Posidonium audivit Rhodi (Plut. Cic.4), efficitur ut sermonem habitum finxerit aut a. 677/77 aut 678/76, quo tempore etiam P. Vatinius is qui Cicerone consule quaestor fuit (Vatin. 12) potuit adulescens vocari (p. 51,7). Codices') horum librorum inulti sunt, sed ex iis pauci veteres neque ullus saeculo IX vetustior; omnes autem, qui quidem noti sunt, ad unum archetypum redire et olim intellectum est et multis arguinentis probatur. quorum gra- vissima ilia sunt quae e defectibus petuntur et transposi- tionibus ita codicum communibus omnium ut iis vitiis ne typis quidem expressa exemplaria vacent vetustissima, sed priusquam de iis rebus exponam, enumerandi sunt ii qui- bus ut in maiore editione*) ita in hac recognitione prima- riis usus sum testibus. 1) Cf. PSchwenke apparatus criticus ad Ciceronis libros de n. d. (Classical Review 4 [1890] 347ss. 5,12ss.) ODieckhoff de Ciceronis libris de natura deorum recensendo diss. Gotting. 1894. mihi cum fusius de his rebus In maloris editlonls praefatione agendum sit, hoc loco gravissimas tantum res mihi duxi esse attingendas nec fere ultra liorum librorum qui nunc eduntur lines progrediendum. 2) M. Tulli Ciceronis Paradoxa Stoicorum Academicorum re- liquiae cum Lucullo Timaeus de natura deorum de divinatione de fato ed. 0. P. fase. II. Lipsiae 1911. vi PRAEFATIO A Bibliothecae acadeniiae Lugduno-Batavae codex Vos- sianus Lat. Fol. 84, scriptus saeculo IX extremo vel ineunte X, foliis 132 formae oblongae, quorum pleraque 35 versus habent, continet hos libros et post eos de divinatione, Ti- mäeum, de fato, Topicorum partes, Paradoxa Stoicorum, Lucullum, de legibus, libri de n. d. in paginis lr—36" a duo- bus librariis scripti sunt alternis, quibus tertius quidam pag. 23v paucis versibus intercessit. corrigendi munere prae- ter ipsos librarios (Ac) duo homines functi sunt illorum aequales, quorum manus quia aegre plerumque discernun- tur uno signo notabo A*. tertius quidam huius codicis cor- rector in his libris non videtur esse versatus, quare quartum, qui saeculì est XII, signabo A*. fusius de hoc codice egi in praefatione imaginis Sijthoffianae'); unius paginae ima- ginem exhibuit Aemilius Chatelain Paléographie des clas- siques latins tab. 188,1. V Eiusdem fere aetatis et litteraturae est bibliothecae Cae- sareae Palatinae Vindobonensis codex 189 (olim Philolog. 208) formae quadratae, foliorum nunc 128 binis columnis versibus 24 scriptorum. in hoc olim iidem libri fuerunt qui in A praeter Topica ut videtur, sed quaternionibus com- pluribus et foliis amissis et legum libri perierunt et primus de nat. deor. secundique partes (vide p. XIV) nec de div. II Timaeusve sunt integri2), correctores dico Vs librarii fere aequalem, Vs saeculi XII; tertium quendani non opus fuit commemorare, unius paginae imaginem praebet Chatelain 1. d. tab. 38. Ad huius codicis defectus supplendos ex pro- genie eius adscivi bibliothecae quae vocatur nationalis Pa- N rislnae Latinum 17812, qui olim Nostradamensis fuit 178, scriptum saec. XII binis columnis forma maxima, versibus in initio 43, postea 36 vel 37. foliis 50 continet Lucullum, de nat. deor., de fato; nam quae secuntur aliunde acces- serunt. sed hunc memoria tenendum est descriptum esse e Vindobonensi iam primi correctoris (V8) curam passo. O idem valet de Oxoniensi bibliothecae Bodleianae Merto- niano 311 (H. 3. 11), qui eodem saeculo exeunte scriptus foliis 100 (quibus postea alia addita sunt) versuum 37 bina- rum columnaruin continet de off., de nat. deor., de divin. I usque ad dolores (106), Philipp. I-IV 15. hunc, cum plerum- que cum Nostradamensi concinat, perraro commemorabo. 1) Codices Graeci et Latini photographice depicti duce Sca- tone De Vries, torn. XIX. Lugduni Batavorum 1915. ibi p. IV col. 1 casu intercidit llbri de fati commemoratio qui est fol.71r—77r. 2) CI. Detlefsen Sitzungsberichte d. Kais. Ahad. d. Wiss. Philos.- hist. CI. 21. Band. U'ien 1857 p. llOss. PRAEFATIO VII Saeculo X scriptus videtur Leidensis Vossianus alter, qui B forma paene eadem est qua A foliisque 192 eosdem libros con- tinet (juos ille, nisi quod duorum in extremo foliorum iactura interciderunt quaedam de extrema parte libri III de legibus, in hoc quoque correctores duo librarii fere aequales una nota comprehendoB'.tertium quendam multo posteriorem signoB". Hie autem ut cum altero Vossiano et Vindobonensi cum alia multa vitia habet communia tum defectus quosdam maiores, ut in his libris p. 144,15, ita differt ab illis praeter lectiones multas primum multitudine traiectionum. velut in hoc uno ilia quae leguntur p. 25,15 non est — cognationem p. 35, 29 suo loco omissa multo infra invenias post libri de fato primam particulam (1—4), quae ipsa cum hac et aliis quibusdam particulis adhaerentibus in libros de legibus de- lata est. iam cum post illam quam dixi particulam lacuna hiet in omnibus codicibus, ut aliis ita hoc exemplo disci- mus ab ipso archetypo etiam illarum transpositionum par- tem quandam repetendam esse quae in hoc uno codice sunt, partem dico non omnes, id quod accuratiore versuum computatione evincitur, quae huius loci non est sed hunc codicem arguit non ex ipso archetypo esse descriptum. aut igitur huius stirps antiquior est et post eius ortum archetypi folia ex parte quadam in ordinem redacta, aut hie ordo, postquam altera ilia stirps nata est, magis est perturbatus usque ad eum statum quem Vossiani B praebuit ille quasi parens, sed est etiam in illis transpositionibus quas hie cum ceteris habet communes memorabilis quaedam diversitas ad stirpes potius quam ad codices atque ad ipsum arche- typum referenda quodam modo, hoc enim ordine particulae se excipiunt in libro de nat. deor. II: AV B — p. 55,17 quam deum —— pp.. 5555,, 88 gguubbeerrnnaarrii (((uuusssqqquuueee p. 113,15 largitate aaaddd ppp... 888666,,,111666 dddeeefffiiiccciiittt VVV))) — oidetur p. 113,16 p. 83,14 ex sese — maxuma p. 113> 15 p. 55,17 etenim I p. 55, 5 tarn multarum — aliquid p. 83,14 p. 118,15 largitate et reliqua suo ordine in his quae scripsi esse Vindobonensis libri testimonio desti- tuta, tarnen cum in cognatis codicibus sint, de quibus iam dicetur, probantur non Vossiani A esse propria sed eius Vili PRAEFATIO stirpis, ac facile intelleguntur ad codicem redire, cuius Iibra- rius nescio quo errore incidens in eum ardietypi fasciculum qui a p. 113,15 ineiperet inde prima verba usque ad finem vel versus vel enuntiati descripserit, deinde errore suo co- gnito ea quae falso scripsisset non induxerit. sed idem non cognovit permutatam esse earn partem archetypi quae pro- xima erat (p. 83 —113) cum ea quae deinceps sequebatur (p. 55—83); quod ante eum cum alius intellexisset vel alii, ex illius vel illorum conatibus ortae videntur stirpium dif- ferentiae. nimirum cum hiatus qui sunt p. 55, 8 et 55,17 plena tamen enuntiata relinquant, ille qui est p. 55, 5 in me- diani incidat sententiam, hunc putes esse primitivum, illos inde correctionibus effectos: altera adiecti erant p. 55 ver- sus 5—8, altera etiam 8—17; in posterioris fasciculi initio ilia (B) relieta quae iam supra scripta erant v. 5—8, hac (AV) deleta quae supra addita omnia (v. 5—17). quod si in ipso archetypo iila effecta erant, videatur inde codicis B stirps prius deducta esse quam ceterorum; si minus, tamen effecta videntur ab iis quibus aut ipse archetypus praesto esset aut notae quaedam inde transcriptae. priori illi opi- nioni forsitan aliquid fidei inde accedat quod in ipso prin- cipio unus Vossianus B servavit ilia quae leguntur p.1,7—2,5; qoae quidem, ut ne ipsa quidem integra sunt (vide p. 1,8), fuisse putes in prima archetypi pagina ita detrita ut ab al- terius stirpis conditore iam legi non possent. verum ne hanc quidem rationem satis certam esse manifestum est. Duae igitur stirpes cum sint ex archetypo ductae multis- que etiam praeter illas quas dixi rebus inter se diversae, tertiae autem stirpis vestigium certum exstet nullum, quae earum lectiones communes sunt, eae putandae sunt fuisse in archetypo. sed eorum codicum qui ad nos pervenerunt, nullus videtur ex ipso archetypo esse descriptus, ac prius- quam ad eum liceat adscendere, recuperandae sunt si fieri potest eae lectionibus quas praebuerunt stirpium duces olini amissi. qua in re primum ilia difficultas est quod alterius stirpis unicus testis est Vossianus B, unde non numquam dubitatio nascitur, suine librarii vel culpa vel merito disce- dat a reliquis an eius qui stirpem illam condidit. deinde et in hoc et in altero Vossiano correctores saepe ita ver- sati sunt radendo ut primitiva scriptura aut vix aut nullo modo oculis dispici possit. quod incommodum non num- quam observatione quadani sublevatur, qua discimus cor- rectiones saepe ad nullam aliam rem pertinere nisi ad vo- cabula recte distinguenda. sed praeterea in Vossiano B interdum Fiorentini codicis ope uti licet de quo infra di- cam, eius autem stirpis e qua ducti sunt Vossianus A et