T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo-TV-Sinema Anabilim Dalı Doktora Tezi M. McLuhan ve J. Baudrillard’ın Medya Kuramlarının Karşılaştırmalı Çözümlemesi Fahrettin Altun 2502000108 Tez Danışmanı Prof. Dr. Edibe Sözen İstanbul - 2006 ii ÖZ Bu tez çalışması, Kanadalı iletişim kuramcısı Herbert Marshall McLuhan ile 1960 sonrası Fransız düşüncesinin önde gelen simalarından Jean Baudrillard’ın medya kuramlarını karşılaştırmalı bir biçimde çözümlemektedir. Bu çalışmada bir yandan McLuhan ve Baudrillard’ın düşünce dünyaları kendi bütünlükleri içerisinde ve içerisinde yeşerdikleri toplumsal ve kültürel ortam çerçevesinde incelenmekte, bir diğer yandan da bu iki düşünürün medya kuramları birbirleriyle ilişkisi bağlamında tartışmaya açılmaktadır. Tezin en temel sorunsalı, McLuhan ve Baudrillard’ın medya kuramlarının birbirleriyle ne ölçüde benzeşip, ne ölçüde birbirinden farklılaştığıdır. Baudrillard, kendisinden az bir süre önce eser vermiş olan McLuhan’ın belli kavramlarını kullanmış ve bu durum bugüne kadar iletişimbilimi literatüründe Baudrillard’ın medya kuramının McLuhan’ın medya kuramının bir yeniden üretimi olduğu yönünde genel bir kanının oluşmasına kaynaklık etmiştir. Bu kanı, özellikle Anglo-Sakson düşünce dünyasında McLuhan ve Baudrillard arasındaki felsefi etkileşimi incelemeye çalışan araştırmacıların tezleriyle daha da pekişmiştir. Bu tez çalışması, bir yandan McLuhan ve Baudrillard’ın entelektüel beslenme kaynaklarını ve yetiştikleri kültürel ve toplumsal ortamı göz önünde bulundurarak, bir diğer yandan da onların eserlerini kronolojik bir sıra esasınca ve birbirleriyle karşılaştırmalı bir biçimde inceleyerek söz konusu genel kanının dayandığı temel argümanları eleştiriye tabi tutmakta, bu iki düşünürün medya kuramları arasındaki ilişkiyi yeni bir gözle ele almaktadır. Bu yeni okuma biçimi, bu iki düşünürün kitle iletişim süreçlerinin anlamı, kitle iletişim araçlarının toplumsal hayata etkisi ve yine kitle iletişim araçlarının tarihteki rolü temaları bağlamında McLuhan ve Baudrillard’ın medya kuramlarına eğilmekte ve bu iki düşünürün medya kuramları arasındaki temel ayrım noktalarını gözler önüne sermektedir. iii ABSTRACT This study primarily seeks to examine the media philosophies of Herbert Marshall McLuhan and Jean Baudrillard, two of the major figures of the contemporary Western thought. In view of the fact that McLuhan and Baudrillard have deeply influenced the modern social theory, and the fields of media research and criticism up to the present moment, this study compares their theoretical heritages and media theories. It has two main objectives. First, it seeks to examine the intellectual corpus of McLuhan and Baudrillard, and clarify their theoretical frameworks. Secondly, it endeavors to analyze their media theories comparatively in order to expose the genuine relationship between these two theoretical stances. So far, all researchers who study this relationship have emphasized similarities in their views on the media and accordingly regard Baudrillard as a “new McLuhan” or “French McLuhan” based on this frame. According to them, when Baudrillard abandoned Marxism in favor of postmodernism, McLuhan's media theory influenced and reshaped Baudrillard's philosophy including his media theory. In contrast, this dissertation offers an alternative framework in which their media theories have been regarded as two distinct intellectual paradigms, and attempts to highlight originality of their approaches. In doing so, the study suggests a new way for the thinking about the relationship between McLuhan and Baudrillard's philosophies, in general, and their media theories, in particular. iv ÖNSÖZ Marshall McLuhan ve Jean Baudrillard’ın medya kuramları arasındaki ilişkiyi sorunsallaştıran bu çalışma, bir yandan bu iki entelektüelin düşünce dünyalarının kendi bütünlükleri içerisinde anlaşılmalarına katkıda bulunmak, bir diğer yandan da geliştirdikleri iletişim kuramlarını birbirleri karşısındaki konumlarına göre incelemek amacını taşımaktadır. Gerek McLuhan gerekse de Baudrillard, ürettikleri fikirlerle yirminci yüzyıl Batı düşüncesinin oluşumuna katkıda bulunmuş, ortaya attıkları soru ve eleştirilerle çağdaş iletişim araştırmalarının akademik gündeminin belirlenmesine çeşitli etkilerde bulunmuşlardır. “Medya gurusu” olarak nitelenen, 1960’lı yılların ünlü ismi McLuhan’ın fikirleri önce medya çevrelerinde, 1980’lerin son çeyreğinden itibaren ise akademik ortamlarda karşılık bulmuş, bugüne dek hızı giderek artan bir ilgiye mazhar olmuştur. McLuhan’ın düşünceleri bir yandan medya eleştirilerinin önemli bileşenlerinden birisi haline gelmiş, bir diğer yandan da birtakım görgül araştırmaların ve pratik uygulamaların zihinsel çerçevesini oluşturmuştur. Entelektüel yolculuğunun başından beri radikal bir toplum kuramı oluşturmaya çalışan ve ortaya attığı simülasyon düşüncesiyle sosyal teori ve medya eleştirisi alanında tartışılmaya devam eden Baudrillard ise, bugün özellikle İngilizce konuşulan dünyada geniş bir izleyici kitlesine kavuşmuş durumdadır. Söz konusu ilgi yoğunluğu her iki düşünürün düşünce dünyaları ve medya kuramları hakkında azımsanmayacak araştırmaların yapılmasını beraberinde getirmiştir. Bu çalışma, bu iki düşünürün medya kuramlarını temel almakta ve ikisi arasındaki ilişkiyi tespit etmeye gayret göstermektedir. Bugüne dek McLuhan ve Baudrillard’ın düşünce dünyalarını karşılaştırmayı deneyen ve özellikle de her ikisinin medya kuramlarını birbirleri ile ilişkisi çerçevesinde incelemeye çalışan bazı çalışmalar yapılmıştır. Ancak bu çalışmaların en temel eksikliği, McLuhan ve Baudrillard’ın düşünce dünyalarını kendi içlerinde birer bütün olarak almamaları, bu düşünürlerin entelektüel beslenme kaynaklarını yeterince göz önünde bulundurmamaları ve yaşadıkları toplumların kültürel ve siyasi yapısından bağımsız bir biçimde değerlendirmeleridir. Bu durum, McLuhan ve Baudrillard’ın medya kuramları arasında eksik ve hatalı bağlantı noktalarının kurulmasını, bu iki düşünürün genelde düşünce yapıları ve özelde de medya kuramları arasındaki temel v ayrım noktalarının gözden kaçmasını beraberinde getirmiştir. Bu çalışma, McLuhan ve Baudrillard’ın medya kuramları arasındaki ilişkiyi, bu iki düşünürün siyasi ve kültürel motivasyonları, entelektüel beslenme kaynakları ve bir bütün olarak düşünce yapılarını göz önünde bulundurarak incelemektedir. Bu incelemenin temel dayanağı, bu iki düşünürün eserlerinin tarihsel bir sıra esasınca ve karşılaştırmalı bir biçimde okunmasıdır. Bunun yanında, ne McLuhan ne de Baudrillard, toplumsal, kültürel ve siyasi anlamda çevresinden soyutlanmış, görevi soyut ve karmaşık düşünceler üretmek olan entelektüeller olarak değil, bir toplumda doğmuş ve çeşitli biyografik süreçlerin inşasına katkıda bulunan aktörler olarak ele alınmışlardır. Bu nedenle bu düşünürlerin biyografilerinin, içerisinde yetiştikleri tarihsel ve toplumsal ortamların, entelektüel beslenme kaynaklarının, bir arada oldukları ve çatıştıkları entelektüellerin ve düşünce sistemlerinin araştırılmasına gayret gösterilmiştir. Bu çerçevede, çalışmada öncelikle McLuhan’ın ardından Baudrillard’ın biyografileri ve entelektüel beslenme kaynakları ele alınmış, ardından McLuhan ve Baudrillard’ın düşünce dünyaları başlangıçlarından geldikleri son noktaya kadar bir bütünlük içerisinde değerlendirilmiş ve son olarak da medya kuramları arasındaki ilişkinin gerçek anlamı tartışmaya açılmıştır. Elinizdeki çalışma aşağıda isimleri anılan insanların katkılarına çok şey borçludur. Yol göstericiliği, yakınlığı ve yardımları için tez danışmanım Prof. Dr. Edibe Sözen’e, tez izleme komitemde yer alan, eleştiri ve uyarılarıyla tezime katkıda bulunan Prof. Dr. Veysel Batmaz ve Doç. Dr. Hikmet Kırık’a, desteğini her zaman yanımda hissettiğim Cengiz Tonbaz’a, üzerimdeki emekleri ve tavsiyeleri için Dr. Yücel Bulut’a, yardımları ve kardeşliği için Özgür Oral’a, katkı ve eleştirileri için Prof. Dr. Yasin Aktay’a, akademik çalışmalarıma yönelttiği titiz eleştirilerle daima bana cesaret vermiş bulunan Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı’ya, dostluğu ve entelektüel paylaşımları için Doç. Dr. Besim Dellaloğlu’na, yardımları için Akif Emre ve Dr. Mustafa Özel’e, Utah Üniversitesi’ndeki bir yıllık araştırma sürecimde katkılarını esirgemeyen Prof. Dr. M. Hakan Yavuz, Prof. Dr. John Costa, Prof. Dr. Edward Epstein, Prof. Dr. Matthew Burbank, Dr. Hasan Kösebalaban, Etga Uğur, Marry Ann Anderwood, Mehmet Ali Doğan, Orhan Özdemir, Savaş Çetin, Nizar Bahaji ve rahmetli Zafer Çetin’e, çağdaş Fransız düşüncesi hakkında ufuk açıcı tespitleriyle bana içtenlikle yol gösteren Dr. Christian Y. Dupont’a, sorularımı yılmadan ve her vi seferinde babasının fikirlerini “Türkiye’ye uyarlama”m gerektiği konusunda beni ikna etmeye çalışarak yanıtlayan Prof. Dr. Eric McLuhan’a, tez süresince vardığım sonuçları kendileriyle tartışmaktan büyük bir haz duyduğum Nuh Yılmaz ve Alim Arlı’ya, katkı ve destekleri için Salih Pulcu, Ali Pulcu, İsmail Köse, Abdülhalik Damar, Kemal Özpınar ve Mustafa Demiray’a, doktora çalışmalarım boyunca ve yurt dışındaki ikametim esnasında sağladıkları maddi destek dolayısıyla Çamlıca Kültür ve Yardım Vakfı’na, Utah Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Bilkent Üniversitesi, Chicago Üniversitesi, Bilgi Üniversitesi, Bilim ve Sanat Vakfı ve İSAM kütüphaneleri çalışanlarına, çocuklarım Mustafa Bilge ve Ali Erdem’e, ve tabii ki fedakarlığı, sabrı ve desteği için eşim Fatmanur’a en içten şükranlarımı sunuyorum. Tüm bu katkı ve eleştirilere rağmen metindeki her hata hiç kuşkusuz bu satırların yazarına aittir. vii İÇİNDEKİLER ÖZ………………………………………………………………………………… iii ABSTRACT….…………………………………………………………………... iv ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………v KISALTMALAR ………………………………………………………………….ix GİRİŞ………………………………………………………………………………1 1.MCLUHAN’IN HAYATI VE ENTELEKTÜEL BESLENME KAYNAKLARI……………………………………………………..…………….12 1.1. McLuhan’ın Hayat Hikayesi…………………………………………. 14 1.1.1. Kanada: İki Kültürlü Bir Ülke …………………………….. 17 1.1.2. Kanadalı Bir Entelektüel: Herbert Marshall McLuhan…….. 30 1.2. McLuhan’ın Entelektüel Kaynakları…………………………………. 46 2. BAUDRILLARD’IN DÜŞÜNCE DÜNYASINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER…… 82 2.1. Baudrillard İle İlişkisi Çerçevesinde Çağdaş Fransız Düşüncesinin Temel Yönelimleri…….…………………………………………………...85 2.2. Jean Baudrillard’ın Entelektüel Biyografisi…………………………..152 3. MCLUHAN VE BAUDRILLARD’IN DÜŞÜNCE DÜNYALARI…….……..179 3.1. McLuhan Düşüncesinin Temel Özellikleri…….……………………..197 3.2. Baudrillard’ın Düşünce Evreni…….………………………………….232 4. MCLUHAN VE BAUDRILLARD’IN MEDYA KURAMLARI: KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇÖZÜMLEME..…….……………………………….274 4.1. Baudrillard, Yeni Bir McLuhan mı?..…….…………………………...274 4.2. McLuhan ve Baudrillard’ın Medya Kuramları…….………………….296 SONUÇ…….………………………………………………………………………339 KAYNAKÇA…….………………………………………………………………...348 viii ix KISALTMALAR Ibid. : Aynı eser. Bkz. : Bakınız. C. : Cilt. No. : Numara. Çev. : Çeviren. Ed. : Editör. ed. : Edisyon. s. : Sayfa. x