Μ. IVNIANI IYSTINI EPITOMA HISTORIARVM PHILIPPICARVM POMPEI TROGI ACCEDVNT PROLOGI IN POMPEIVM TROGVM POST FRANCISCVM RVEHL ITERVM EDIDIT OTTO SEEL £ STVTGARDIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI MCMLXXXV VXORI CARISSIMAE CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek lustinus, Marcus Iunianus: [£pitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi] M. Iuniani Iustini epitoma Historiarum Philippi- carum Pompei Trogi : acc. prologi in Pompeium Trogum / post Franciscum Ruehl iterum ed. Otto Seel. — Ed. stereotyp. — Stutgardiae : Teubner, 1985. (Bibliotheca ecriptorum Craecorum et Romanorum Teubneriana) ISBN 3-519-01470-X NE: Seel, Otto [Hreg.]; Trogus, Pompeius: Historiae Philippicae Das Werk ist urheberrechtlich geschützt. Die dadurch begründeten Rechte, besonders des Nachdrucks, der Wiedergabe auf photomechanischem oder ähnlichem Wege, der Speicherung und Auswertung in Datenverarbeitungs- anlagen, bleiben, auch bei Verwertung von Teilen des Werkes, dem Verlag vorbehalten. Bei gewerblichen Zwecken dienender Vervielfältigung ist an den Verlag gemäß § 54 UrhG eine Vergütung zu zahlen, deren Höhe mit dem Verlag zu vereinbaren ist. © B. G. Teubner, Stuttgart 1985 Printed in Germany Druck: Beltz Offsetdruck, Hemsbach/Bergstraße PBAEFATIO. De Μ. Iuniani Iustini vitae condicionibus nullus exstitit testis, ut ne de aetate quidem scriptoria quicquam memo- riae proditum sit; quae nostri temporis viri docti de hac re iudicaverunt, non fulciuntur auctoritate antiquorum, sed omnino ex ipsius epitomes genere et lingua colliguntur. Alibi de hac quaestione agere in animo est, ne hic plus spatii consumatur. Itaque id tantum dico: mihi quidem Iustinus fini tertii vel fortasse initio quarti saeculi tribuen- dns videtur. Quae Guilelmus Kroll (Pauly-Wissowa, R.-E. X 1, 956 s. y. Iunianus), qui et affert aliorum sententias, iudicavit: „Die Sprache Iustins hat wenig Charakteristisches", paulum corrigi arbitror hac ipsa editione; improbando enim plurimas coniecturas virorum doctorum nee non codicis C emendation es audaces, quas Ruehl in contextum receperat, operi Iustini suam faciem suaque idiomata nonnunquam me restituisse spero. Ne nomen quidem auctoris nobis satis constat, quod in duobus tantum codicibus (C et D) exhibetur et in iis semper forma genetivi, ut dubium sit nomen gentilicium utrum Iunianus an Iwnianius fuerit; sed medii aevi scriptores, qui se opere Iustini usos esse confitentur, adhibent eandem no- minis form am atque omnes editores et veteres et novi (cf. Kroll 1.1.; Franciscus Ruehl „Die Verbreitung des Iustinus im Mittelalter", Lipsiae 1871). Codices epitomes tot exstant ut conicias ludimagistros scriptoresque cum antiquitatis tum medii aevi florum illud corpusculum spoliavisse saepius et expilavisse quam lauda- a* IV PRAEFATIO visse. Enumerat enim F. Ruehl, vir de auctore nostro op- time meritus neque satis laudandus, in libello qui inscribi- tur „Die Textesquellen des Iustinus" (Jahrbücher für class. Philologie, 6. Supplementband, Lipsiae 1872) ad ducentos codices lustinianas partim integros partim mutilos (Kroll errore quodam adductus Ruehlium 82 tantum codices no· minavisse affirmat). Sed hie de eis tantummodo codicibus loqui sufficiet, quibus ad contextum restituendum nisus sum. Ruehl recte distinxit quattuor codicum classes, quas appellavit Τ (= Transalpinam), I (= Italicam), 77, C. No- vissimus Iustini editor, Marcus Galdi (Corpus Scriptorum Latinorum Paravianum IT. 43, Augustae Taurinorum 1923) sigla τπΙΟ adhibuit; mihi eadem via longius procedenti sigla xmy praeferenda esse videbantur, quo facilius distin- guas inter singulorum codicum (quorum unumquemque lit- tera maiuscula notavi) et classium (quibus litteras minus- culas Graecas attribui) sigla. Codices classis τ sunt hi: A 1. Cod. Parisinus 4950, olim Puteaneus (A), membr., saec. IX; continet prologos et Iustinum. Iam Iaco- bus Bongarsius hoc codice usus est, quem optimum sire codicem bonae notae appellavit; etiam editio Iusti Ieep boc praecipue codice nititur et in adnotatione critica diligen- tem Friderici Duebner collationem affert. Cf. Ruehl Tq. 11 sq. et praef. p. VII. θ 2. Cod. Gissensis 79, olim Weingartensis (G), membr., saec. IX; continet prologos et Iustinum. Contuli ipse. Fusius de hoc codice egit Ruehl Tq. 17, recte sum- matim praeter quod duos distingui posse libraries, quorum prior usque ad 13, 2,8, alter quae sequuntur scripserit, tanta securitate affirmare non ausim; fortasse utraque scriptura eidem librario tribuenda, sed qui mutavit calamum. Item Ruehl 1.1. falso, testibus quibusdam fisus, saeculo XII attribuit codicem (sed in praefatione p. Vill dicit „saec. IX"I). Hie de duobus aliis codicibus pauca afferam: praeter G adhibuit Ruehl codicem Sancti Galli 623 (H), membr., saec. IX, prologis carentem, idemque egit de hoc codice PRAEFATIO V Tq. 12; ex Η descriptus est cod. Marburgensis (A 2), quod affirmat Raehl Tq. 20 sq.; hunc Marburgensem, quamquam ad contextum constituendum nullius momenti est, denuo contuli, qua re de codice H, quem ipse non vidi, indicium permissum est. Praeter cetera id potissimum dici potest, codicem Η ex G descriptum et propterea editori lustini omnino neglegendum esse. Quae res Ruehlium fefellit nulla alia causa quam quod de codicis G aetate erravit, praeter- ea quod sigla amborum codicum in Ruehlii editione inter- dum perturbata et permutata videntur. Haec ita se habere largius exposui et demonstravi in libello, quern propediem in annalibus qui dicuntur „Studi Italiani di filologia classica" in publicum prolatum iri valde spero. Itaque lectiones cum codicis Η tum Marburgensis in apparatu critico omisi, cum cod. G dignus sit qui eo maioris aestimetur. 3. Cod. Monacensis 601 (M), membr., saec. X; con- μ tinet paucos libros lustini, mira quadam perturbatione or- dinis; cf. Ruehl Tq. 13 sqq.. Huic codici insertae sunt paucae alterius codicis scbedae a Ruehlio Κ appellatae, quas ego, cum praeberent parvum tantum frustulum lustini, omisi. 4. Cod. Vossianus L. Q. 32 (V), olim Floriacensis, τ membr., saec. IX. Continet prologos et Iustinum. Codicem contulit Ruehl, qui dicit: „Correctiones manibus secunda et tertia factae non sunt spernendae, ceteras abicias"; Abraham Gronovius hunc codicem appellaverat Leidensem IV. De specie codicis agit diligentissime Ruehl Tq. 12 sq.. 5. Cod. Ashburnhamensis L. 29 (Q), olim Monte- Q pessulanus, membr., saec. IX. Yaria huius codicis fata narravit Ruehl Tq. 88, qui tum codicem deperditum esse putavit. Continet prologos et Iustinum. Ruehl contulit et descripsit codicem, praef. p. VIII. 6. Cod. Franequeranus 24, nunc Leeuwardensis (R), membr., saec. X vel XI; continet prologos et Iustinum; cor- Β rectus est duabus manibus, utraque spernenda (Ruehl Tq. 16). Codices classis sr sunt hi: 1. Cod. Petropolitanus 422 (Y), membr., saec. IX. Contulit Ruehl. In calce folii lr legitur: Ex Musaeo Petri VI PRAEFATIO Dubrowsky. Continet Iustini libros 1 (sine praef.) et 2 (cf. Ruehl praef. IX). 2. Cod. Palatino-Vaticanus 927 (0), membr., scriptus anno 1181 in monasterio S. Trinitatis Montis Oli- veti prope Veronam. De ceteris, quae in codice insunt, cf. Pertzii Archivum XII 345 (ubi adde: carmen in honorem S. Benedicti; cf. Ruehl praef. p. X notam). Iustini continet lib. 1, 2 usque ad cap. 5, 12 et 43 usque ad cap. 2, 10; contulit Vollgraff in usum Ruehlii. 3. Cod. Musei Britannici Additional 19,906 (Ρ), membr., saec. XIV. Continet praeter alia prologos et Iusti- num. Codex descriptus est ex codice quodam saeculi XI (cf. Ruehl praef. p. X) et scholiis saeculi XIV vel XV auctus, praeterea correctus manu saeculi XV. Contulit Ruehl. 4. Cod. Harleianus 4822 (Z), membr., saec. XIV. Continet praeter historiam quandam Prancorum prologos et Iustinum. Codex correctus est manu saeculi XV, quae adhibuit codicem aliquem classis t (cf. Ruehl praef. XI). 5. Cod. Laurentianus 66,19 (X), membr., saec. XIV. Continet primo prologos; tum, fol. 4V, incipit Iustinus; post praefationem scriptum est: Policratus in prologo suo dicit. (Haec verba rubro, sequentia nigro atramento:) Noverca si- quidem virtutis prosperitas, betul' sius sie applaudet (e m. 2) ut narrat. Et infelici succesu sie inicia fortunatis obsequitur ut in finem perniciem operetur. Convivis suis ab initio propi- nans dulcia et cum in ebrietati fuerint letale virus imiscet et quod deterius est quo sperrt sui clarescit amplius eo stupen- tibus odi*s densiorem infundit caliginem. (Dein rubro atra- mento:) Explicit prefatio. Incipit initium operis. Sequitur integrum Iustini opus. Quid praeterea in codice exstat docet Ruehl Tq. 73, sed qui tum classem Λ sui iuris esse nondum cognoverat, quare hunc codicem contaminatum ex ceteris classibus falso iudieavit (sed recte praef. p. XI). Contuli ipse. 6. Cod. Neapolitanus bibliothecae Nationalis IV C. 43 ' (Γ*) membr., scriptus anno 1279, de quo splendide egit Marus Galdi (Rivista Indo-Greco-Italica IV1—2, p. 59—64, Neapolis 1920); idem vir doctissimus, quanta est comitate, PRAEFATIO ΥΠ huius codicis multas lectiones, quas ad archetypum classis st restituendum desideravi, mecum communicavit. Cf. etiam Ruehl praef. p. XI et Tq. 72, sed erravit Ruehl in eo, quod co- dicem anno 1379 scriptum esse affirmavit. (Galdil.l. p. 60). Classis ι hi sunt codices: 1. Cod. Eusebianus CLXXYII (E), membr., saec. Χ. Β Continet Iustinum sine prologis, praeterea libellum astrolo- gicum; Buehl codicem Vercellis scriptum esse suspicatur (Tq. 7 sqq.); variis manibus correctus, quae omnes spernendae. 2. Cod. Laurentianus 66, 20 (F), membr., saec. XI; f codex a vetustioribus editoribus nominabatur Mediceus I; continet Iustinum sine prologis (cf. Buehl Tq. 9). 3. Cod. Sessorianus 17 (S), membr., saec. XI, nunc β asservatus in bibliotheca nomine regis Yictoris Emanuelis inscripta (cf. Ruehl praef. p. VI). Continet Iustinum inde a 18, 7, 12, deest 41, 3, 4 — 42, 4, 12, uno folio deperdito; praeterea insunt Solinus et capita 1—28 regulae S. Bene- dicti. Fusius de hoc codice locutus est Ruehl Tq. 9 sqq. 4. Cod. Vossianus L. Q. 101 (1), membr., saec. XI; & idem est atque cod. Leidensis V A Gronovii. Continet Iusti- num sine prologis (cf. Ruehl praef. p. YI et Tq. 11). Codices classis γ sunt hi: 1. Cod. Laurentianus 66, 21, olim Casinas (C), C membr., saec. XI. Continet Iustini libros 16—26,1, 8 et 30, 2, 8—44, 4, 3. 2. Cod. Vaticanus Lat. 1860, membr., saec. XIV (D). d De his duobus codicibus paulo accuratius agendum est. Codicem C omnibus Iustini codicibus multo differre iam Ruehl vidit, qui quanti C aestimandus esset vehementer haesitavit, ut suspiraret (praef. p. XIII): „Utinam codex C non extaret vel utinam eo supersedere possemus!" Possu- mus, mea quidem sententia! Quae demonstravisse iam mihi videor (Stud. It. 1934). Nihil aliud nisi nimia Ruehlii par- simonia in adnotatione critica constituenda impedivit, ne iam alii viri docti in hac re recte iudicarent. Nam cum ipse confiteretur „Ratio autem huius editionis haec est, ut in adnotatione critica omnes locos notarem, quibus ab edi- VIII PRAEFATIO tione Iusti Ieepii recessi" — sed Ieep non adhibuerat codi- cem C! —, tantum eae codicis G lectiones in Ruehlii ad- notatione inveniuntur, quae speciem quandam praebent veri qnaeque Ruehlio placuerunt; quot errores, menda, glosse- mata cum ingeniosissima tum impudentissima in codice C insint, unde etiam illae lectiones per se hand ineptae in dubium vocantur, ex Ruehlii editione perspicere non licet. Itaque ne abhinc lectores in hunc errorem incidant, in ap- paratu huius editionis varias lectiones codicis C, quem ipse quam diligentissime contuli, admodum copiose addidi; nam sint sane plurimae earum sine ulla dubitatione abiciendae, tarnen eis illustrantur et, mea sententia, improbantur illae, quae paulo verisimiliores vel obiter percurrentibus omnino praeferendae videntur. (Ceterum iam Alfredus de Gutschmid in Ruehlii editione p. LXII ad prologum 42 de hoc codice, quem appellavit Med. Π, recte iudicavit.) Codicem quem littera D signavi, quantum idem praebet atque C, ex C derivatum esse iam Ruehl vidit, recte qui- dem. Sed in eo erravit idem, quod contextum eorum li- brorum, qui in C desunt, a librario codicis D ex reliquis classibus compilatum et propterea penitus neglegendum esse existimavit. Immo 1. 1. demonstravisse me spero ilium librarium codicis D, qui floruit saec. XIV, et ad suum codi- cem supplendum nec non ad explendas lacunas in codice C a prima manu relictas alium codicem eiusdem generis, quod codice C repraesentatur, adhibuisse et fortasse eundem, quo librarius codicis C usus erat. Quo fit, ut idem homo et li- brarius codicis D et secundus corrector codicis C (= C8) sit; quae cum ita sint, codex D ut testis eiusdem classis in qua C numeratur non minoris aestimandus est quam C ipse, in eis quidem libris, quibus testimonium codicis C non adest; ubi autem C exstat, D profecto plane neglegendus est, quod cum C ad verbum consentit et in eis partibus sine dubio ex C descriptus est. Haec omnia ita se habere 1.1. fusius exposui. Ceterum de specie et fortunis utriusque codicis satis et, quantum video, recte egit Ruehl Tq. 5 sqq.; idem notavit, quae praeter Iustinum codice D continentur. PRAEFATIO IX In Universum de Iustini classibua quattuor haec moneam: Classis r rarissime in erroribus consentit com ceteris classibus et vix umquam glossa vel mendo cum arc γ congruit. Neque coniecturas vilesque emendationes praebere solet, sed semper fere genuina Iustini verba repetere videtur. At haud raro erroribus librariorum levibus quidem et plerum- que perspicuis inquinatur, interdum etiam omisit unum vel alterum vocabulum sive ordinem verborum mutavit; per- spicitur igitur eius librarium linguae Latinae admodum im* peritum fuisse. Classis γ repraesentatur secunda epitomes parte codice C T prima (id est lib. 1—16. 26,1,8—30, 2,8) codice Vat. Lat. 1860, D, quem Ruehl nihili faciendum esse existimavit. Hanc classem primum fortiter interpolatam glossisque in- structam, dein de a librario inepto descriptam esse apparet. Classis t medium locum inter r et γ tenet, quae has classes contaminavit eo modo, ut saepe verba Iustini genuina (= τ) emendationibus classis γ adhibitis corrigeret, prae- terea et ipsa novas glossas interpolaret. In Λ idem paene iudicium cadit, nisi quod St rarius quam ( intercedit inter r et γ. Sed haec classis et ipsa interdum audacibus conatibus id studuit, ut inusitatas linguae Iustini form as corrigeret. De testimoniis aliorum auctorum hie tantum repeten- dum est quae 1. 1. exemplis probavi: Si segreges Orosium, in universum testimoniis Pacati, Isidori, Prisciani, Iordanis, Aethici Histri lectiones r numquam improbantur, Ammiani Marcellini et Augustini classis r fulcitur. Sed pauci solum loci ad hanc rem diiudicandam aliquantum adjuvant. Orosii testimonium, de quo omnes priores Iustini edi- tores ambigunt, ad contextum conficiendum paene spernen- dum esse 1. 1. argdmentis firmavi: Orosius, id quod excerp- tori plane licuit, verba Iustini partim ex memoria retractavit, partim suo stilo accommodavit, partim ex aliis fontibus correxit supplevitque. Et harum quidem commutationum vestigia in codicibus classium cum t tum γ inveniuntur, ut χ PRAEFATIO liceat coniectari monachum quondam aut ludimagistrum notas ex Orosio in suum Iustini exemplar rettulisse easque postea ex margine in contextum receptas esse. Quo fit, ut Orosii verba haud raro cum classe γ conspirent, et ex γ etiam Orosianae emendationes in classem ι et interdum in 31 quoque irrepserint. Sit sane haec ratio difficillima et primo aspectu admodum mira, tarnen nullo alio et sim- pliciore modo scrupulos dubitationes contradictiones om- nium qui adhuc in Iustino elaboraverunt solvi posse mihi persuasum est; inprimis autem accuratiore singulorum testimoniorum lectionumque comparatione manifesto haec ipsa via indicatur. Ex his omnibus concluditur, quomodo verba Iustini optime restituenda sint: fundamento igitur totius editionis classe r usus sum, et ubi τ confirmatur una reliquarum classium, 3ίιγ, earn esse lectionem genuinam bono animo confidas; en habes causam, cur et cod. D minime negle- gendus sit: saepe ad lectiones τ contra Λ et t probandas non nullius est momenti. Ubi classis τ sola facit contra 3Ζΐγ, in rebus orthographicis et levioribus erroribus prae- ferri stiy oportet, sed in variis lectionibus quae ad rem vel ad grammaticam pertinent classem r meliorem esse praeiudices. Sed cave ne quasi certum remedium vel legem puram ea recipias, quae summatim tantum et cum grano salis in- tellegi velim. In hac editione primum id studui, ut Iustino quam saepissime sua verba etsi erroribus abundent redderem; nam editoris non est corrigere auctorem — quod saepe fecit Buehl —, sed servare vel lapsus epitomatoris; sic e. g. 2,5,12 recepi Asiam, quod tradunt omnes codices, quam- quam Thraciam intellegendum est; item 2, 4, 17 Orithyia pro Sinope·, 2, 9,1 Diocles pro Hipparchus\ et multa simi- lia. Nam omnia eiusmodi errata Iustino tribuere licet eo magis, cum etiam de maioribus et gravioribus rebus epito- matorem erravisse nemo est qui nesciat. Semper autem in