! &3/2.(2йс-Ка>{за.) Б 1 8 ? , Bajramquilanb Axmat AL SKOlXANb 4-СУ KLASSLARbNA i #f UTERATURADAN XRESTOM ATUA Il-ci KESEK f f t ■ > Qaracaj oelnasizdat Narsana 1935 c. Bajramqullanb Axmat A1 skollanb 4*cy klasslarbna LITERATURADAN XRESTOMATIJA Il-ci KESEK Qaracaj oelONO eegitgendi Qaracaj OBlnasizdatelstwo Narsana—1935 c. 8 3 .3 (Zltac- К;Ц>з ) Дхмат Байрамкулов ХРЕСТОМАТИЯ п о ЛИТЕРАТУРЕ часть Н-я Для 4-го класса начальной школы •'^PKtCCftA* в- -■> '<ь; мИмч г., ". | ДсПОЗИ^Д. ИМ . Утверждено Карачаевским обхОНО ^ с х Р a-. C -U q и——— V ГОСУДАРСТВЕННАЯ П '1И0Н}ЛЬпЛЯ БИБЛИОТРКА ' 'РЛЧАЕВО-ЧЕРКЕССКОЯ ^ся'чликя КЯРОБЛНЛЦИЗДАТ Кисловодск—1935 г. T a v г u х 1 а „MbZbqlb в1а earin", „Teli Xasan”, „Mbzbqlb в1а pop“ degen eski tavruxla orus elli $аг1ь1апь tavruxlarbdbla. Eski zamanladan ва§1ав, bu tavruxlanb $arlb ellile quraqandbla, Cbqarqandbla. Oktjaer rewoljusija Bolquncu, orus ellede §kol век az edi, kitaela goqnu orununda edile. Patcaxlbq elleni qaranb- lbqda qojqan edi, alaqa oquv, Bilim Berrnegen edi. 01 xbj- saBdan garlb ellileni iclerinden cbqqan literatura gazblbB ki- taelaqa ty§mej, auzdan-auzqa ?yryj, fbrla, tavruxla, gomaqla, camla d. a. k. zatla qurala edile. Ala kitaBlanb ysy в1а Berilmej, alanb auzdan-auzqa веге Barqandbla. Tavruxlada garlb ellile alanb gegif* turqan Bajlanb, po- me§cikleni, poplanb syjmegenliklerin tanbtxandbla, апь kieik garlb eajnb xorlar degen muratnb Bildirgendile. Tavruxlada Bolurqa Bolluq zatla в1а Bolurqa Bolmazlbq zatla (fantazija) qatb§bB kelgendile. Patcaxlbqnb zamanbnda Qaracajnb игипцап1агьпь Bolumu orusnu garlb ellilerinden da qbjbn Bolqandb, ne ycyn de­ sen, Qaracajnb urunnanlarbn orus patcaxlbq Bir ganbndan, kesi- ni eajlarb, Bijleri, pome§cikleri ekinci ganbndan ezie, BasbB tur- qandbla. Patcaxlbqnb zamanbnda urunnanqaracajlblanb keslerini ana tillerinde ne azda oquvlarb, §kollarb, kitaelarb Bolmaqandb. Bu zatla Oktjaer rewoljusijadan sora taBblqandbla. MbZbqlb в1а Barin (Tavrux) Kesini ullu mylkynde Bir Barin ga§aqandb. Bir golda ana i§i boIub, Bir mbZbqlb kelgendi. MbZbqlb Barinni yjyne deter­ ge, Bir ganbndan Barinni Bir syjgen pariji ysyne mbllbgbn atxan- db. MbZbqlb век qorqqandb; апь qolunda Bir igi demenili tajaqb Bolqandb. It kesin alaj atxanlaj, ol kesine qor- quB sermegendi da itni teneretgendi da qoj- qandb. It olsaqatdan oquna elgendi. Bu zatnb Barin Bilgendi da век ullu camlannandb. MbZbqlb eltyrgenin ga^brmaqandb da Barin- den kec dee tilegendi. Itge Barinni $апь век qbjnalqandb. Bu it апь mylkyn, агвагьп uru- dan-Beryden век igi saqlaj edi. Bu i§ni ol mbzbqlbqa kecalmaqandb da andan tarbqbB sydge Bergendi. Syd Bir talaj zamandan вь1апь ekisin da caqbrqaridb. Sydyle, Barinne $ап1агь avrue, апь ^апьпа Bolurqa syjgendile da ада taBbca syd eterge Ba^laqandbla. Sydyle Barinne sorqandbla: — Sen itini eltyrgen mbzbqlbqa ne eterge syjese? 01 ajtxandb: — Meni aqblbma kelgeni emda izlegenim Budu: meni itim ?esir Baqasb Bir asbvlu it edi. 01 meni ne Bajlbqbmb da, гьэхьть da ?avdan saqlaj edi. Endi meni izlegenim: meni itimi orununa bu it Bolsun, itca arBazbmda $atsbn, adamca cbrtdanda sele§- mesin, itca угув, meni агвагьть saqlae tursun. Ol eltyrgen itimi asbratxanca, men munu igi asbratbrma, ysyn $ь1ь kijin- 4 dirtirme, bu va kece guqlamaj, yrgenin toxdatmaqanlaj, meni агвагыпь tanna deri saqlasbn. Barinni bu ajtxanbn sydyle qaBbl kergendile, i§ni ol ajtxanca kesgendile. MbZbqlbnb va guq ajtbrqa ne qarbvu ваг edi, ala ajtxanna eoj salqandb. Mbzbqlb Bajnb агвагьпа дага$ьв, itcayryB, qaraul boIub Ba§laqandb. 01 itca век igi, usda yre edi, keceni kece uzunu guqlamaj, агвагпь tegeregine ajlanbB, хав-хив ete, tanna сь- qa edi, artbqsbzda век Barinni terezesini tyeynde век yre edi. Barin kesini „itine" век razb edi; adamlarbna: — Itni igi asbraqbz, ana igi qaraqbz! — deB Bujura edi. Bblaj в1а mbzbqlb sav Bir дь1 дагьтпь it boIub, угув turqandb. Em artbnda ol guducula в1а §aqrej Bolqandb da alanb yretgendi: — Siz kece qaranbda keligiz da Barinni magal zatlarbn urlaqbz. Men век qatb-qatb yryrme, alaj Bolqanlbqqa siz rnenden ne azda qorqmaqbz da ne urlajalqanbqbznb urlaqbz, sora areazdan ?enil oquna qoraqbz; alaj’a meni yty§cygymy da menne qojarqa unutmazsbz. Guducula ol ajtxanca etgendile. 01 kece „it“ yryvcysyn- den da век угув, агвагпь tegeregine савьв, artbqsbzda век yrgeni в1а Barinni guqlarqa qojmaj, tanna cbqqandb. Munu bu qazavat etie, угув cbqqanbn е$Шв turqandb da Barin век razb Bolqandb: „Ertdenelaqa cbqqanlaj, „itni" andan da igi asbraqbz, qaraqbz dee Bujururma"—dee Bblaj saqb§ etiB Cbqqandb. Barinni gakblarb ertdenelaqa cbqbB qarasala, ger yjny e§ikleri сась1ьв, taBblqan xaraket-xadek иг1апьв turqanbn kergendile. Olsaqatdan oquna bu zatnb Barinne Bildirgen- dile. 01 bu zatnb kergeninde, guduculadan saqlajalmaqanb ycyn „itine“ век acuvlannandb; ,,itinden“ s'ydge Bergendi. Sydyle Barinni da „itni“ da sydge caqbrqandbla. Sydyleni allbnda ol ajtxandb: — ,,lt“ guduculaqa xaraketimi urlatxandb, xaraketni aladan saqlajalmaqandb—degendi. Sydyle sorqandbla: — Da, ,,it“ kece yrgenmi edi, oqese Birda tau§u cbq- maqanmb edi? 5 Barin ajtxandb: — Yrgen’a век yrgen edi; asbrb век yrgenden meni guqlarqa da qojmaqan edi. Ertdermlaqa cbqqanlaj, igi Baqbqbz deB ajtbrqa aqblbma keliB tanna Cbqqari edim. ErtdenBlasbnda va qarasam, seni gavun da allajqa qarasbn, Bolqanbm urlanbB tura edi. Sydyle ajtxandbla: — Keremise, Barin, tae sen kesin ajtxanna kere, xaraketin ur- lannan kece „Шц“, artbqda век угув turqandb. Sen munu bu yrgenin e§itgen zamanbnda, £u- пш§си1агьпь ijie areazqa qarat- san’a; „itge“ adamca sele§irge erkinlik Bermegenini kesin век ariv Bilese. Biz Bilgenne kere, „itni“ tersligi yoqdu, Biz апь arivlajBbz, —degendile. Barin mbzbqlbqa Birda razb Bolmaqandb, alqbn zamanlaqa kere syd etilmeseda, Barinni гпь- zbqlbqa агав salbrqa erkinligi Bolqandb. Barin aqbl etgendi: — „ Itni “ kesim агва в1а eltejim da kezym kere tyrmege salajbm—dee teBregendi. Bu murat в1а Barin mbzbqlbnb areaqa salbB teBretgen- di. £yz дагьш qbCbrbmnb eltirge kerek Bolqandb. Kece ce- getni ici в1а ozub teeregendile. Barin atlanb gygenlerin kesi Syrytgendi. Arlaqda, golnu ysjnde, gel avdurue Bir naz te- rek, Butaqlarb da erge syelie turqanbn mbZbqlb eslegendi. Munu eslegeninde, ol kesine Bir tae i§ eterge aqbl etgendi da sermee atlanb gygenlerinden tutxandb: — Toxda, toxda, toxda!— deB xaxajnb Bergendi. Barin syreksiz boIub: — Ne Bolqandb?—dee sorqandb. MbZbqlb eetin-qutun da keteriB ajtxandb: — Keremise, ajy allbBbzda art ajaqlarbna syeliB turadb. Barin allarbnda Bir qaralqannb kergendi da век qorqqan- db; a§bq-BU?uq etiB: — Kel, bZbBbzqa ajlanajbq, kel, bZbBbzqa ajlanajbq—dee ullu guzaeaqa qalqandb. MbZbqlb ajtxandb: — Oqaj, bZbBbzqa qacarqa ^aramaz: ajy Bizni qacxa- пьвьгпь kerse, qorqqanbBbznb tanbrbqdb; ol zamanda ьгь- Bbzdan syryB ^etie ekieizni da mulxar eter, uatbr—de- gendi. Barin: — Da, sora Biz ne etejik?—dee guzaeaqa qalqandb. Sora mbZbqlb ajtxandb: — Ajy it yrgenden век qorqadb. Апь e§itgenlej, Barin mbzbqlbqa: — Alaj ese, xajda itca yr—deB guzaealatxandb. MbZbqlb ajtxandb: — Men endi itca yre Bilmejme, meni tau§um da qal- maqaridb,—deB Bajnb qorqutxandan-qorqutue ea^laqandb: — Keremise, ajy £uvuqla§xandan-£uvuqla§a keledi. Barin ne eterge Bilmegenden kesi itca угув Ba§laqandb. MbZbqlb ajtxandb: — Ajy yrgenini e§itmejdi, igi kycly yryrge kerekdi. Barin ne yralqanbn угув Ba§laqandb. MbZbqlb ajtxandb: . — Eslemejmise, ajy qorquB, ьгьпа ketie Ba§laqandb. Barin yre-yre arbqanbnda: — Aj, alaj-Bblaj Bolluq, sen da yr—dee mbzbqlbqa qadalqandb. MbZbqlb: — Xap, xap, xap!—dee угув Ba§laqandb. MbZbqlb igi yralmaqanca etgendi da: — Qaracb, ajy ^uvuqla^xandan-^uvuqla^bB keledi!—de- gendi. Barin qorqqandan tanna c’eri угув Cbqqandb,. tamaqbn- dan da во§ав, tamam qarbvsuz Bolqandb, em artbnda yral- maj toxdaqandb. Tan atbB Ba§laqar.bnda, mbzbqlb ajtxandb: — Barin, bu ajy tyldy. — Da nedi da ol? — Da ol’a boIub ne Bolluqdu,* gel naz terekni avdur- qandb da endi апь tambrlarb qaraladbla. Men апь ajy boI- maqanbn Bile edim. 01 zamanda Barin acuvlanbB: — Aj Betsiz, allajdan-Bbllajdan tuvqan! Men seni tyr~ mede artbqda век ciritirme,—deB camlannandb. —Endi menne ne syjsen da, et alaj’a sen keceni-kece uzunu it boIub, угув cbqdbn, i§ek goqdu, sen itse. Mbzbqlb Bblaj ajtxaribnda, Barin andan da век acuvlan- nandb. Ol zamanda mbzbqlb artbqda век gyregin farbrqa syjye ajtxandb: 4 — Men senden da igi yrallbq edim; alaj’a kesim yryrge syjmegen edim. Keceni-kece uzunun угув cbqarbqbnb syj- gen edim. Endi seni tanna deri itca угув cbqqanbnb men xar kimge ajtbrbqma! Seni yrdyrgen men Bolqanbmb da ajtbrbqma! Bu sezleni e§itgeninde, Barin alqbndan da век acuvlan- nandb. Alaj eolsada sav keceni itca угув cbqqanbna bjlbqqan- db da bu zatnb ki§i eilirin syjmegendi. Barin mbzbqlbnb qor- qutuB, ki§ige guq ajtdbrmazqa umut etgendi. 01 zamanda garlb ajtxandb: — Menne ne syjsen da et; men’a seni itca yrgenin» ajtmaj qojarbq tylme—degendi. Barin i§ni aman Bolqanbn tanbqandb; sora garlbqa ajt­ xandb: — Bu zatnb ki§ige ajtmazqa ajta esen*. ne eerejim? Mbzbqlb ajtxandb: — Meni kec tyrmege da salma; апь. tb§bnda da sir igi inek, Bir me§ok Budaj вег, men da yjymde tbnc-raxat ga§ar- ma. Senne век razb Bolurma, seni xar kimge maxdarma. „Baj ganbzda itca ulumaqandb“ deB xar kimge aj'uwma—de­ gendi. 8 Soruvla 1. Barinni qatblbqbn ne etgeninden kereeiz? Tavruxnu bu so- ruvqa $иав etgen gerlerin ajtbqbz. 2. Bu tavruxxa kere mbzbqlbla Barinleni qatbnda ne Bolumda ^asaqandbla? 3. Barin mbzbqlbqa ne izlej edi, mbzbqlb va earinden ne izlej edi? Qajsb дапь xorlaqandb? 4. Bu tuqum tavruxnu quraqan kirn eolurqa Bolluqdu: mbzbq- 1ьшь, Barinmi? Tavruxnu maqanasbna kere, ol zatnb ysynden adam- пь kelyne ne kelirge eolluqdu? 5. Bu tavrux kimni icinde quralqan em ajtblqan Bolur: ва- rinleni icindemi, oqese mbZbqlblanb icindemi? Bu tavruxxa tbijb* laqanlanb gyreklerine ne kele Bolur edi? Plan в1а is etmeklik Tavruxnu bu tuqum keseklege ylesirge Bolluqdu: 1. Mbzbqlb Barinni itin eltyrgeni. 2. Mbzbqlb itni orununa it Bolqaiib. 3. MbZbqlbnb it boIub turqanb. 4. Barinni xaraketin guducula urlaqanb. 5. Sydyle mbzbqlbnb arivlaqanlarb. 6. Ajyny ajtbB mbzbqlb Barinni qorqutxanb. 7. Barinni itca yrgeni. 8. Barin it BOlqanb. 9. Barin malbn BeriB Bedi$likden ва?ьп alqanb. 8u easbnda eskerilgen kesekle tavruxnu ne gerlerinde tausu- ladbla? Uaq kesekleni Bir-Birlerine qosue qallaj aeadan kesekle eter- ge Bolluq edi? Allaj aeadan kesekleri nenca BOlurqa eolluq edi? , Alanb xar Birine ne at atarqa (ва? salbrqa) Bolluqdu? Urlavcunu §bjbx eolqanb (Tavrux) Seit в1а Xamzat deB eki urlavcu Bolqandbla. Ala mal urlae ga§aqandbla. Alaj Bolsada bu tuqum ?a§av alaqa xa- jbrlb Bolmaqandb, kereklilerin tolturmaqandb. Bir golda Xamzat Seitge ajtxandb: — Alan, anblajmbsa, men Bizni qalaj genii Baj Bolluqu- Buznu eileme. Q