‘Mannekens in de maan’ van Nicolaas Beets Over (1835-1836) THE MOON HOAX EN DE PUBLIEKE WAARDERING VAN DE STERRENKUNDE IN DE NEGENTIENDE EEUW BenPeperkamp 1.Inleiding Innovember1833vertrokdeastronoomJohnHerschel(1792-1871)perschipuit Portsmouth(Engeland)naarKaapdeGoedeHoop,omersamenmetenkeleassis- tenten telescopische waarnemingen te verrichten aan de zuidelijke sterrenhemel. De studie waarin hij van zijn waarnemingen verslag heeft gedaan, wordt thans beschouwd als een monument van de negentiende-eeuwse wetenschapsbeoefe- ning. De historicus Michael Hoskin spreekt over ‘a magnificent achievement, of the first rank in the history of astronomy’. Herschels onderzoeksverslag, Results of astronomicalobservationsmadeduringtheyears1834,5,6,7,8,attheCapeofGoodHope; being the completion of a telescopic survey of the whole surface of the visible heavens (Lon- don1847),bevateenschataannieuwegegevensdiezijnvakgenotenmetenthou- siasmehebbenbegroet.1 Ook het algemeen (leken)publiek, dat uiteraard geen kennis had van de ont- wikkelingenbinnenhetonderzoeksgebied,toondeinteressevoorHerschelsweten- schappelijke activiteiten. Zo vertelt A. Winkler Prins in de eerste uitgave van zijn Geïllustreerde Encyclopaedie over ‘de groote belangstelling, waarmede geheel beschaafd Europa [Herschels] nasporingen gadesloeg’ en de publieke ‘eerbewij- zen, welke hem na zijn terugkeer [uit Kaap de Goede Hoop] werden toegekend. BijdekroningvanVictoria(1838)zaghijzich[onderandere]benoemdtotbaro- net, en de universiteit van Aberdeen koos hem in 1842 tot lord-rector’.2 De dag- bladenhebbenuitvoerigvandezeplechtighedenverslaggedaan.Debelangstelling voor Herschels werk is zelfs tot ver in de negentiende eeuw blijven voortduren, mededankzijeenpopulair-wetenschappelijkeverhandeling,Atreatiseonastronomy, diehijin1833publiceerdeenvelemalenisherdrukt.‘In1851itwasreprinted[…] underthetitleOutlinesofastronomy,andassuchwastoenjoyanenormoussuccess, appearing in enumerable editions and being translated into many languages.’3 Bovendien heeft John Herschel kunnen profiteren van de naamsbekendheid van zijnvaderencollega-astronoom,SirWilliamHerschel(1738-1822),dienazijnont- NEDERLANDSELetterkunde•Jaargang9•nr2•juli2004 101 BenPeperkamp dekking van de planeet Uranus in maart 1781 triomfen had gevierd.4 ‘Herschel’ was een begrip zo gezegd, ver buiten de wetenschappelijke gemeenschap waartoe zowelvaderalszoonbehoordhebben. Wewetennietzoveeloverdeculturelemechanismendieaandepopularisering vandenatuurwetenschappenindenegentiendeeeuwtengrondslaghebbengele- gen. Vaak is aangetekend dat Verlichte ambities op het terrein van de democrati- sering van kennis hierbij een prominente rol hebben gespeeld. De ‘nuttige’ bete- kenisvanhetnatuurwetenschappelijkbedrijfvoorindividuennatieisdoortalvan beschavingsidealistengepropageerd. Itwasneitherinthe18thcenturynorinthepresentthatpopularsciencereacheditsheyday, butinthe19thcentury.Thisisduenotsomuchtotheamountofpopularliteratureproduced andreadinthatcentury,buttothesignificanceofpopularizationfortheself-imageoftheperi- od.Thenaturalscienceswereconsideredtobethemotiveforceofprogressinallareasofsocial life;whoeverwantedtobe‘upwiththetimes’hadtobefamiliarwiththeirsuccessandmethod ofthought.5 Maar wie in zijn historisch kader alleen humaniserings- en emancipatieprocessen accentueert-hoerelevantdezeookzijn-ziethetamusementsgehaltevangepopu- lariseerde wetenschappelijke voorstellingen over het hoofd. Wetenschap moest ook aantrekkelijk zijn om met smaak geconsumeerd te kunnen worden. Vonkont- ladingen, stoommachines of fossielen van prehistorische dieren genoten heel wat meer belangstelling dan de laatste resultaten van de stereochemie. In de rijk geschakeerde populair-wetenschappelijke cultuur van de negentiende eeuw heb- ben tal van voorkeuren of smaken bestaan, die in een analyse moeten worden betrokken.6 De publieke belangstelling voor het werk van John Herschel zal in de eerste plaatszijngevoeddoornieuwsgierigheidnaarnieuwefeitenmetbetrekkingtothet uitgestrektheelal;overdeepspacevaltaltijdietsteleren.Verderrichttedeaandacht zich op de werking, de grootte en het bereik van de gebruikte telescopen. ‘The telescopewasthefirstscientificinstrumentthatamplifiedthesensesandmadehit- herto invisible things visible.’7 Het apparaat bood de mogelijkheid onbekende dimensiesvandekosmosteverkennenen‘grenzenvanweten’teverleggen.‘The tools for penetrating space became vast machines, hardly recognizable as telesco- pesatall,thatreadilycapturedthepopularimagination’,schrijftJ.A.Bennettover depubliekewaarderingvandezeinstrumentenindeachttiendeendenegentien- deeeuw.En:‘Herschel’slargetelescopeshavealwayscarriedtheirownfascination, asgiantartifacts,ofinterestinthemselvesandastheproductsofenormousindus- try and vision.’8 Bovendien bestond er een meer dan gemiddelde interesse voor ‘wetenschappelijke pioniers’ die hun werkzaam leven in dienst stelden van de ‘vooruitgang’.Dankzijhun‘buitengewonetalenten’,‘onafhankelijkheid’en‘voor- beeldige ijver’ kregen zij zelfs heroïsche kwaliteiten toegedicht.9 John Herschel is 102 ‘Mannekensindemaan’vanNicolaasBeets na terugkomst van zijn wetenschappelijk expeditie ingehaald als een held die de lofverdiendevandegehelenatie.HijhadbijwijzevansprekendevlagvanEnge- landdoenwappereninhetzuidelijkheelal.Hijwerd,metzijninventiviteitendoor- zettingsvermogen,zoongeveerbeschouwdalsdebelichamingvandenegentiende- eeuwse koloniale expansiezucht. Tijdgenoten werden aangespoord zich aan hem te spiegelen. De publieke waardering van wetenschap en de constructie van een nationaal,Victoriaanszelfbeeldgaanhierhandinhand.10 Een analyse van dergelijke publieke voorstellingen van het wetenschappelijk bedrijfisnieteenvoudig.Ineentyperingvantelescopenalsproductenvanindus- triëleijver,vanwetenschappelijkevindingrijkheidenvanzuchtnaarhetexotische, grijpenaspectenvandealgemenecultuurgeschiedenisenvandegeschiedenisder natuurwetenschappen in elkaar. Wie een antwoord zoekt op de vraag waarom negentiende-eeuwse telescopen tot de verbeelding hebben gesproken, zal zich in ieder geval rekenschap moeten geven van de bouw en werking van deze instru- menten, en van de wijze waarop deze in populair-wetenschappelijke geschriften werdengerepresenteerd.Bovendienzalmenstudiemoetmakenvandeculturele, politieke en ideologische opvattingen die de producenten en consumenten van dezerepresentatieshebbengehuldigd.Daarbijwordtwetenschapnietzozeeropge- vat als een autonoom bedrijf met een interne dynamiek en infrastructuur, maar veeleer als een producent van cultuur, van innovatieve ideeën en technologische artefacten die nieuwsgierigheid kunnen opwekken, standpunten kunnen uitlok- ken,vragenkunnenopwerpenentothandelenkunnenaanzetten.Endatbijvak- genoten evenzogoed als bij geïnteresseerde leken. In modern wetenschapshisto- risch onderzoek is aan de dynamische betrekkingen tussen wetenschappelijke gemeenschappenenpubliekskringeninmiddelsvolopaandachtbesteed: [Recent]studies[…]haveshownhowtheshapeandsuccessofthescienceshavedepended upon a complete set of social relations linking different scientific communities with various allies,audiences,publics,consumersandreproducers;withpowerfuleliteswhobestowlegiti- macyandmaterialsupport;andalsowith‘lower’socialgroupswhosewillingness(orresistance) toengagewithscienceisanequallyimportantdeterminantofscientificculture.11 Omhetengagementvanlekenaanwetenschaptekunnenpeilen,iskennisvande publiekeculturelecontextessentieel. Tegen deze achtergrond wil ik aandacht vragen voor een incident dat thans bekendstaatalsthe(great)moonhoax.DaarbijzijndefaamvanJohnHerschel,zijn expeditienaarKaapdeGoedeHoopenzijntelescopischeapparatuurdiepinhet cultureledomeindoorgedrongenenminofmeereeneigenlevengaanleiden.De geschiedenis begint in 1835 met de publicatie van een reeks fantastische kranten- berichten in The Sun, een New Yorks dagblad, waarin werd meegedeeld dat John Herschellevenzouhebbenontdektopdemaan.Overdeberoeringdieditnieuws- berichtinAmerika,enlaterinEuropa,heeftgewekt,komiktesprekenindepara- 103 BenPeperkamp grafen2en3.Degrenzentussengepopulariseerde(pseudo-)wetenschapenamu- sementblijkenindezecontextflinterduntezijn.Erisalleredenbijdezegeschie- denisstiltestaan.NicolaasBeetsverwijstnaardeaffaireineenverhalendgedicht uit 1836, ‘Mannekens in de maan’, waarin contemporaine wetenschappelijke ont- wikkelingen op hun betekenis worden getaxeerd. Dit ‘wetenschapsgedicht’ bespreekikinparagraaf4. ‘Sciencewas[…]onthewaytotakingovertheplaceformerlyoccupiedbyreli- gion and to become the leading ideology - a new secular religion, with its cult objects, pantheon of saints, rituals of worship, and central dogmas of faith.’ Dat schrijftMartaFehérineenstudiewaarinzijeenaantalseculariserendetendensen in de cultuur van de achttiende eeuw heeft samengevat.12 Wetenschap – in de breedstezinvanhetwoord–heefteensteedsprominenterplaatsverworveninhet culturele leven, en daarmee de betekenis van traditionele, christelijk georiënteer- deperspectievengerelativeerd.Ikgeloofdatditcultuurhistorischprocestotverin denegentiendeeeuwheeftvoortgeduurd.HetgedichtvanBeets,datonstotgetui- ge maakt van de culturele appreciatie van wetenschappelijk begripsvorming, draagterenkeleintrigerendesporenvan.Inzijnvisiebooddenatuurwetenschap een nieuwe, maar niet onproblematische blik op de wereld waarvan de betekenis zo nu en dan kritisch moest worden gepeild in relatie tot alternatieve beschou- wingswijzen.Kennelijkboodhetfantastischerelaasovermaanleven,endeverwar- ringdiedatnieuwsheeftgewekt,dedichterdaartoeeengoedegelegenheid. 2.Themoonhoax De meeste afleveringen van The Sun, een zogenaamd penny paper van slechts vier bladzijden, bevatten advertenties, mededelingen over scheepvaart en ‘several columnscarryingsnippetsofforeignanddomesticnews’.Hetperiodiekwerdsinds 1833gedruktinNewYorkdoordejournalistenuitgeverBenjaminH.Dayenver- spreidineenoplagevanenkeleduizendenexemplaren.13 OngeveertweejaarnazijnvertrekuitPortsmouth,toenJohnHerschelinzijn observatorium te Zuid-Afrika naar de zuidelijke hemel tuurde, publiceerde The Suninhaarkolommeneenreeksartikelenvanbeduidendgroteromvang.Deaan- kondiging van deze bijdragen – gepubliceerd op 21 augustus 1835 – luidde als volgt:‘Wehavejustlearnt[…]thatSirJohnHerschel,attheCapeofGoodHope, has made some astronomical discoveries of the most wonderful description, by means of an immense telescope of an entirely new principle.’14 Wat The Sun haar lezersvervolgenstebiedenhad-invijfafleveringenvan25,26,27,29en31augus- tus 1835 - bestond uit een verslag van de bouw van een geavanceerde telescoop doorHerschelenzijnassistenten,gevolgddooreensamenvattingvanzijnwaarne- mingenaanhetzichtbareoppervlaktevandemaan.Hetsensationelehoogtepunt vandezeobservatiesvormdedemededelingdatdeonderzoekerinkwestieeenop 104 ‘Mannekensindemaan’vanNicolaasBeets de mens gelijkend maanwezen had ontdekt, ‘vespertilio-homo, or man bat, from its having,inconnectionwithanearresemblancetothehumanfigure,wingsgreatly resemblingthoseofthebat’.15 Het is niet bekend of Day, de uitgever van The Sun, van meet af aan geweten heeft dat het relaas over Hershel’s ontdekking een geraffineerd verzinsel was. Dui- delijkisweldatdeSchotRichardAdamsLocke,dielateralsauteurvandestukken isaangewezen,vertrouwdisgeweestmetdewetenschappelijkeaspiratiesvanzijntijd, en in het bijzonder weet heeft gehad van wat Herschel met zijn wetenschappelijke expeditiebeoogde.Hijmoetdeberichten,dieindewetenschappelijkeenpublieke persoverHerschelsplannenwarengepubliceerd,aandachtighebbengelezen. Het publiek heeft het nieuws in The Sun gretig ontvangen. ‘Crowds were gathering outside the Sun’s office waiting for copies of the next edition.’16 Op 26 augustus 1835 konden er ongeveer 19500 exemplaren van de krant worden ver- kocht,dehoogsteoplagedieopdatmomentdoorenigAmerikaansperiodiekwas bereikt.Tervergelijking:TheTimesteLondenkonophoogtijdagenrekenenopde verkoop van circa 17000 exemplaren. Ray heeft de berichten kort daarna ook als pamfletten verhandeld en enkele illustraties op de markt gebracht, gemaakt door ‘themosttalentedlithographicartistsinthiscity[NewYork]’.Eenadvertentieatten- deerde het publiek op ‘a lithograph sketch of lunar animals and other objects’.17 GevoelvoormarketingkanRaynietwordenontzegd.Degewieksteuitgeverheeftin 1835circa60000vandezepamflettenenillustratieskunnenverkopen.18 Uit de overgeleverde reacties en commentaren moet worden afgeleid dat de meeste consumenten van Locke’s relaas aanvankelijk geloof hebben gehecht aan zijn‘wonderewetenschap’.Zijhebbendestrekkingvanhetauthentiekogendever- slag,niet,ofnietonmiddellijk,intwijfelgetrokken,maarvoorwaargehouden.Pas na publicatie van de reeks, toen de hoax al weer voorbij was en in The Herald, een concurrerend dagblad, met venijn was meegedeeld hoe de vork in de steel zat, is het vermeende feitelijke karakter van het verslag gerelativeerd en gewaardeerd als eenfictioneelrelaasovercontemporainewetenschappelijkeambitiesenpraktijken, waaraan de vele ironiserende hyperbolen, grapjes en karikaturale voorstellingen vanzakeneensatirischaccentverleenden.Velenwareneringetuind. EénaspectvanLocke’ssatirischvermogenwilikhieralvastuitlichten.Destuk- ken die hij The Sun ter publicatie heeft aangeboden, kunnen mede worden beschouwdalseensatireopeenpompeuzeenduisterewetenschappelijkeschrijfstijl, enopdievanJohnHerschelinhetbijzonder.‘JohnHershelwasinhibitedbytwofac- tors from expounding his cosmology with clarity and force. [One] of these factors washisinabilitytosayanythingsimple,clearlyandwithoutqualification:[…]John’s convoluted sentences are often exasperatingly obscure.’19 David S. Evans schrijft in ditverband:‘Whatwasofferedtothereaders[ofTheSun]included[…]aremarka- blegoodpasticheofSirJohn’sliterarystyle,onethatcriedouttotbecounterfeited’.20 De wetenschapshistoricus Michael J. Crowe heeft enkele eigentijdse reacties opdepublicatiesinTheSungekarakteriseerd(ikciteerhemuitvoerig,omdatzijn 105 BenPeperkamp typeringreliëfverleentaandeopvattingenvanBeets,dieikverderopbespreek): TheMercantileAdvertiserbeganreprintingtheseries,notingthat‘Itappearstocarryintrinsic evidenceofbeinganauthenticdocument.’TheDailyAdvertiserexpresseditsenthusiasmbystat- ing:‘Noarticle,webelieve,hasappearedforyears,thatwillcommandsogeneralaperusaland publication.SirJohnhasaddedastockofknowledgetothepresentagethatwillimmortalize hisname,andplaceithighonthepageofscience.’TheAlbanyDailyAdvertisercalledita‘Stu- pendousDiscovery’andtoldofhavingreadthestory‘withunspeakableemotionsofpleasure andastonishment…’TheNewYorkTimespronouncedthediscoveries‘probableandpossible,’ andtheNewYorkerdescribedthemas‘creatinganewerainastronomyandsciencegenerally.’ Accordingtoacontemporaryreport,‘Someofthegravereligiousjournalsmadethegreatdis- coveryasubjectofpointedhomilies…,’andaccordingtoanotherreport,anAmericanclergy- manwarnedhiscongregationthathemighthavetosolicitthemforfundsforBiblesforthe inhabitantsofthemoon.Ithasevenbeenclaimedthat‘thephilanthropistsofEnglandhadfre- quentandcrowdedmeetingsatExeterHall,andappointedcommitteestoinquire…inregard totheconditionofthepeopleofthemoon,forpurposesofrelievingtheirwants,…and,above all,abolishingslaveryifitshouldbefoundtoexistamongthelunarinhabitants.’21 In elk van deze citaten kan de waarheidsnotie worden aangewezen. Daarnaast is het fascinerend te zien hoe ‘the philanthropists of England’ aardse praktijken op hetvermeendemaanlevenhebbengeprojecteerdendaaraanzelfspraktischecon- sequentieshebbenverbonden… EdgarAllenPoeheeftkortnadeopschuddinggeprobeerddecollectievefasci- natie voor de fantastische ontdekkingen met een viertal factoren te verklaren. Daarbijheeftookhijopdesterkaangezetteillusievanechtheideenaccentgelegd. Not one person in ten discredited it, and (strangest point of all!) the doubters were chiefly thesewhodoubtedwithoutbeingabletosaywhy-theignorant,theseuninformedinastrono- my,peoplewhowouldnotbelievebecausethethingwassonovel,soentirely‘outoftheusual way.’AgraveprofessorofmathematicsinaVirginiancollegetoldmeseriouslythathehadno doubtofthetruthofthewholeaffair!Thegreateffectwroughtuponthepublicmindisrefer- able,first,tothenoveltyoftheidea;secondly,tothefancy-excitingandreason-repressingcharac- ter of the alleged discoveries; thirdly, to the consummate tact with which the deception was broughtforth;fourthly,totheexquisitevraisemblanceofthenarration.22 Zelfs in een aantekening waarin het humoristische karakter van de affaire wordt aangestipt,iseen‘geloofaandefeiten’verondersteld: [T]hefunofitwas,thatbeforethepublicationofthewholestory-itwasverylong,fillingeight ortenclosecolumnsinsomepapers-itleakedout,andbegantogetthroughpeople’sheads, thatthepublichadbeenmostcompletelytakenin;intruth,fairlyhoaxed.Itwasamusing,then, tohearfromeveryonethedeclarationthat‘heknewitwasahoaxfromthefirst;thathehad 106 ‘Mannekensindemaan’vanNicolaasBeets neverbeendeceivedforamoment;nobodyhadeverbelievedit,-itwasapalpablefictiononits face’andmanysuchasseverations.I[NathanSargent]wastheneditorandproprietorofadaily paper-theCommercialHeraldinPhiladelphia-,andalthoughIwasatfirstoneofthevictimsof thisclever,ingenious,andextraordinaryfiction,itsohappenedthatIdidnotcommitmyselfas tomybeliefofitstruthfulness;nordidIfeelashamed,ormortified,athavingbeen‘takenin.’ Itwassocleverlydone,andIhadsuchmultitudesofcompanions,thatIcouldaffordtolaugh aseverybodydid.23 Over de humoristische aspecten van het gedicht van Beets kom ik te spreken in paragraaf4. DelezersvanTheSunzullenindeeersteplaatsophetverkeerdebeenzijngezet doorhetmediumwaarinhetnieuwswerdgepresenteerd:hetfactischkaraktervaneen reeks krantenberichten mag bij voorbaat worden verondersteld. In de tweede plaats zal men zijn misleid door de vele, samenhangende strategieën waarmee in het fictionele verhaal van Locke de realiteitsillusie wordt opgewekt. Daarbij wil ik in het bijzonder attenderen op de consequent volgehouden bronnenfictie. De stukkenbevattenveleverwijzingennaargezaghebbendewetenschappelijkeautori- teiten.Indeeersteafleveringwordtgesuggereerddathetrelaasooktevindenzou zijn in een wetenschappelijk tijdschrift, The Edinburgh journal of science, dat inder- daadbestaanheeft(alhoewelerinaugustus1835reedstweejaargeenafleveringen meerwarenverschenen).Demededelingenoverde‘groteontdekkingen’vanHer- schel worden verder gepresenteerd als getrouwe bewerkingen van de notities van een zekere ‘Dr. Andrew Grant’, een amanuensis van Herschel, die er zo gezegd ‘naast heeftgestaan’en als I as witness in chronologischevolgorde van de waarne- mingenverslagdoet.Wemogenaannemendatdezeelementaireorderingvande verhaalgegevensdeillusievanauthenticiteitheeftverhoogd.Bovendienwordtmet stelligheidverklaarddatHerschelzelfeenpublicatieinvoorbereidingzouhebben die‘inmiddels’terbeoordelingaandebefaamde‘RoyalSociety’teLondenisvoor- gedragen en die op hoofdlijnen niet verschilt van de ‘voorpublicatie’ die Grant ‘thans’ ter beschikking stelt. De ik-verteller, Grant, heeft alleen de ‘weerbarstige wiskundige bewijsvoering’ buiten beschouwing gelaten waarmee, per implicatie, ookdealgemenetoegankelijkheidofbevattelijkheidvanhetstukbenadruktwordt. Forourearlyandalmostexclusiveinformationconcerningthesefacts,weareindebtedtothe devotedfriendshipofDr.AndrewGrant,thepupiloftheelder[WilliamHershel],andforsev- eralyearspasttheinseparablecoadjutoroftheyounger[John]Herschel.Theamanuensisof thelatterattheCapeofGoodHope,andtheindefatigablesuperintendentofhistelescopedur- ingthewholeperiodofitsconstructionandoperation,Dr.Granthasbeenenabledtosupply uswithintelligenceequal,ingeneralinterestatleast,tothatwhichDr.Herschelhimselfhas transmittedtotheRoyalSociety.Indeedourcorrespondentassuresusthatthevoluminousdoc- umentsnowbeforeacommitteeofthatinstitutioncontainlittlemorethandetailsandmathe- maticalillustrationsofthefactscommunicatedtousinhisownamplecorrespondence. 107 BenPeperkamp In de derde plaats zal het enthousiasme van het publiek zijn gevoed door de grotebetekenisdieaandevermeendeontdekkingenvanHerschelkondenworden toegeschreven. Er was waarlijk ‘iets groots’ gezien met verstrekkende, ‘universele’ implicaties. Ook daarover laat het redactionele commentaar bij de eerste afleve- ringweinigteradenover,ineentaaloverigensdieapothekerHomaisuitMadame BovaryvanFlaubertnietzouhebbenmisstaan: Theportion[…]whichwepublishtodayisintroductiontocelestialdiscoveriesofhigherand moreuniversalinterestthanany,inanyscienceyetknowntothehumanrace.Weareneces- sarily compelled to omit the more abstruse and mathematical parts of the extracts however importanttheymaybeasdemonstrationsofthosewehavemarkedforpublication;buteventhe lattercannotfailtoexcitemoreardentcuriosityandaffordmoresublimegratificationthan couldbecreatedandsuppliedbyanythingshortofdivinerevelationfromheaven.Nowindeed itmaybesaidthatweliveinanageofdiscovery.Thereislittledoubtthattothenaturalhisto- ryofourworldwillknowbeaddedthatoftheglobewhichwehavehithertoregardedmerely as‘thelesserlight’toruleournocturnalhours. Maardaarmeezijnweernogniet.Bijdeanalysevandehoaxzalmenindevierde plaatsmoetenaantekenendaterreedssindsdeoudheidveelvuldigoverhetmoge- lijk bestaan van buitenaards leven was gespeculeerd. Ideeën over meervoudige werelden(ofpluralisme)hebbenookbijhetnegentiende-eeuwsepubliekbekend- heidgenoten. Thequestionofextraterrestriallife[…]hasbeendebatedalmostfromthebeginningofrecord- edhistory.BetweenthefifthcenturyB.C.floweringofGreekcivilizationand1917,morethan 140booksandthousandsofessays,reviewsandotherwritingshadbeendevotedtodiscussing whetherornototherinhabitedworldsexistintheuniverse.Moreover[…]themajorityofedu- catedpersonssincearound1700haveacceptedthetheoryofextraterrestriallifeandinnumer- ousinstanceshaveformulatedtheirphilosophicalandreligiouspositionsinrelationtoit.24 Indezespeculatieveoverwegingenkunnen,grofgezegd,tweetypenredeneringen worden aangewezen. Het eerste type baseert zich op de gedachte dat hemellicha- mendiequabodemgesteldheid,klimaatenatmosfeeropdeaardelijken,eenver- gelijkbare flora en fauna kunnen hebben. Astronomisch onderzoek is hierbij ver- ondersteld, omdat zo’n argumentatie naar analogie pas dan reliëf kan krijgen. GalileoGalileïhadeendergelijkevergelijkingreedsgetrokkeninzijnSideriusNun- tius uit 1610, waarin voor het eerst in de wetenschapsgeschiedenis verslag wordt gedaan van systematische telescopische waarnemingen aan het zichtbare opper- vlaktevandemaan.Ingeologischopzichtblekenmaanenaardetotopgrotehoog- teidentiektezijn: 108 ‘Mannekensindemaan’vanNicolaasBeets Byoft-repeatedobservations[ofspots]wehavebeenledtotheconclusionthatwecertainlysee thesurfaceoftheMoonistobenotsmooth,even,andperfectlyspherical,asagreatcrowdof philosophers have believe about this and other heavenly bodies, but on the contrary, to be uneven,rough,andcrowdedwithdepressionsandbulges.AnditislikethefaceoftheEarthitself, whichismarkedhereandtherewithchainsofmountainsanddepthsofvalleys.25 Na 1834 dringt het inzicht door dat de maan geen atmosfeer heeft en dus onmo- gelijk de levensvormen kan herbergen waarmee wij vertrouwd zijn. Ik breng de kwestie ter sprake omdat Beets er in zijn ‘Mannekens’ over komt te spreken. Het inzichtisin1834voorheteerstgeformuleerddoordeDuitseastronoomFriedrich WilhelmBessel(1784-1846),dieikhierciteernaardevertalingvanCrowe: Why,notwithstandingallreasonableevidences,havesomewishedtoasserttheexistenceofthe moon’satmosphere?Itisreallynotamatterofindifference,becausewithitssimultaneouslyfall manybeautifuldreamsofthehabitabilityofthemoonandtheconditionsforpersonsthere;I saypersonsforregardlessofallprotestationsoffeelingheartswhohavewishedtofindsympa- thyonthemoon,theyimagetheinhabitantsofthemoontobeassimilartoearthlingsasone eggistoanother.Themoonhasnoair;thusalsonowater,becausewithoutthepressureofair, wateratleastintheliquidstatewouldevaporate;thusalsonofire,forwithoutairnothingcan burn.26 Dezeoverwegingispasaanheteindvandenegentiendeeeuwalgemeengeaccep- teerd. Als gezegd kan in beschouwingen over mogelijk buitenaards leven ook een tweedetyperedeneringwordenaangewezen.Dezehoudtverbandmetwatdecul- tuurhistoricusArthurLovejoy‘theprincipleofplenitude’heeftgenoemd,dedoc- trine‘thatnogenuinepotentialityofbeingcanremainunfulfilled,thattheextent andabundanceofthecreationmustbeasgreatasthepossibilityofexistenceand commensuratewiththeproductivecapacityofa“perfect”andinexhaustibleSour- ce,andthattheworldisbetter,themorethingsiscontains.’27Elkenatuurlijketoe- standdiekanontstaan,zalvolgensditprincipeookontstaan.DeDuitseastronoom JohannElertBode(1747-1826),wiensopvattingentotverindenegentiendeeeuw hebbengecirculeerd,heeftzichbijherhalingopdezedoctrinegebaseerd.‘Essen- tiallyeverycelasticalbody–sunorstar,planetorsatellite,andevencomets–Bode populates with rational beings’.28 Over mogelijk leven op de planeten Venus en Mercuriusschrijfthijbijvoorbeeld: Iftheyhadnoinhabitants…,whatwouldtheirpurposeanddestinybe,andwhatelsecouldwe taketobetheintentionsoftheCreatorforallthesegreatandwiseplansandarrangements? Perhapsitwas[inorder]thattheymightdecoratethestarryheavenshereandtherewiththeir bright points? Certainly not… Never! How would this be reconciled with his wisdom, which alwaysandexactlyselectsmeansinaccordwithends...29 109 BenPeperkamp EenperfecteGodeneenperfecteScheppingzijnindezebreeduitgedragentele- ologische opvatting onverenigbaar met een onbewoond, en daarmee schijnbaar nuttelooshemellichaam. IkgeefopnieuwhetwoordaanCrowe,diehetinternationaledebatovermoge- lijkbuitenaardsleventussen1750en1900zorgvuldiginkaartheeftgebracht: By1750,pluralismhadbeenchampionedbyanarrayofauthors,includingsomeofthemost prominentfiguresoftheage.PresentedwithexceptionalappealbyFontenelle,givenlegitima- cyinscientificcirclesbyHuygensandNewton,reconciledtoreligionbyBentleyandDerham, set to poetry by Pope and Blackmore, integrated into philosophical systems by Berkely and Leibniz,taughtintextbooksbyWolffandintavernsbyWhiston,theideaofapluralityofworlds waswinninginternationalacceptance.Revolutionaryasthistransformationwas,althoughfrom theperspectiveofthepresentitsfoundationwasfrail,restingasitdidonanalogicalarguments ofdubiousforce,onmetaphysicalprinciplessuchastheprincipleofplenitude,andonascat- teringofastronomicalobservations.Howeverthatmaybe,theeraoftheextraterrestrialhad begun,andwouldcontinueevenuntothepresent.30 Inmijnbesprekingvan‘Mannekens’zalikenkeleNederlandsenegentiende-eeuw- sepleitbezorgersvandemeervoudigewereldentheorietentonelevoeren.Beetsis methetgedachtengoedvertrouwdgeweest. De historische overwegingen van Crowe leveren een context op waarin Poe’s visieopthenoveltyoftheideagenuanceerdkanworden.Inzakebuitenaardslevenwas eranno1835juistweinignieuwsonderzon.Beterlijkthetteveronderstellendatde The Sun pretendeerde nieuwe waarnemingen te bieden, verricht door een gezag- hebbend natuurwetenschapper met behulp van een betrouwbaar geacht waarne- mingsinstrument,waardoordiediscutabelespeculatiesvoorheteerstvaneenempiri- scheoffeitelijkebasiswerdenvoorzien.Eenspeculatiediereedseeuwen‘sluimerde’, bleek plots onweerlegbaar te zijn. Ook deze veronderstelde ‘aha-ervaring’ moet naar mijn mening in de analyse worden betrokken. In mijn bespreking van ‘Man- nekens’komikeropterug. Wie zich de vraag stelt waarom het nieuwsgierige negentiende-eeuwse publiek voordeaffairezoveelbelangstellingheeftgekoesterd,zalikindevijfdeplaatsreke- ningmoetenhoudenmetdepubliekefascinatievoor‘wetenschappelijkehelden’, waarover ik in mijn inleiding heb gesproken. Herschel wordt in relaas van Locke als handelend en reflecterend personage opgevoerd, en wat belangrijker is: voor- zien van uitzonderlijke kwalificaties (de inleiding typeert hem onder andere als een‘immortalphilosopher[…]towhommankindisindebtedforthethrillingwon- ders now first made known’.) Daarnaast zal men interesse hebben gehad voor de vele mededelingen over de bouw en werking van zijn geavanceerde telescoop ‘of vastdimensions’. Tot slot wil ik aandacht vragen voor de ‘uitbundige’ stijl waarvan Locke zich heeft bediend. Deze laat zich zonder analyse van het gehele verslag moeilijk type- 110