2005-01-28 1/118 Lege interlingua e apprende su structura per Harleigh Kyson Jr Redigite pro Adobe Reader per Erik Enfors Indice Pagina Pagina Indice 1 Cap. 10 57 Introduction 2 Notas sur el historia del Cap.1 4 seculo XX, parte 1 57 Verbos 4 Cap. 11 65 Cap.2 9 Historia p.2 65 Le sociologia 9 Guerra Mundial I 65,74 Graham Bell 9 Orthogr. collateral. 69 Pronomines 11 Cap. 12 74 Cap. 3 15 Historia p. 3 74 Le pluvio acide 15 Numeros 78 Articulos 17 Cap. 13 80 Adjectivos 17 Historia p. 4 80 Adverbios 18 Le organisation del pace 80 Substantivos 18 Pronunciation 84 Parolas lexic 18,24,29 Cap. 14 89 Parolas grammatic 18 Historia p. 5 89 Cap. 4 22 Inter le guerras 89 Le strato de ozono 22 Cap.15 96 Cap. 5 27 Historia p.6 96 Le pollution del mar 27 Statos Unite 96 Cap. 6 32 Le fascismo 97 Le recyclamento 32 Cap. 16 101 Syntaxe 33,40,47,55,62 Historia p. 7 101 Cap.7 39 Fascismo in Italia 101 Le compostamento 39 Revolution sovietic 102 Cap. 8 46 Cap. 17 105 Le contamination del mar 46 Historia p. 8 105 Cap .9 51 Guerra Mundial II 105 Le energia atomic 51 Cap. 18 114 Attacco quasi mortal 52 Historia p. 9 114 Post 1945 114 Lege interlingua.doc 2005-01-28 2/118 INTRODUCTION Lege interlingua e apprende su structura ha le scopo de inseniar interlingua completemente in interlingua con un quantitate substantial de lecturas e de notas grammatic presentate in contextos semantic ric. Si vos vole studiar iste presentation de interlingua intensivemente, vos pote imprimer cata section individualmente in un minimo de tempore. Vos anque pote imprimer omne illos immediatemente e combinar los in un libro de instruction integre. Si vos vole, vos anque pote photocopiar iste lectiones pro le uso de altere personas. Interlingua es un lingua facile construite ex le elementos commun al latino, al principal linguas romanic, e al anglese. Su grammatica es minimal e regular sin le complicationes de persona e numero in su verbos e de genero e numero in su adjectivos. Ben que le substantivos de interlingua anque non exprime genero, illos ha formas plural secundo le patronos del principal linguas europee. Su vocabulario es un standardisation del elementos del greco e del latino que forma le vocabulario scientific cognoscite in Europa e in multe altere partes del mundo. Interlingua es un lingua simple que multe personas potera apprender inductivemente secundo le methodo directe usate in iste curso. Ma si vos prefere, vos pote comenciar con un altere introduction a interlingua que forsan vos trovara plus accessibile. Il ha altere cursos de interlingua, e omne illos es digne de studiar. Il ha un population grandissime trans le mundo qui cognosce le linguas fonte de interlingua, e un persona qui cognosce le linguas romanic, le latino, o le anglese pote apprender interlingua multo facilemente legente lo. Lege interlingua e apprende su structura es destinate a iste personas. Illo es un serie de capitulos dividite in duo partes. Cata capitulo ha un section de lectura sur diverse themas ex le scientia, le technologia, e le ecologia. Il ha anque un breve presentation del historia del seculo XX. Post le sectiones de lectura il habera notas sur le structura de interlingua. Studiante attentemente iste duo sectiones, on potera apprender inductivemente le vocabulario e le grammatica de interlingua con un minimo de difficultate. Un del meravilias del cerebro human es su talento pro recognoscer e manipular patrones secundo su capacitates inductive e analogic, e le philosophia pedagogic de iste curso es presentar interlingua e su Lege interlingua.doc 2005-01-28 3/118 structura in un varietate de contextos semanticamente ric pro incoragiar le uso de iste processos analogic, que forma un parte primordial de nostre intelligentia human. Si vos ha apprendite altere linguas, vos trovara que iste curso utilisara effectivemente lo que vos jam cognosce pro apprender interlingua plus rapidemente. E si interlingua es le prime lingua que vos studia, le uso de iste e altere cursos developpara facile- e fortemente vostre talentos linguistic, le quales facilitara vostre studios de altere linguas. —Harleigh Kyson Jr. Lege interlingua.doc 2005-01-28 4/118 Capitulo 1 NOTAS STRUCTURAL Le Verbos de Interlingua Le verbos de interlingua ha tres typos de radices. Un exemplo del primes es parl-. Duo exemplos del secunde es traduc- e hab-. (hab- es specialmente frequente proque iste verbo es un auxiliar que forma tempores perfecte). Un exemplo del tertie typo de radice es aud-. Formas del infinitivo: Pro formar le infinitivo, on adde le suffixos – ar, –er, e –ir, respectivemente al tres typos de radices: parlar, traducer/haber, e audir. Lege isto: Alberto sape parlar anglese e sape traducer lo al francese, ma ille es un pauco surde e non pote audir iste linguas multo ben. Tempores Imperfecte del Verbos Formas del tempore presente: Pro formar le tempore presente, on usa le forma del infinivo sin le –r final: parla, traduce, audi. Le forma habe, del verbo haber, es correcte, ma on usa iste verbo multo frequente, e generalmente on lo reduce a ha. Lege isto: Johano parla iste parolas in anglese. Postea le computator los traduce al francese. E finalmente le subjectos de iste experimento audi iste parolas per un altoparlator controlate per le computator. Formas del tempore passate: In interlingua, como in anglese, il ha solmente un tempore passate, que se forma addente –va al formas presente: parlava, traduceva/habeva, audiva. Lege isto: Maria e Irma parlava iste parolas in anglese, e le computator los traduceva al italiano. Finalmente omne le studentes los audiva per un altoparlator controllate per le computator. Formas del tempore futur: On forma le tempore futur addente –a al formas del infinitivo: parlara, traducera/habera, e audira. Lege isto: Gustavo parlara iste gruppo de parolas in espaniol. Le computator los traducera al portugese e al italiano. Postea ille e su amicos los audira per un altoparlator parve que le computator controlara. Lege interlingua.doc 2005-01-28 5/118 On pote exprimer le futuro usante le formas va parlar, va trauducer, e va audir. Lege isto: Primo Sven va parlar iste parolas in svedese. Le computator va traducer los a germano, e postea le assistentes del laboratorio va audir lor formas parlate quando le programma del computator habera finite su processamento del parolas. Formas del tempore conditional: On forma le tempore conditional addente –ea al forma del infinitivo: parlarea, traducerea/haberea, e audirea. Lege isto: Si Alberto esseva un del voluntarios pro iste experimento, ille parlarea iste parolas in catalano. Tunc le computator los traducerea al francese, al espaniol, e al portugese. Finalmente omnes poterea audir lor formas parlate per un altoparlator con un connexion al computator Le tempores perfecte del verbos Le tempores perfecte se produce con formas de haber e le participios passate del tres typos de verbos. On forma iste participios addente –ate al radices del prime typo de verbos e –ite al radices del secunde e tertie formas: parlate, traducite/habite, audite. Ecce le formas del infinitivo perfecte de iste verbos: haber parlate, haber traducite, e haber audite. Lege isto: Post haber parlate, traducite, e audite iste parolas ex le parlator del magnetophono, le studentes va scriber los omnes. Ecce le formas del perfecto del presente: ha parlate, ha traducite/habite, e ha audite. Lege isto: Ille ha parlate iste parolas in un microphono. Tunc le computator los ha traducite al japonese. Finalmente omne le studentes los ha audite per le altoparlatores del computator. Ecce le formas del perfecto del passato: habeva parlate, habeva traducite/habite, e habeva audite. Lege isto: Ante que le experimento finiva, omne le studentes habeva parlate iste parolas de maniera que le computator poteva processar los. Postea le computator los habeva traducite al linguas romanic. Finalmente omne le assistentes del laboratorio los habeva audite, ma ill esseva obvie que le systema non functionava multo ben. Ecce le formas del perfecto del futuro: habera parlate, habera traducite/audite e habera audite. Lege isto: Ante que nos continuara con le experimento, Alberto habera parlate iste parolas in anglese, le computator los habera traducite a omne le linguas includite in su programma, e al fin de Lege interlingua.doc 2005-01-28 6/118 iste classe on habera audite le traductiones de omne iste linguas per le altoparlator del computator. Ecce le formas del perfecto conditional: haberea parlate, haberea traducite/habite, haberea audite. Lege isto: Secundo nostre plan anterior, Alberto haberea parlate iste parolas in anglese, le computator los haberea traducite a omne le linguas includite in su programma, e al fin de iste classe on haberea audite le traductiones de omne iste linguas per le altoparlator del computator. Notas sur le Formas del Participios: Nos jam ha vidite le participios passate usate in le diverse formas perfecte del verbos de interlingua. Il ha anque un participio presente que se forma addente –ante, -ente, e –iente al tres typos de radices verbal (parlante, traducente/habente, e audiente). Qualque verbos cuje infinitivos ha le suffixo –er anque ha participios passate in –iente: Caper ha le formas capiente, e simile verbos cuje ultime parte es – ciper ha iste forma pro le participo presente, pro exemple incipiente. Facer ha le forma faciente, e simile verbos cuje ultime parte es – ficer ha le forma –ficiente (deficiente, sufficiente). Verbos cuje ultime parte es –ciper ha le forma –cipiente (incipiente, recipiente, decipiente). Verbos cuje ultime parte es –spicer ha le forma –spiciente (inspiciente). Formas de nomines que fini in –antia, –entia, e –ientia se deriva del patrono de lor participios presente (-ante, –ente, e –iente). * * * Ecce alcun illustrationes de constructiones grammatic que anque pote exprimer se con participios: (1) Le studentes audiva iste parolas per le altoparlator e trovava que illes poteva comprender los facilemente >>> Audiente iste parolas per le altoparlator, le studentes trovava que illes poteva comprender los facilemente >>> Le studentes, audiente iste parolas per le altoparlator, trovava que illes poteva comprender los facilemente. (2) Le computator processava le proxime gruppo de parolas proque le studentes habeva comprendite le primo gruppo sin errores. Lege interlingua.doc 2005-01-28 7/118 >>> Le studentes habente comprendite le prime gruppo sin errores, le computator tunc processava le secunde gruppo. (3) Le studentes comprendeva le prime gruppo de parolas processate per le computator e sperava le secunde gruppo. >>> Comprendente le prime gruppo de parolas processate per le computator, le studentes sperava le secunde (gruppo). >>> Le studentes (comprendente)/(habente comprendite) le prime gruppo de parolas processate per le computator, sperava le secunde gruppo. (4) Gustavo parlava iste gruppo de parolas al computator e sperava usque illo los processava >>> Gustavo, (parlante)/(habente parlate) iste gruppo de parolas al computator, sperava usque illo los processava. 5) Post haber traducite iste gruppo de parolas al espaniol, le computator los emitteva in formas parlate trans su altoparlator. >>> Habente traducite iste parolas al espaniol, le computator los emitteva in forma parlate trans su altoparlator. (6) Post audir iste parolas per le altoparlator, le studentes trovava que illes non poteva comprender los. >>> Habente audite iste parolas per le altoparlator, le studentes trovava que illes non poteva comprender los. (7) Le studentes habeva parlate le prime gruppo de parolas, e le computator los processava e los pronunciava trans su altoparlator. >>> Le studentes habente parlate le prime gruppo de parolas, le computator tunc los processava, pronunciante los trans su altoparlator. >>> Le studentes habeva parlate le prime gruppo de parolas e le computator, processante los, anque los pronunciava simultaneemente trans su altoparlator. Notas sur Qualque Verbos e le Relationes inter lor Formas Nominal e Adjectival: Gode e Blair, in le paginas 3-64 de lor grammatica, exprime in anglese le structura de alcun typos de verbos de interlingua e lor relation a su formas nominal e adjectival. Que nos nunc explica le major parte de illos completemente in interlingua: Victimas de accidentes automobilistic, si illes supervive, sovente va al hospital con vulneres. Le accidente les ha vulnerate. Si on vulnera un can o un catto, on inflige vulneres sur illo. Lege interlingua.doc 2005-01-28 8/118 Un annello es un parve cosa circular que on porta in le digitos. Le planeta Saturno anque ha un systema de annellos. Si on annella alque, on applica un (systema de) annellos a illo. Un garage es un structura que protege un automobile del elementos meterologic. Si on mitte un automobile in un garage, on lo garagia. Un persona folle o demente sovente debe reciper servicios medic de un psychiatro, forsan in un manicomio. Si un persona con un personalitate diabolic face que altere personas sia folle, ille o illa les folla. Un cosa o un idea folle es un follia. Le suffixo –ificar generalmente significa facer alque. Si on petrifica alque, on lo da characteristas de un petra. Multe substantias deveni gases con le application de foco. Si on applica le foco a illos, on los gasifica. Le grassia es un substantia oleose. Si on face alque oleose, on lo grassifica. (E, similemente, si on converte un solido a un gas, on lo gasifica.) Quando le aqua cade a un temperatura de zero grados Celsius, illo congela, deveniente glacie. Si on glacifica alque, on lo converte a glacie. Si on face que un persona o un animal deveni calma, on le/la/lo pone in un stato de pace. On anque pote dicer que on le/la/lo pacifica e que ille, illa, o illo es pacificate. Le suffixo –isar indica le conversion de un persona o cosa a alque differente. Si on face que un substantia deveni pulvere, on lo pulverisa; e post iste pulverisation, iste substantia es pulverose. On anque pote dicer que un persona o un processo pulverisa iste substantia e que illo es pulverisate. Si on tracta le lacte con calor pro occider bacterios que pote causar maladias, on lo pasteurisa. (Le francese Pasteur inventava iste processo.) On applica le nomine pasteurisation a illo. Si un europeo va al Statos Unite e finalmente deveni un americano, on pote dicer que ille se americanisa o deveni americanisate. Le processo de americanisar se es le americanisation. Si un persona reduce alque a su forma minime, on lo minimisa (o minimalisa), e iste cosa deveni minimisate (o minimalisate). Le processo de minimisar or minimalisar alque es le minimisation o le minimalisation. Lege interlingua.doc 2005-01-28 9/118 Capitulo 2 LE SOCIOLOGIA Le sociologia es le scientia que studia le societate human e le conducta social. A causa de lor interesse in le interaction social, le sociologos ha un tendentia de prestar attention a gruppos in vice de individuos. Le sociologia es solmente un del scientias social—le gruppo de disiplinas academic que studia diverse aspectos de comportamento social inter le homines. Inter altere scientias social il ha le anthropologia, le psychologia, le economica, le scientia politic, e le historia. Le sociologia como disciplina academic evolveva ex le tumulto social del Europa del seculos XVIII e XIX. Ma illo non emergeva como un disciplina academic formal usque le medie del seculo XIX, quando le francese Auguste Compte cuneava le parola sociologia pro describer le studio del societate. Altere sociologos influente del seculo XIX esseva Karl Marx, Herbert Spencer, Emile Durkheim, e Max Weber. ALEXANDER GRAHAM BELL E LE TELEPHONO “Que vos veni, senior Watson. Io vos necessita.” Iste parolas non esseva multo inspirate; ma Alexander Graham Bell, qui habeva nascite in Scotia e viagiate al Statos Unite al etate de circa 21 annos, faceva historia quando ille los diceva durante martio, 1876. Le idea de usar filos e electricitate pro transmitter sonos habeva stimulate le imagination de multe inventores ante que Bell diceva ille parolas historic. Helmholtz, le scientifico german, un descendente de William Penn, un homine del religion quaker qui habeva fundate le stato american Pennsylvania, habeva experimentate con iste problemas in su laboratorio in Heidelberg, Germania. Ben que ille non faceva multe progresso con su experimentos e los abandonava pro dedicar se al optica, in su libro Sensationes de tono, ille discuteva possibile solutiones a iste problemas, e su ideas inspirava Bell. Charles Wheatstone, qui habeva developpate un systema de telegrapho que habeva essite usate in Anglaterra ante le Lege interlingua.doc 2005-01-28 10/118 universalisation del plus simple systema del americano Morse, habeva experimentate con un “lyra incantate”, un apparato que ille habeva inventate pro transmitter sonos musical. In le ultime parte del Seculo XIX le possibilitate de transmitter e le voce e le musica per electricitate pareva obvie a diverse inventores. Solmente alcun horas post que Bell habeva registrate su patente, Elisha Gray, un inventor statounitese, registrava su proprie patente pro un apparato telephonic. Ma iste pauc horas de prioritate assecurava que Bell capturava le honor de haber resolvite le problema de transmitter le voce per medio del electricitate. Bell esseva elevate in un ambiente ben fertile pro inspirar le invention del telephono. In Edinburg, Scotia, su patre habeva essayate inseniar le linguage parlate al surdos per demonstrar a illes le movimento del labios e le vibrationes del gorga, e Alexander le habeva adjuvate in su effortios. Ma, menaciate per le tuberculose, le juvene Alexander vadeva a Boston in le Statos Unite cercante un climate plus clemente. In le Statos Unite Alexander continuava le investigationes de su patre. Ille developpava un instrumento mechanic que traciava le vibrationes acustic sur un pannello de vitro fumose. Ille anque aperiva un schola pro surdos. Duo ex su studentes esseva filios de patres ric, Thomas Sanders e Gradner Hubbard, qui se interessava personalmente in le ideas de Bell. Inspirate per le ideas de Helmholtz, Bell developpava un forte interesse in usar le electricitate pro transmitter le linguage parlate, e tosto ille incontrava Thomas Watson, un juvene electricista, e le duo homines comenciava un collaboration fecunde. Illes experimentava con multe combinationes de filos e diaphragmas. Alcunes produceva sonos recognoscibile sin producer parolas parlate facilemente comprehensibile. Ma le die de su vintessime none anniversario, Bell obteneva su patente, e Thomas Sanders e Gradner Hubbard dava le moneta necesse a Bell de maniera que ille poteva construer duo apparatos robuste pro un demonstration in le exposition del centenario del independencia del Statos Unite in Philadelphia in 1876. In prime loco, nemo prestava attention a su invention. Ma un die dom Pedro de Alcantara, le imperator del Brasil, visitava le exposition e videva Bell. Ille memorava con multe placer un visita agradabile que ille habeva facite a su schola pro surdos in Boston e peteva que Bell le demonstrava su instrumento. “Sancte Deo”, diceva dom Pedro durante le demonstration, “illo parla!”. Su enthusiasmo attraheva le attention de alteres, inter illes Lord Kelvin, le scientista eminente anglese, e multe personas curreva de un extremo al altere del grande sala pro parlar al telephono de Bell e ascoltar lor voces. Lege interlingua.doc