KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE   TÜRKİYE'DE İSLÂM CANER TASLAMAN 2011    www.istanbulyayinevi.net Eser Adı: Küreselleşme Sürecinde Türkiye’de İslâm Yazar: Caner Taslaman Redaktör: Mecit Demir Sayfa Düzeni: Adem Şenel ISBN: 978-605-88082-0-1 Baskı ve Cilt: Seçil Ofset MASSİT Matbaacılar Sitesi 4. Cd. No:77 Tel: (0212) 629 06 15 Baskı Tarihi: Ocak 2011 GENEL DAĞITIM İstanbul Yayınevi Cağaloğlu Yokuşu Evren Han No:17 Kat:1 Daire:33 SİRKECİ - İSTANBUL Tel: (0212) 519 62 72 Fax: (0212) 513 73 86 www.istanbulyayinevi.net [email protected] Kızım Meliha TASLAMAN’a İçindekiler Önsöz Giriş Birinci Bölüm: Osmanlı'da Modernleşme ve İslâm A. Osmanlı’da Yukarıdan-Aşağı Değişim 1. Osmanlı’da Güçlü Merkez, Dağınık Çevre 2. Osmanlı Modernleşmesi ve Kadın Konusu 1. İdeoloji, Althusser ve Devletin İdeolojik Aygıtları 2. İdeolojik Aygıtlar ve Millet Sistemi 3. Osmanlı’da Dinsel İdeolojik Aygıt 4. Osmanlı’da Eğitimsel İdeolojik Aygıt C. Osmanlı’daki Yönetici Zihniyet 1. Din-ü Devlet ideolojisi 2. İslâm İnancına Nüfuzun Önemi 3. Osmanlı’daki Yeni Aydınlar, “Karışım Kimlikleri” ve Hermenötik Yaklaşım D. Osmanlı’daki Değişim Açısından İslâmi Kesimin Önemli İç Süreçleri: Muhammed Abduh Örneği 1. İslâmi Kimlikleri Lakatos’un Çekirdek-Kuşak Ayrımıyla Düşünmek 2. Bilişsel Çelişki Teorisi ve içten Eleştiri 3. Abduh ve Hocası Cemaleddin Afgani 4. Abduh, Akla Verilen Önem ve Mezhepçiliğe Eleştiri 5. Abduh ve Kadın Konusu 6. Abduh’un Ekonomi, Sanat ve Tasavvuf Konusundaki Görüşleri 7. Abduh’un Etkisi İkinci Bölüm: 1980'lerden Önce Türkiye Cumhuriyeti'nde Modernleşme ve İslâm A. 1980’lerden Önce Türkiye Cumhuriyeti’nde Yukarıdan-Aşağı Değişim 1. Yukarıdan-Aşağı Yoğun Değişim Dönemi ve Patrimonyalizmin Devamı 2. Uluslararası Gelişmelerin ve “Oyun Gücü”nün Ortaya Çıkmasıyla Merkezin Kontrolünün Azalması 3. Ekonomik Yapıdaki Değişimlerle Merkezin Kontrolünün Azalması 4. Sivil Toplum Kuruluşları, Merkezin Kontrolü ve Kadın Konusu 5. Uluslararası Sistemden Kaynaklanan Etkilerle Değişim B. 1980’lerden Önce Türkiye Cumhuriyetinin İdeolojik Aygıtları 1. Althusser, Platon, Gadamer, Popper, Kant, Aristoteles ve İdeoloji 2. Yeni Sosyal-Siyasi Yapının Önemi 3. Eğitimsel İdeolojik Aygıtlar 4. Dinsel İdeolojik Aygıtlar: Diyanet İşleri Başkanlığı ve Camiler 5. Dinsel İdeolojik Aygıtlar: İmam Hatip Liseleri ve İlahiyat Fakülteleri 6. İdeolojik Aygıt Olarak Medya 7. Şehirleşme Sonucunda İdeolojik Aygıtların Artan Önemi, Kadınlarda Değişim, “İslâmi” Sembollerle Karşılaşma C. 1980’lerden Önce Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Yönetici Zihniyet 1. Batıcılık, Pozitivizm, Sosyal Darwinizm ve Hermenötik Yaklaşım 2. Teleolojik Tarih Anlayışı, Karl Popper ve Tarihsicilik 3. Yönetici Merkezin Karşı Karşıya Kaldığı Paradokslar ve Hermenötik Yaklaşım 4. Türkiye’nin Kendi Durumundan Kaynaklanan Paradokslar ve Batı’dan İthal Edilen Paradokslar D. 1980’lerden Önce Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Değişim Açısından İslâmi Kesimin Önemli İç Süreçleri: Said Nursi Örneği 1. Nursi’nin, Abduh ve Ankara Okulu ile Karşılaştırılması 2. Nursi’nin Uzlaştırıcılığı ve Diyalogculuğu 3. Nursi’nin Bilim-Din Uzlaştırması 4. Nursi’nin Devletin İdeolojik Aygıtlarında “Mevzi Kazanma”nın Önünü Açması 5. Nursi’nin Taktikleri ve Yorumlarının İslâmi Kesimin Güç Arttırımındaki Önemi 6. Ehli Sünnet İslâm’da “Sünnet”in Anlamı: Hermenötik Yaklaşım 7. Bilişsel Zıtlığın Karizmatik Otoriteyle Aşılması: Nursi Örneği 8. Nursi ve Kadın Konusu 9. Nursi’nin Tasavvufi Düşünceye ve Tarikatlaşmaya Karşı Tavrı 10. Moderniteye Uygun Mekân, Organizasyon ve Taktiklerle Oluşan “Karışım Kimlikler” ve Artan Güç Üçüncü Bölüm: 1980'lerden Sonra Türkiye Cumhuriyetinde Küreselleşme Süreci ve İslâm A. 1980’lerden Sonra Türkiye Cumhuriyeti’nde Aşağıdan-Yukarı Değişim 1. Askeri Darbe Dönemleri 2. Uluslararası Sistemde Neo-Liberalizmin Yükselişi 3. Türkiye’de Neo-Liberal Fikirlerin Yükselmesi ve Küreselleşme Sürecinin Hızlanması 4. Neo-Liberal Ekonomi Politikaları ve Küreselleşme Sürecinde İslâmi Kesimin Gücünü Arttırması 5. Avrupa Birliği’ne Entegrasyon ve Sivil Toplumun Artan Gücü 6. İslâmi Kesimin Aşağıdan-Yukarı Etkileme Gücünü Kazanması/Arttırması ve Türkiye’deki İslâm’la İlgili Yanlış Bir Algının Düzeltilmesi B. 1980’lerden Sonra Türkiye Cumhuriyetinin İdeolojik Aygıtları 1. Küreselleşme Sürecinde Kitle İletişim Araçlarının Artan Önemi 3. Özel Radyolar ve İslâmi Kesimin Radyoları 4. İnternet ve İslami Kesim 5. Eğitimsel İdeolojik Aygıtlar 6. Dinsel İdeolojik Aygıtlar: Diyanet İşleri Başkanlığı ve Camiler 7. Dinsel İdeolojik Aygıtlar: İmam Hatip Liseleri ve İlahiyat Fakülteleri C. 1980’lerden Sonra Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Yönetici Zihniyet 1. 1980’lerden Sonra Merkezde İdeolojilerin Çeşitlenmesi 2. İslâmi Kesim, “Karışım Kimlikler” ve Kamusal Alanda Çeşitlenme 3. Kamusal Alanda İslâmi Kesimden Kadınlar ve Başörtüsü/Türban Sorunu D. 1980’lerden Sonra Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Değişim Açısından İslâmi Kesimin Önemli İç Süreçleri: Ankara Okulu Örneği 1. Ankara Okulu ile Kimleri Kastediyorum? 2. Ankara Okulu’nun Etkisi ve Önemi 3. Ankara Okulu’nun Temel Fikirleri 4. Ankara Okulu’nun Referansları 5. Ankara Okulu’nun Yaklaşımının Sanat Açısından Sonuçları 6. Ankara Okulu’nun Yaklaşımının Erkekleri Görünür Kılan Semboller Açısından Sonuçları 7. Ehli Sünnet’in Kaynaklarında Kadın ve Ankara Okulu’nun Yol Açtığı Epistemolojik Fark 8. Ankara Okulu ve Kadın Konusuyla İlgili Yaklaşımları 9. Ankara Okulu ve Demokrasi, Sivil Toplum, Siyaset 11. Bilişsel Zıtlığın Entelektüel İlahiyatçılarla Aşılması: Ankara Okulu Örneği Sonuç Kaynakça ÖNSÖZ Dünya genelinde, İslâm ile ilgili olgular gündemde ön plana çıkmakta; hem sürekli olarak medyada yer almakta hem de birçok akademik çalışmanın odak noktası olmaktadır. Küreselleşme sürecinde Türkiye’deki İslâm’ın sosyoloji ve siyasal bilimler alanlarıyla ilgili olgularıysa bu çalışmanın konusudur. Türkiye’deki İslâmi kesimin hızlı bir değişim sürecinden geçtiği ve gücünü arttırdığı, geniş bir kesimin - benim de paylaştığım- ortak bir kabulüdür. Bu olgudan memnun olanlar ve olmayanlar arasında ciddi bir kutuplaşma kendini şiddetle hissettirmektedir. Bu kitap, bu konuyla ilgili olguların “iyi” veya “kötü” olduğuna dair bir tavır belirlenmeden, mevcut kamplaşmalarda bir kamplaşmanın tarafı olmadan; İslâmi kesimle ilgili olguların nasıl açığa çıktığı, değişimlere ve mevcut yapıya sebep olan dinamiklerin neler olduğu, İslâmi kesimdeki değişikliğin boyutunun ne ölçüde olduğu, bunları çözümlemek için nerelere bakmamız gerektiği şeklindeki soruların cevabını açığa çıkarmak amacıyla yazıldı. Bahsedilen konuyla ilgili sosyal ve siyasi süreçlere odaklanarak, bu hususlarda çözümlemelerde bulunmak; bunu yaparken teolojik, felsefi, ideolojik değer yargılarından kaçınmak, bu çalışmayı yaparken en çok dikkat ettiğim hususlardan biri oldu. Bu kitap temelde sosyoloji ve siyasi bilimler alanlarıyla ilgili olmakla beraber psikoloji, felsefe ve teoloji gibi farklı alanlarındaki bilgilerden de istifade etmeye, tüm bu alanların bilgisini birleştirmeye; disiplinler arası çalışmanın sağlayacağı verimden ve ufuk açıcılıktan faydalanmaya çalıştım. Bu kitabın ortaya çıkmasında birçok değerli akademisyenin ve dostumun katkıları oldu. Şerif Mardin malum dehasıyla çalışmamı en ince ayrıntısına kadar inceledi