T.C. DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI MUSHAFLARI İNCELEME VE KIRAAT KURULU BAŞKANLIĞI TECVİD ÇALIŞTAYI 04/09 KASIM 2015 KASTAMONU KONU Sıfat-ı Huruf HAZIRLAYAN VE SUNAN Osman EGİN İstanbul Haseki Abdurrahman Gürses Eğitim Merkezi Müdürü KUR’AN TİLAVETİNDE SIFAT-I HURUF Sıfat kelimesi [فصو] fiilinin mastar veya isim halidir. Bu şekildeki mîsal fiillerin yapısı gereği vav harfi hazfedilerek sonuna müenneslik tâsı getirilmiştir. Kelimenin kökü süsledi [الَّح] anlamına gelmektedir. Buna göre sıfat [ةفص] kelimesi ise َ sözlüklerde süs [ةيلح] kelimesi ile izah edilir. (Bkz. İbn Manzur, Lisânü'l-Arab, Beyrut, 9/356; Ezheri, Tehzibü'l-Luğa, 12/247 vd.) Süsün bir varlıktaki işlevi dikkate alındığında sıfat kelimesinin sözlük anlamı "bir varlığın tanınmasını, ayırt edilmesini, belirgin ve güzel kılınmasını sağlayan hal veya nitelik" olarak ifade edilebilir. Harflerin sıfatlarını bilmek, Kuran tilavetini tabii ve fıtri bir usulle kolayca ve güzelce okutulmasına ve okunmasına katkı sağlar. Öğretici konuyla ilgili “doğru bilgi, doğru yöntem ve doğru uygulamayı mutlaka göz önünde bulundurmalıdır. Harflerin sıfatlarını kavramada şu hususlara özellikle dikkat etmek gerekir:  Sıfatları Anlamlandırma: Sıfatları anlatan kavramların uygulamadaki karşılığı, lugat ve ıstılah anlamları arasında doğru ilişki kurarak belirlenmelidir.  Sıfatların Miktarı: Harflerde ortak olarak bulunan sıfatlar, her harfte aynı oranda olmayabilir.  Aktiflik ve Pasiflik: Bir sıfat harfin her konumunda aktif olmaz. Örneğin kalkale sıfatı harfin sâkin halinde aktif iken, harekeli konumunda pasiftir.  Bu açıklamalardan sonra sıfatları iki başlık altında inceleyebiliriz1: 4.1. Lâzımî Sıfatlar: Harfin zâtı ile kâim olan ve harften ayrılmayan sıfatlardır. Ancak yukarıda da ifade ettiğimiz gibi bir sıfatın lâzımî olması, bu sıfatın harfin her konumunda aktif olacağı anlamına gelmez. a) Cehr [رهج] Nefesle ilgili bir sıfattır. Lugatte “açıklık, ortaya çıkma”; ıstılahta ise “nefesin akıtılmamasıdır”. Sesin konumunu gösteren bir sıfatla beraber bulunmadıkça, harfin telaffuzunda tek başına bir anlam ifade etmez. Cehr sıfatına sahip harfler şunlardır: عٌ يطٖ مُ دٌ ْنجُ ازَ َغذْ اِ ضٍ َبرَ وٍ َق لُّ ظِ 1 Sıfatlar bahsi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Safvet Mahmud Sâlim, Fethu Rabbi’l-Beriyye, s. 61 – 76; Abdulfettah el-Mirsafi, el-Muhtasaru’l-Vâfi, s. 141 – 154; Mehdi Muhammed Harrazi, Buğyetü’l-Mürid, s. 269 – 294; Ğânim Kaddûri el-Hamed, ed-Dirâsâtü’s-Savtiyye, s. 196 – 284. ط ض ز ر ذ د ج ب ا ى و ن م ل ق غ ع ظ b) Hems [سهم] Nefesle ilgili bir sıfattır. Lugatte “Gizlilik, kapalılık”, ıstılahta ise “nefesin akıtılmasıdır”. Harfin telaffuzunda tek başına bir anlam ifade etmez. Hems sıfatına sahip harfler şunlardır: تَ كَ سَ صٌ شَْ َ هُ َّثحَ َف ه ك ف ص ش س خ ح ث ت Yukarıdaki tablolarda da görüldüğü gibi Arap alfabesinde yer alan 28 harften 18’i cehr; 10’u ise hems sıfatına sahiptir. Cehr ve Hems zıt sıfatlardır. Yani hems sıfatının bulunduğu harfte cehr; cehr sıfatının bulunduğu harfte ise hems bulunmaz. c) Şiddet [ةدش] Sesin konumuyla ilgili bir sıfattır. Lugatte “kuvvet”, ıstılahta ise “Harfin telaffuzu esnasında sesi hapsetmek” anlamındadır. Bu sıfatın şiddet kelimesi ile ifade edilmesi, dil - mahreç ilişkisinin kuvvetli olması sebebiyledir. Dolayısıyla bu kavramdan şiddet harflerinin sert bir tavırla okunacağı anlaşılmamalıdır. Şiddet harfleri şunlardır: تْ كَ ب ٍطَق دْ جِ اَ َ ك ق ط د ج ت ب ا d) Beyniyye [ ] ةينيب Sesle ilgili bir sıfattır. Tavassut ( ) olarak da isimlendirilir. Lugatte “denge”, طسوت ıstılahta “sesin az akması” anlamına gelir. Harfleri şunlardır: رُ عَُ ُ نْ لِ ن م ل ع ر e) Rihvet [ ] ةوخر Sesle ilgili bir sıfattır. Lugatte “Yumuşaklık, gevşeklik”, ıstılahta ise “sesin akıtılması” anlamındadır. Bu özellik mahreç ve dil temasının zayıf olması nedeniyle rihvet kelimesi ile ifade edilmiştir. Rihvet harfleri şunlardır: ذٍ َفيََ ثَ َغضَ وَ زٍ هَ صَّ شَ ٍ ظحَ سَّ خَ اااا ص ش س ز ذ خ ح ث ى و ه ف غ ظ ض Yukarıdaki üç tabloda görüldüğü üzere Kur’an alfabesinde yer alan 28 harften 8 tanesi şiddet, 5 tanesi beyniyye, 15 tanesi ise rihvet sıfatına sahiptir. Bu sıfatlar zıt karakterlerdir. Yani şiddetin bulunduğu harfte rihvet - beyniyye; rihvetin bulunduğu harfte şiddet - beyniyye; beyniyyenin bulunduğu harfte ise şiddet - rihvet bulunmaz. Buraya kadar anlatılan 5 sıfattan cehr ve hems nefesin durumunu; şiddet , beyniyye, rihvet ise sesin durumunu ifade eder. Bir harfte sesin ve nefesin konumunu belirten sıfatlardan ancak birer tanesi bulunabilir. Ses ve nefesin konumunu belirten sıfatlar kendi arlarında bir terkib oluştururlar. Aşağıda bu terkiblere örnek olacak âyetler yer almaktadır. Uygulama Açıklamaları dikkate alarak aşağıdaki örnekler üzerinde meşk çalışması yapınız.  Rihvet-i Mehmûse Rihvet + Hems = Ses ve nefes akar. Ortak Harfler: ها-افا–اصا–اشا–اسا–اخا–احا–اث نَ يرٖ فِ كََ لْ ِل ىوً ْ ث مَ Zümer, 32 اورُ ذَ حْ اوَ لَ وسُ رَّ لا اوعُ يطٖ اَوَ Maide, 92 تٍ اقَ سِ بَ لَ خْ نلاو َ َّ َ Gâf, 10 سِ اَّنلا رِ ودُ صُ فٖٖ سُ وِ سْ و َ ـُي İnşirah, 5-6 ْ دَ َه شْ َ ت نْ اَ بَ اذَ عَ لا اَنْْ عَ Nur, 8 اوبُِ ِ صْ َ ت لََ وْ اَ اوبُِ ِ صْ اَف اهَ وْ َل صْ اِ Tûr, 16 ةٌ بَ صْ عُ كِ ْ ف لَِ ْ بَِ ؤُ اجََٓ نَ يلَّٖ َّ ا نَّ اِ Nur, 11 يَ قٖ تَ سْ مُ ْلا طَ اصَّ ِ لا نََ دِ هْ اِ Fatiha, 6  Rihvet-i Mechûre Rihvet + Cehr = Ses akar – nefes akmaz. Ortak Harfler: ىا-اوا–اغا–اظا–اضا–ازا–اذ اوُلعفْ َت مَل ذْ اِ َف َ ْ Mücadele, 13 مْ جَُ َ اوَ ز ْ اَ نَ ومُرْ َي Nur, 6 ك ْ ُ يَلَع للِّ ه ا لُ ضْ َ ف لََ وَلو ْ ْ َ Nur, 10 بَ ذَ كَ نْ مَّ مِ لَُ َ ظْ اَ نْ مَ َف Zümer, 32 شَه غْ َ ي امَ ةَرَ دْ س ِ لا شََ غْ َ ي ذْ اِ Necm, 16 ضِ رْ لََ ْ ا فِٖ لََ َع نَ وْ عَ رْ فِ نَّ اِ Kasas, 4 للِّ ه ا ِ دَ َي يَ ْ َ ب اومُ دِ قَ ُت لََ Hucurat, 1  Şiddet-i Mehmûse Şiddet + Hems = Ses akmaz – nefes akar. Ortak Harfler: اكا–ات س ه ومُ اِ بَ َن نْ مِ كَ يْ َلَع اوُل تْ َ ن Kasas, 3 ثِ ْ لَِ ْ ا نَ مِ بَ سَ َت ـكْ ا امَ مْ ُنْْ مِ Nur, 11  Şiddet-i Mechûre Şiddet + Cehr = Ses ve nefes akmaz Ortak Harfler: اقا–اطا–ادا–اجا–ابا–اأ يَ مٖ لِ اظَّ لا ىوَ ْثمَ سَ ْ ئ بِوَ Âi-i İmran, 151 لَِ ِ بْ َ ق نْ مِ نَ ـيلَّٖ َّ ا لََ اِ وَ Şûrâ, 3 دٌ يعَٖب عٌ جْ ر َ لَِ ِذه Gâf, 3 كُْ ُ ءادََۤ َهشُ اوعُ دْ او َ َ Bakara, 23 ْ نِ ايزَ مٖ لا فِٖ اوْ غَ طْ َ ت لََّ اَ Rahmân, 8 طٍ اصَِ ِ ك ِ ُ بِ اودُ عُ قْ َ ت لََ وَ A’raf, 86  Beyniyye-i Mechûre Beyniyye + Cehr =Nefes akmaz-Ses az akar. Ortak Harfler: نا–اما–الا–اعا-ر رٍ فَ سَ لٰه َع وْ اَ ضٰه رْ مَ تُْ ُ نْ كُ نْ اِوَ Nisa, 43 لًَ يبٖسَ نَّ يِْ ْ َلَع اوغُ بْ َت لََ َف كْ ُ َن عْ طَ اَ Nisa, 34 ءِ اسََۤ نِ لا نَ مِ تُ اَنصَ حْ مُ ْ لاوَ Nisa, 24 جٍ ـيرٖ مَ رٍ مْ اَ فٖٖ مْ ُ هَف Gâf, 5 كْ ُ ْنمِ تَ َنعَ ْلا شََ ِ خَ نْ مَ لِ لَِ ِذه Nisa , 25 e) İstifâl [لافتسا] Bulunduğu harfin ince sesli olduğunu ifade eder. Lugatte “indirmek”, ıstılahta ise “harfin telaffuzu esnasında dilin ağız boşluğunda tabii halde bulunması” anlamındadır. İstifâl harfleri 21 tanedir ve şunlardır: اذَ بِ زْ َّهتَُ ُ فَ وْ سَ كَ مِ ْلعِ ثَ يدٖ حَ شُْ ُ ْناُ ز ر ذ د ح ج ث ت ب ا ى و ه ن م ل ك ف ع ش س f) İsti’la [ ءلّعتسا] Bulunduğu harfin her konumda kalın sesli olduğunu ifade eder. Lugatte “yükseklik, üstünlük”, ıstılahta ise “harfin telaffuzunda dilin tabii olarak üst damağa yükselmesi” anlamına gelir. İsti'la harfleri 7 tanedir ve şunlardır: ْ ظقِ ٍطغْ ضَ صَّ خُ ق غ ظ ط ض ص خ g) İtbâk [قابطا] Lugatte “yapıştırmak, birleştirmek”, ıstılahta ise “dilin üst ön yüzeyinin üst damağa teması” anlamına gelir. Bu sıfatın bulunduğu harfler tok sesle kalın okunur. Bu kalınlık isti’la sıfatının kalınlığından daha kuvvetlidir. Harfleri şunlardır: ظ ط ض ص Aşağıdaki ayetlerde yer alan itbâk harflerini, itbâk ve isti’la harflerinin seslendirmedeki farklılıklarına dikkat ederek güzel bir sesle okuyunuz. اوحُ لِ صْ اَ َف اوُلتَ تَ ـقْ ا يَ نٖ مِ ؤْ مُ ْلا نَ مِ نِ اَتفَ ِئاطََٓ نْ اِوَ اوُلتِ اقَ َف ىره خْ لَُ ْ ا لَٰ َع امَ يهُ ده حْ اِ تْ غَ َب نْ اِ َف ۚامَ ُنَْ ْيَب َۤ تْ ءَ آََف نْ اِ َف للِّۚ ه ا رِ مْ اَ لَه اِ ءَ ىَٓفٖ َت ت ه حَ ىغٖ بْ َت تَّٖلا للَّ ه ا نَّ اِ ؕاوطُ سِ قْ اَوَ لِ دْ عَ ْلبَِ امَ ُنَْ ْيَب اوحُ لِ صْ اَ َف Hucurat, 9 – 10 ۞يَ طٖ سِ قْ مُ ْلا بُّ يُِ ُ كْ ُ يْوَ خَ اَ يَ ْ َب اوحُ لِ صْ اَ َف ةٌ وَ خْ اِ نَ وُنمِ ؤْ مُ ْلا امَ َّناِ ۞نَ وحَُ َ رْ ُت كْ ُ َّلعَ َل للَّ ه ا اوقُ َّتاوَ h) İnfitah [ ح اتفنا] Lugatte “açılmak, ayrışmak”; ıstılahta ise “harfin telaffuzu esnasında sesin rahatça çıkması için dil ile üst damak arasında açıklık meydana getirmektir”, yani dilin üst damağa yükseltilmemesidir. Harfleri şunlardır: ثٍ يْ َغ بُ شُْ ُ لَُ َ قٌّ حَ كََّّزَ َف ةً عَ سَ دَ جَ وَ ذَ خَ اَ نْ مَ د خ ح ج ث ت ب ا ف غ ع ش س ز ر ذ ى و ه ن م ل ك ق ı) İzlak [اقلاذا] Lugatte “akıcılık ve kolaylık” demektir. Istılahta ise “kolayca telaffuz edilen dil ucu ve dudak harflerini” ifade eder. İzlak harfleri, dört veya daha fazla harften oluşan Arapça kelimelerde mutlaka bulunarak, kelimenin kolayca telaffuz edilmesini sağlar. Harfleri şunlardır: ب ٍ ُل نْ مِ رَّ فِ ن م ل ف ر ب i) İsmat [تامصإ] Lugatte “susturmak, engellemek” demektir. Istılahta ise “mahreçlerinin dil ve dudağa uzaklığı sebebiyle, bu harflerin telaffuzunun zor olmasını” ifade eder. Bu sebeple dört ve daha fazla harfli bir kelime sadece ismat harflerinden oluşamaz. Bu harfler arasında izlak harflerinden biri mutlaka bulunarak kelimenin telaffuzunu kolaylaştırır. Harfleri şunlardır: ذ د خ ح ج ث ت ا ع ظ ط ض ص ش س ز ى و ه ك ق غ Yukarıda anlatılan sıfatlar “zıt karakterli sıfatlardır”. Dolayısıyla bu on bir sıfattan beşi her harfte mutlaka bulunur. j) Safir [يرفص] Lugatte “sesin keskinliği”, ıstılahta ise “sesin akıtılması sebebiyle safir harflerinde meydana gelen zâid sesi” ifade eder. Rihvet sıfatının aktif olduğu yerde bu ses daha net meydana gelir. Harfleri şunlardır: ص س ز Aşağıdaki ayetleri, bu açıklamaları dikkate alarak meşk ediniz. نَّ يِْ ْ َلعَ َف ةٍ شَ حِ افَ بِ يَ ْ َتاَ نْ اِ َف نَّ صِ حْ اُ اذَ اِ َف بِؕ اذَ عَ ْلا نَ مِ تِ اَنصَ حْ مُ ْلا لَٰ َع امَ فُ صْ نِ Nisa, 25 نْ اَوَ مْؕ ـكُ ْنمِ تَ َنعَ ْلا شََ ِ خَ نْ مَ لِ لَِ ِذه َ ۞يٌ حٖ رَ رٌ وفُ َغ للُّ ه اوَ مْؕ ـكُ ل يٌْ ْ خَ اوبُِ ِ صْ َت ثَّ ُ اعً يجَٖ َ ضِ رْ لََ ْ ا فِٖ امَ كْ ُ َل قَ َلخَ ىلَّٖ َّ ا وَ هُ Bakara, 29