M u z e u m O k r ę g o w e w T o r u n i u EWA BOKINIEC Kultura oksywska na ziemi chełmińskiej w świetle materiałów sepulkralnych Toruń 2008 kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 11 22000088--1111--2288 1100::0099::1144 Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zdjęcia: Andrzej R. Skowroński Rysunki: Beata Bielińska-Majewska (Szynych), Aleksandra Kujawa-Piszcz Przerysy zabytków z publikacji i z Kartoteki J. Kostrzewskiego: Katarzyna Kocińska, Alicja Drozd Tablice: Alicja Drozd, Piotr Gużyński © Muzeum Okręgowe w Toruniu 2008 87-100 Toruń Rynek Staromiejski 1 tel. (056) 622 70 38, fax. (056) 622 40 29 www.muzeum.torun.pl [email protected] ISBN 978-83-60324-24-0 Korekta: Joanna Biela, Ewa Bokiniec Skład i łamanie, projekt okładki: Paweł Banasiak kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 22 22000088--1111--2288 1100::0099::4433 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.1. Cel i zakres pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2. Zarys historii badań nad kulturą oksywską na ziemi chełmińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.3. Podstawy chronologii młodszego okresu przedrzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 3. ANALIZA TYPOLOGICZNOCHRONOLOGICZNA I KULTUROWA MATERIAŁÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.1. Ozdoby i części stroju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.1.1. Fibule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.1.1.1. Fibule typu A (Zestawienie 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.1.1.1.1. Fibule odmiany A-I (Zestawienie 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3.1.1.1.2. Fibule odmiany A-II (Zestawienie 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.1.1.2. Fibule typu B (Zestawienie 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.1.1.2.1. Fibule odmiany B-I (Zestawienie 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.1.1.2.2. Fibule odmiany B-II (Zestawienie 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.1.1.3. Fibule z brązową „koszulką” na kabłąku (Zestawienie 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3.1.1.4. Fibule stopniowate (Zestawienie 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.1.1.5. Fibule kulkowe (Zestawienie 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3.1.1.6. Fibule typu C (Zestawienie 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.1.1.6.1. Fibule odmiany C-I (Zestawienie 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.1.1.6.2. Fibule odmiany C-II (Zestawienie 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.1.1.7. Fibule typu D (Zestawienie 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.1.1.8. Fibule typu E (Zestawienie 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.1.1.9. Fibule typu F (Zestawienie 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3.1.1.10. Fibule typu G (Zestawienie 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3.1.1.11. Fibule typu H (Zestawienie 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 3.1.1.12. Fibule typu I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 3.1.1.13. Fibule typu J (Zestawienie 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.1.1.14. Fibule typu K (Zestawienie 5 i 6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3.1.1.15. Fibule typu L (Zestawienie 6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 3.1.1.16. Fibule typu Nauheim (Zestawienie 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3.1.1.17. Fibule typu M (Zestawienie 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 3.1.1.18. Fibule typu N (Zestawienie 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 3.1.1.19. Fibule typu O (Zestawienie 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.1.1.20. Fibule typu A.18 (Zestawienie 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.1.1.21. Fibule typu A.65 (Zestawienie 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.1.1.22. Fibula ze zwierzęcą główką (Zestawienie 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3.1.1.23. Formy nietypowe (Zestawienie 8:8, 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 33 22000088--1111--2288 1100::0099::4433 4 Spis treści 3.1.2. Klamry do pasa i sprzączki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3.1.2.1. Klamry jednoczęściowe, taśmowate – typ K1.I – Wil III-VII (Zestawienia 9 i 10) . . . . 56 3.1.2.2. Klamry jednoczęściowe, sztabkowate – typ K1. II (Wil I) (Zestawienie 11) . . . . . . . . . 59 3.1.2.3. Klamry dwuczłonowe – żelazne (Zestawienie 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.1.2.4. Klamry zawiaskowe – żelazne (Zestawienie 13 i 14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 3.1.2.5. Klamry trójczłonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 3.1.2.5.1. Klamry żelazne (Zestawienie 15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 3.1.2.5.2. Klamry trójczłonowe z brązu (Zestawienie 16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 3.1.2.6. Klamry pierścieniowate (Zestawienie 15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 3.1.2.7. Sprzączki (Zestawienie 17) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 3.1.3. Przedmioty szklane (Zestawienie 18:12–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 3.1.4. Bursztyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.1.5. Bransolety z brązu i żelaza (Zestawienie 18:1–5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.1.6. Naszyjniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 3.1.7. Kółka brodawkowate (Zestawienie 19: 8–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 3.1.8. Kółka z brązu i żelaza, ogniwa łańcuszków (Zestawienie 18: 9–11; 19:1–7, 20–22) . . . . . . . . . . 85 3.1.9. Pierścionki (Zestawienie 18: 6–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.1.10. Zawieszki (Zestawienie 19:14–19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.1.11. Inne ozdoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.2. Narzędzia i przybory toaletowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.2.1. Noże sierpikowate (Zestawienie 20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.2.2. Noże proste (Zestawienie 21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.2.3. Nożyce (Zestawienie 23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.2.4. Brzytwy (Zestawienie 22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.2.5. Igły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3.2.6. Szczypczyki (Zestawienie 23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 3.2.7. Narzędzia do krzesania ognia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3.2.8. Sierpy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3.2.9. Przęśliki (Zestawienie 24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 3.2.10. „Okładzina” kościana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 3.2.11. Przedmioty kamienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 3.2.12. Instrumentaria kowali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 3.3. Uzbrojenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 3.3.1. Miecze obosieczne (Zestawienie 25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 3.3.1.1. Pochwy mieczy obosiecznych (Zestawienie 25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3.3.2. Miecze jednosieczne (Zestawienie 26) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 3.3.2.1. Pochwy mieczy jednosiecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 3.3.3. Umba (Zestawienie 27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 3.3.4. Imacze (Zestawienie 28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 3.3.5. Groty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 3.3.5.1. Groty laurowate (grupa I, odmiana A); Zestawienie 31:1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 3.3.5.2. Groty lancetowate (grupa I, odmiana B); Zestawienie 31: 2–4 . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 3.3.5.3. Groty deltoidalne (grupa I, odmiana C); Zestawienie 30:1–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 3.3.5.4. Groty smukłe odmiany A (grupa II, odmiana A); Zestawienie 29:1–2 . . . . . . . . . . . . 120 3.3.5.5. Groty smukłe odmiany B (grupa II, odmiana B); Zestawienie 29:3 . . . . . . . . . . . . . . . 121 3.3.5.6. Groty krępe (grupa III); Zestawienie 31: 5–7; 32: 4–6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 3.3.5.7. Groty z wykrojami (Zestawienie 33) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 3.3.5.8. Groty z zadziorami (Zestawienie 32:1–3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 3.3.5.9. Groty strzał (Zestawienie 32:7–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 3.3.5.10. Groty nietypowe i nieokreślone typologicznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 44 22000088--1111--2288 1100::0099::4433 Spis treści 5 3.3.6. Toki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 3.3.7. Ostrogi (Zestawienie 35:1–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 3.3.8. Topory (Zestawienie 35: 5–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 3.3.9. Proca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 3.3.10. Uzbrojenie – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 3.4. Naczynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 3.4.1. Naczynia ceramiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 3.4.1.1. Analiza typologiczno-chronologiczna i kulturowa naczyń ceramicznych . . . . . . . . . . . . 137 3.4.1.1.1. Typ A – Garnki (Zestawienia 36–37) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 3.4.1.1.1.1. Podtyp A1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 3.4.1.1.1.2. Podtyp A2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 3.4.1.1.1.3. Podtyp A3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 3.4.1.1.1.4. Podtyp A4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 3.4.1.1.1.5. Podtyp A5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 3.4.1.1.1.6. Podtyp A6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 3.4.1.1.1.7. Podtyp A7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 3.4.1.1.1.8. Podtyp A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 3.4.1.1.2. Typ B – dzbany i naczynia dzbanopodobne (Zestawienie 37) . . . . . . . . . . 144 3.4.1.1.2.1. Podtyp B1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 3.4.1.1.2.2. Podtyp B2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 3.4.1.1.2.3. Podtyp B3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.4.1.1.2.4. Podtyp B4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.4.1.1.2.5. Podtyp B5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3.4.1.1.2.6. Podtyp B6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3.4.1.1.3. Typ C – naczynia wazowate (Zestawienie 38) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3.4.1.1.3.1. Podtyp C1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 3.4.1.1.3.2. Podtyp C2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 3.4.1.1.3.3. Podtyp C3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 3.4.1.1.3.4. Podtyp C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 3.4.1.1.3.5. Podtyp C5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 3.4.1.1.3.6. Podtyp C6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 3.4.1.1.4. Typ D – kubki (Zestawienie 38) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 3.4.1.1.4.1. Podtyp D1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 3.4.1.1.4.2. Podtyp D2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 3.4.1.1.4.3. Podtyp D3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 3.4.1.1.4.4. Podtyp D4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 3.4.1.1.5. Typ E – misy (Zestawienie 38) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 3.4.1.1.5.1. Podtyp E1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 3.4.1.1.5.2. Podtyp E2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 3.4.1.1.6. Typ F – naczynia miniaturowe (Zestawienie 38) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 3.4.1.2. Ceramika – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 3.4.1.3. Analiza technologiczna naczyń ceramicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 3.4.1.3.1. Analiza granulometrii domieszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 3.4.1.3.2. Analiza grubości ścianek naczyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 3.4.1.3.3. Analiza wykończenia powierzchni zewnętrznej naczynia . . . . . . . . . . . . . . . . 179 3.4.1.3.4. Analiza barwy zewnętrznej ścianki naczynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 3.4.2. Naczynia z brązu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 4. CHRONOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 55 22000088--1111--2288 1100::0099::4444 6 Spis treści 5. ANALIZA ZWYCZAJÓW POGRZEBOWYCH I STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 5.1. Analiza cech i stanów cech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 5.1.1. Analiza antropologiczna wybranych grobów z cmentarzyska w Podwiesku, stan. 2 (za: A. Florkowski 1972; A. Florkowski, M. Kamińska-Czakłosz 2005) . . . . . . . . . . . . . . . . 203 5.1.2. Analiza grobów według cech 4, 5 i 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 5.1.3. Analiza kamieni nagrobnych – cecha 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 5.1.4. Analiza wzajemnych relacji przestrzennych wśród ceramiki naczyniowej w jamie grobowej . . . . 207 5.2. Analiza relacji pomiędzy poszczególnymi cechami i stanami cech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 5.2.1. Analiza relacji pomiędzy cechami 1 i 2 a pozostałymi cechami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 5.2.2. Analiza relacji pomiędzy cechą 3 a pozostałymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 5.2.3. Analiza korelacji pomiędzy obecnością kości zwierzęcych a pozostałymi cechami zespołu grobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 6. PROBLEM GENEZY OKSYWSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229 7. POZYCJA CHEŁMIŃSKIEJ SPOŁECZNOŚCI W STRUKTURZE POWIĄZAŃ INTERREGIONALNYCH . . . 235 7.1. Powiązania z kręgiem jastorfskim i kulturami Europy Północnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 7.2. Powiązania z kulturą przeworską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 7.3. Powiązania z kręgiem celtyckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 8. REGIONALIZACJA KULTURY OKSYWSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 OKSYWIE CULTURE IN CHEŁMNO LAND IN THE LIGHT OF SEPULCHRAL SOURCES SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 2. General characteristic of source material . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 3. Typological, chronological and cultural analysis of source materials . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 4. Chronology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 5. Analysis of Chełmno Land people burial rites and social structure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 6. Issue of Oksywie culture’s genesis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 7. Position of Chełmno Land’s population in interregional structure of connections . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 7.1. Connections to Jastorf culture and North Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 7.2. Connections to Przeworsk culture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 7.3. Connections to Celts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 8. Oksywie culture’s regionalisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 ANEKS A.1. SKRÓCONY KATALOG STANOWISK Z MŁODSZEGO OKRESU PRZEDRZYMSKIEGO NA ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 ANEKS A.2. SPIS WYBRANYCH STANOWISK KULTURY OKSYWSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 ANEKS A.3. LISTY WYBRANYCH ZABYTKÓW Z OBSZARU KULTURY OKSYWSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 66 22000088--1111--2288 1100::0099::4444 1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE 1.1. CEL I ZAKRES PRACY Zasadniczym celem pracy jest charakterystyka prze- giczne. W rozdziałach obejmujących analizę materia- mian kulturowych oraz naszkicowanie obrazu stosun- łów na pierwszym miejscu prezentowane są zabytki ków społecznych na ziemi chełmińskiej w młodszym z Podwieska, a następnie z pozostałych stanowisk okresie przedrzymskim (dalej MOP), na podstawie ziemi chełmińskiej. materiałów sepulkralnych. Aby jednak możliwe było Powyższy układ odzwierciedla również zakres odpowiednio precyzyjne naświetlenie tych kwestii, wykorzystania poddanych analizie materiałów, koniecznym, wstępnym etapem analizy są szczegó- a mianowicie, w ramach poszczególnych kategorii, łowe badania taksonomiczne źródeł, wydobywające w pierwszej kolejności przedstawiane będą obiekty ich dystynktywne cechy kulturowe i chronologiczne. z Podwieska1. W przypadku pozostałych stano- Pozwoli to przejść do etapu następnego, obejmujące- wisk z MOP na ziemi chełmińskiej, uwzględniono go genezę i przeobrażenia kulturowe ludności ziemi wszystkie stanowiska o charakterze sepulkralnym chełmińskiej w tym czasie, jej powiązań z ościennymi oraz te, które dostarczyły materiału porównawczego kulturami oraz jej miejsca w kulturze środkowo- do nich (Mapa 1). Ze względu na zaginięcie prawie i północnoeuropejskiego Barbaricum. Jednak typo- wszystkich przedmiotów wydobytych z wielkich logie najliczniejszych kategorii zabytków kultury cmentarzysk (Chełmno, Nowe Dobra, Rządz) i za- oksywskiej (zapinki i naczynia gliniane), stworzone chowanie się stosunkowo skąpej bazy ilustracyjnej, jeszcze na początku ubiegłego wieku są zbyt ogólne, zakres użycia tych materiałów dla powtórnej analizy aby mogły stanowić podstawę nowoczesnej analizy jest znacznie ograniczony, aczkolwiek dzięki Karto- porównawczej. Dlatego autorka podjęła próbę uzu- tece J. Kostrzewskiego możliwe było wykorzystanie pełnienia typologii J. Kostrzewskiego (1919) o istot- wielu niepublikowanych dotąd informacji na temat ne pod względem kulturowym i chronologicznym zabytków, wzbogaconych rysunkami profesora. Co elementy oraz stworzenia nowej klasyfi kacji naczyń, do pozostałego obszaru kultury oksywskiej, posłu- gdyż te będące dziełem J. Kostrzewskiego (1919) żono się dostępnymi w publikacjach informacjami i D. Bohnsacka (1938) nie odzwierciedlają bogactwa na temat okazów porównywalnych do odkrytych na form kultury oksywskiej, nie pozwalając na prześle- ziemi chełmińskiej (aneksy A. 2 i A. 3). dzenie analogii kulturowych. Nie uwzględniono w ni- W analizie materiałów, oprócz wspomnianych niejszej pracy typologii zawartej w niepublikowanej wyżej typologii, uzupełnionych bądź opracowanych pracy doktorskiej A. Wiśniewskiej (2004), ponieważ na nowo, oparto się na klasyfi kacjach wypracowanych już w 2003 roku ukończony został schemat typolo- przez M. D. i R. Wołągiewiczów (1963) dla grotów giczny ceramiki dla ziemi chełmińskiej w MOP, który i mieczy jednosiecznych, D. Bohnsacka (1938) dla ukazał się w monografi i cmentarzyska w Podwiesku umb, uwzględniając również nowsze analizy T. Boch- (E. Bokiniec 2005). Ponadto, wspomniana wcześniej naka (2005) i P. Łuczkiewicza (2006). Dla fi bul z okre- autorka deklaruje wprowadzenie istotnych zmian su rzymskiego wykorzystano typologię O. Almgrena w przygotowywanym do druku doktoracie. (1923), dla paciorków klasyfi kacje T. E. Haevernick Punktem wyjścia dla tych rozważań jest cmenta- (1960) i R. Gebharda (1989), a J. Kostrzewskiego rzysko w Podwiesku, stan. 2. Wybór tej nekropoli, jako (1919) dla pozostałych wytworów nieceramicznych układu odniesień, wynika z istnienia bezpośredniego 1 Monografi a cmentarzyska w Podwiesku, stan. 2 (z pełną dostępu do zachowanych w całości materiałów, co prezentacją opisowo-ilustracyjną źródeł archeologicznych) opu- umożliwia ich reinterpretację według kryteriów blikowana została w XI tomie serii Monumenta Archaeologica uwzględniających uszczegółowione analizy typolo- Barbarica (E. Bokiniec 2005). kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 77 22000088--1111--2288 1100::0099::4444 8 Rozdział 1. Zagadnienia wstępne z MOP. Wprowadzono ponadto typologię R. Wiloch na zachowawczość w jednych, i zmienność w innych (1995), równolegle do schematu klamer do pasa przejawach wytwórczości. J. Kostrzewskiego, sprzączki zaś określono według W części obejmującej analizę zwyczajów pogrze- podziału R. Madydy-Legutko (1986). bowych i struktury społecznej ludności ziemi cheł- Rozdział poświęcony datowaniu materiałów mińskiej przedstawiono tę problematykę w oparciu źródłowych podsumowuje analizę chronologiczną o wyznaczniki antropologiczne (na podstawie ozna- poszczególnych kategorii przedmiotów (zawartą w czeń dla pochówków z Podwieska) oraz, w pewnym rozdziale 3). Przedstawiono w nim propozycję da- stopniu w opozycji do nich, o dane archeologiczne z towania głównych typów zapinek oraz niektórych, dużych cmentarzysk z ziemi chełmińskiej. czułych chronologicznie ich odmian oraz czas W trzech ostatnich rozdziałach ujęto charaktery- trwania cmentarzysk na ziemi chełmińskiej. Ta- stykę przemian kultury oksywskiej (na obszarze po- belaryczne i rysunkowe zestawienia przedmiotów, między Drwęcą, Wisłą i Osą), począwszy od genezy, znajdowanych w grobach, ilustrują trendy rozwojowe poprzez jej powiązania z ościennymi kulturami, po kultury oksywskiej na badanym obszarze, wskazując naświetlenie lokalnych trendów rozwojowych. 1.2. ZARYS HISTORII BADAŃ NAD KULTURĄ OKSYWSKĄ NA ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ Problematyka kultury oksywskiej na ziemi cheł- brak typologii wydobytych przedmiotów, dopiero mińskiej prezentowana była dotychczas albo klasyfi kacje J. Kostrzewskiego (1919) pozwoliły na w postaci publikacji materiałów (o różnym stopniu ich dokładniejszą analizę kulturowo-chronologiczną. uszczegółowienia) z poszczególnych stanowisk, Niemniej jednak opis S. Angera stanowił przydatne albo jako jeden z elementów szerszych opracowań. uzupełnienie dla późniejszych opracowań (w tym W związku z tym nigdy nie poświęcono jej, jako również autorki niniejszej pracy), tym bardziej, że jak całości, dostatecznie wiele uwagi, której wymaga- się okazało, materiały z tego cmentarzyska musiały ła szczególnie, ze względu na lokalną specyfi kę, zostać w późniejszych czasach częściowo przemie- wynikającą z przenikania się wielokulturowych szane, gdyż badający je w grudziądzkim Muzeum wpływów. Również opublikowane dzieje badań nad J. Kostrzewski zauważył niezgodności pomiędzy opi- okresami późnolateńskim i rzymskim dotyczyły Po- sem na metryczkach niektórych zabytków a opisem morza Wschodniego, a nie tylko ziemi chełmińskiej w publikacji S. Angera (por. wstęp do aneksu A. 3). (K. Przewoźna 1972). Więcej miejsca temu tematowi Z kolei pełne opracowanie materiałów z cmentarzy- poświęcił J. Janikowski w swym niepublikowanym ska w Chełmnie (wcześniej pojawiały się jedynie nie- doktoracie z 1976 roku. wielkie wzmianki – por. W. Łęga 1938) do szerszego Początki wydobywania na światło dzienne pozosta- grona odbiorców dotarło dopiero w 1938 roku po łości po kulturze ludności zamieszkującej omawiany opublikowaniu tej pracy przez księdza Władysława obszar w ostatnich dwóch wiekach przed naszą erą, Łęgę. Wynika z niej, że nieznane mu było obszerne stanowią niezwykle spektakularny etap. Na trzech sprawozdanie Konstantego Florkowskiego (1890), za- dużych cmentarzyskach (Rządz, Chełmno, Nowe wierające opis wyposażenia poszczególnych grobów, Dobra), badanych u schyłku XIX i na początku XX w., które autorka niniejszego opracowania otrzymała odsłonięto łącznie ponad 1400 grobów, z których z Museum für Vor – und Frühgeschichte w Berlinie, około 400 jest pewnie datowanych na MOP. Wyniki dzięki uprzejmości pana Th omasa Hauptmanna. swoich systematycznych badań, przeprowadzonych Niemniej szczegółowy opis poszczególnych zabytków w latach 1883–1889 w Rządzu (obecnie jest to dzielni- oraz zastosowanie typologii J. Kostrzewskiego spra- ca Grudziądza), dr S. Anger z Muzeum w Grudziądzu wia, że praca ta jest szczególnie wartościowa jako źró- opublikował już w 1890 roku, w postaci szczegóło- dło wiedzy na temat materiałów kultury oksywskiej, wego katalogu znalezisk i obszernego (jak na tamte które ponadto w przypadku wielu przedmiotów moż- czasy) zestawienia fotografi i zabytków. Pomimo liwe są do bliższej powtórnej analizy. Kolejną próbą znacznej wartości dokumentacyjnej, ze względu na wykorzystania materiałów z ziemi chełmińskiej, tym kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 88 22000088--1111--2288 1100::0099::4444 Rozdział 1. Zagadnienia wstępne 9 razem z Rządza, dla określenia podstaw chronologii Najwięcej uwagi tej jednostce kulturowej poświęcił okresu późnolateńskiego był artykuł R. Hachmanna Januariusz Janikowski w swym nieopublikowanym Das Gräberfeld von Rondsen (Rządz), Kreis Graudenz doktoracie z 1976 roku, zatytułowanym Międzyrze- (Grudziądz) und die Chronologie der Spätlatènezeit cze Wisły, Drwęcy i Osy w okresach: późnolateńskim im östlischen Mitteleuropa (1951). Wprowadził on dla i wpływów rzymskich. Pomimo tego, praca ta stanowi grobów z tego cmentarzyska skrócone nazewnictwo, zaledwie pobieżny przegląd poszczególnych typów stosowane w niniejszej pracy. przedmiotów, brak w niej bowiem ich szczegółowej Prace J. Kostrzewskiego (1919), D. Bohnsacka analizy morfologicznej i kulturowej. Kwestie chro- (1938), K. Przewoźnej (1974) i R. Wołągiewicza (1979, nologiczne autor ograniczył do ogólnej charaktery- 1981a) należą do tych, które uwzględniają terytorium styki stanowisk, pomijając odpowiedzi na pytania ziemi chełmińskiej stosunkowo szczegółowo, jednak dotyczące ram czasowych konkretnych odmian. Brak ich celem jest znacznie szersza analiza, przez co trak- dostatecznego skupienia się na tych kwestiach unie- tują kulturę tego obszaru raczej marginalnie, jako możliwił autorowi właściwe naświetlenie aspektów element większej całości. chronologicznych i kulturowych. 1.3. PODSTAWY CHRONOLOGII MŁODSZEGO OKRESU PRZEDRZYMSKIEGO Praca obejmuje czas trwania kultury oksywskiej, jąc się ustaleniami R. Hachmanna (1961), uznawał przypadający na młodszy okres przedrzymski. Poza możliwość dalszego podziału fazy A na podfazy A 2 2a ten okres autorka wykracza jedynie w przypadku, gdy (z zapinkami o konstrukcji środkowo- i późnolateń- w zespołach wczesnorzymskich występują zapinki skiej typów F, G/H, K) i A (z młodszymi formami 2b lub broń wywodzące się z tradycji kultury oksyw- fi bul typu K, fi bulami typu I oraz formami „agraf- skiej. Niniejsza praca poświęcona jest analizie grupy kowatymi” = K.152). U schyłku tej ostatniej miały kulturowej, której istotą jest szczególna złożoność, się pojawić fi bule typu J i trwać jeszcze w fazie A . 3 wynikająca z nasycenia wpływami o silnie zróżnico- Poza wspomnianymi wyżej, wykorzystano nowsze wanej proweniencji. Stąd konieczność zapoznania się opracowania, dotyczące chronologii skandynawskiej nie tylko z lokalnymi systemami chronologicznymi, (J. Martens 1996) oraz kultury jastorfskiej (J. Brandt ustalonymi dla kultury przeworskiej i oksywskiej, ale 2001). Wymienione tu systemy stanowią odniesienie również z podziałami uwzględniającymi materiały przede wszystkim jako materiał porównawczy w ra- skandynawskie (w tym bornholmskie i gotlandzkie) mach chronologii względnej. Jednak w dobie silnych i jastorfskie. W pracy przyjęto ustalenia chronolo- wpływów lateńskich nie sposób pominąć nawiązań giczne T. Dąbrowskiej (1988), opracowane dla kul- do chronologii absolutnej i lateńskiej, wykorzysty- tury przeworskiej. Według tego podziału MOP dzieli wanej tu w ujęciu R. Gebharda (1989, s. 118–127) się na trzy główne fazy. Faza A odpowiada schyłko- z modyfi kacjami J. Brandta (2001, s. 63–67). Według 1 wi fazy LT C1 i fazie LT C2, której koniec przypada niej LT C1 trwa od około 250 do około 180 r. p.n.e., już na fazę A . Ta z kolei obejmuje jeszcze LT D1, LT C2 do około 120 r. p.n.e., LT D1 do około 60 r. 2 a faza A odpowiada LT D2. Oprócz faz głównych p.n.e., zaś LT D2 do około 10 r. p.n.e. 3 T. Dąbrowska wyróżnia jeszcze fazę A /A , przypa- W monografi i cmentarzyska w Podwiesku (E. Bo- 2 3 dającą na przełom LT D1 i LT D2. R. Wołągiewicz kiniec 2005) autorka podjęła próbę wpisania perio- (1981a) w periodyzacji materiałów kultury oksyw- dyzacji pochodzących z niego materiałów w schemat skiej wyróżnił trzy analogiczne odcinki w ramach sprawdzony dla kultury przeworskiej. Decyzja ta nie chronologii względnej (fazy A , A i A ), jednak od- była pozbawiona podstaw ze względu na podobień- 1 2 3 nosił je do nieco innych ram chronologii absolutnej. stwa obydwu kultur, ich analogiczny (aczkolwiek nie Według niego faza A współczesna była fazie LT C2 identyczny) rytm przemian oraz szczegółowo opra- 1 i początkom fazy LT D1, zaś fazy A i A przypadały 2 3 odpowiednio na większą część fazy LT D1 i fazę LT 2 W niniejszej pracy uznano je za formy zbliżone do typu M D2. Ponadto R. Wołągiewicz (1981a, s. 136), kieru- i oznaczono jako wariant M-I-1. kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 99 22000088--1111--2288 1100::0099::4444 10 Rozdział 1. Zagadnienia wstępne no, an. wy dz; 34; 31Osa1629+30362532+2324271828519497+1115142 31Br oawłs1721iWin a 37 1310ac20ęwrD 3886 LEGENDA:22 Cmentarzyskoosada331235Stanowiskonieokreślone34 030km2010 Mapa 1. tanowiska kultury oksywskiej na ziemi chełmińskiejS (por. aneks A. 1). 1. Brodnica-Michałowo; 2. Bieńkówka, stan. 3; 3. Bocień, gm. Chełmża; 4. Chełmstan. 1; 5. Chełmno-Nowa Kępa Panieńska; 6. Czarnowo; 7. Działowo; 8. Gostkowo; 9. Grubno;10. Grzywna; 11. Kałdus; 12. Kaszczorek (obecnie Toruń-Kaszczorek, st190); 13. Kowalewo Pomorskie; 14. Lisewo, gm. loco; 15. Małe Czyste, stan. 20; 16. Marusza; 17. Mszano; 18. Nowe Dobra, stan. 1; 19. Nowe Dobra, stan. 20; 20. NoDwór; 21. Papowo Biskupie; 22. Papowo Toruńskie; 23. Podwiesk, stan. 2; 24. Podwiesk, stan. 3; 25. Podwiesk, stan. 8; 26. Radzyń Chełmiński; 27. Ruda, gm. Grudzią28. Rybieniec; 29. Rywałdzik; 30. Rządz (obecnie Grudziądz-Rządz, stan. 1); 31. Słupski Młyn (?); 32. Szynych, stan. 11–13; 33. Toruń, stan. 233; 34. Toruń, stan. 235. Toruń, stan. 266; 36. Zakrzewo; 37. Zawada; 38. Zławieś Wielka (rys. A. Kujawa-Piszcz). kkuulltt__ookkssyywwsskkaa..iinnddbb 1100 22000088--1111--2288 1100::0099::4444