Ljubiša Mitrović · Milorad Božić Božo Milošević · Đokica Jovanović Srđan Golubović · Vesna Miltojević Gordana Stojić · Dragana Zaharijevski Nikola Božilović · Danijela Gavrilović Branislav Stevanović · Snežana Spasić Dragoljub B. Đorđević · Jovan Živković Danijela Zdravković · Marijana Filipović Dragan Todorović · Irena Veljković Natalija Jovanović · Ljubinko Milosavljević Suzana Marković Krstić · Lela Milošević Mirjana Kristović · Aleksandra Kostić Sandra Đorđević KULTURA MIRA I GEOKULTURA RAZVOJA BALKANA Teorijsko-metodološke osnove makro-projekta “Kultura mira, identiteti i međuetnički odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije” _____________________ priredili LJUBIŠA MITROVIĆ DRAGOLJUB B. ĐORĐEVIĆ DRAGAN TODOROVIĆ FILOZOFSKI FAKULTET – UNIVERZITET U NIŠU INSTITUT ZA SOCIOLOGIJU Niš, 2006. KULTURA MIRA I GEOKULTURA RAZVOJA BALKANA Teorijsko-metodološke osnove makro-projekta “Kultura mira, identiteti i međuetnički odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije” Autori Ljubiša Mitrović, Milorad Božić, Božo Milošević, Đokica Jovanović, Srđan Golubović, Vesna Miltojević, Gordana Stojić, Dragana Zaharijevski, Nikola Božilović, Danijela Gavrilović, Branislav Stevanović, Snežana Spasić, Dragoljub B. Đorđević, Jovan Živković, Danijela Zdravković, Marijana Filipović, Dragan Todorović, Irena Veljković, Natalija Jovanović, Ljubinko Milosavljević, Suzana Marković-Krstić, Lela Milošević, Mirjana Kristović, Aleksandra Kostić, Sandra Đorđević Priređivači Ljubiša Mitrović, Dragoljub B. Đorđević, Dragan Todorović Izdavač Filozofski fakultet u Nišu Za izdavača Momčilo Stojković Glavni i odgovorni urednik Vesna Lopičić Recenzent Zoran Vidojević Kompjuterska oprema i dizajn Darko Jovanović Štampa KRUG – Niš Tiraž 300 ISBN 86-7379-099-9 SADRŽAJ Predgovor 5 Skica makro-projekta “Kultura mira, identiteti i međuetnički odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije” 7 Dinamika realizacije projektnih aktivnosti 2006-2010 11 Spisak istraživačkog tima i saradnika 15 SKICE POTPROJEKATA 1 Geokultura razvoja i kultura mira u Srbiji i na Balkanu u kontekstu savremenih strukturnih promena 19 Ljubiša Mitrović, Milorad Božić, Božo Milošević, Đokica Jovanović, Srđan Golubović, Vesna Miltojević, Gordana Stojić 2 Identiteti u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije 41 Dragana Zaharijevski, Nikola Božilović, Danijela Gavrilović, Branislav Stevanović, Snežana Spasić 3 Međuetnički odnosi i kultura mira na Balkanu 71 Dragoljub B. Đorđević, Jovan Živković, Danijela Gavrilović, Danijela Zdravković, Marijana Filipović, Dragan Todorović, Irena Veljković 4 Obrazovanje i etika mira na Balkanu 103 Natalija Jovanović, Suzana Marković Krstić, Lela Milošević 5 Kultura mira, mediji i modeli kulturne politike na Balkanu 117 Mirjana Kristović, Aleksandra Kostić, Sandra Đorđević Selektivna bibliografija radova o Balkanu 133 Gordana Stojić DISKUSIJE SA OKRUGLOG STOLA Lj. Mitrović: Teorijsko-metodološke osnove projekta; Z. Golubović: O identitetima u procesu evrointegracije; B. Milošević: Tri uporišne tačke u pristupu kulturi mira; Danilo Ž. Marković: Kritičko promišljanje globalizacije i evrointegracionih procesa kao bitno polazište naučnog proučavanja kulture mira i međuetničkih odnosa; S. Miladinović: Socio- strukturalni kontekst razvoja kulture mira; P. Georgievski: O neophodnosti jasnog definisanja problema istraživanja, ključnih koncepata i metodološ- kog aspekta istraživanja; V. Butigan: Vaspitanje omladine za mir; S. Trpevska: Značaj analize informativnih sadržaja 151 Zbornik je pripremljen u okviru rada na projektu KULTURA MIRA, IDENTITETI I MEĐUETNIČKI ODNOSI U SRBIJI I NA BALKANU U PROCESU EVROINTEGRACIJE (149014D) koji podržava Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije, a izvodi se na Institutu za sociologiju Filozofskog fakulteta u Nišu Rukovodilac Projekta 149014D Prof. dr Ljubiša Mitrović PREDGOVOR Institut za sociologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu već desetak godina uspešno istražuje kompleksnu problematiku vezanu za mesto i ulogu kulture u savremenim društvenim promenama na Balkanu. Na projektima Regionalna kulturna saradnja na Balkanu (1996-2000) i Kulturni i etnički odnosi na Balkanu – mogućnosti regionalne i evropske integracije (2002-2005) okupio je preko stotinu istraživača iz zemlje i inostranstva i objavio preko 30 zbornika radova i zasebnih monografija. U zborniku pred vama objavljuju se radni materijali vezani za novi makro-projekat Kultura mira, identiteti i međuetnički odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije (149014D), koji će Institut za sociologiju realizovati u periodu 2006-2010. godina. Ovi materijali poslužili su kao predložak za organizaciju okruglog stola na temu “Teorijsko-metodološke osnove makro-projekta Kultura mira, identiteti i međuetnički odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije”, koji je održan 02. i 03. juna 2006. godine na Filozofskom fakultetu u Nišu. Namera je bila da se kroz kroz naučnu raspravu i kritiku istraživača i stručnih konsultanata izvrši valorizacija i dalja dogradnja ponuđenih rešenja sadržanih u predlogu teorijsko-metodoloških osnova makro-projekta Kultura mira, identiteti i međuetnički odnosi u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije. U nauci je svaka naučno utemeljena kritika poželjna i dobrodošla. Ona pomaže naučnom napretku, što je pretpostavka društvenog razvoja i emancipacije i omogućuje negovanje i razvijanje kritičke svesti aktera u akademskoj zajednici. U savremenosti sve više sazreva svest da je tranzicija kulture bitna pretpostavka socijalne transformacije balkanskih društava, njihove modernizacije i razvoja, izgrađivanja kulture mira, regionalne saradnje i evrointegracije. Zbornik pred vama sadrži: skicu makro-projekta sa dinamikom realizacije projektnih aktivnosti 2006-2010, spisak istraživačkog tima i saradnika, skice potprojekata, selektivnu bibliografiju radova domaćih i stranih autora o Balkanu, kao i diskusije učesnika okruglog stola. Zahvaljujemo Ministarstvu nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije na razumevanju značaja ove teme i podršci našem makro-projektu. Uvereni smo da će istraživački tim, zajedno sa spoljnim saradnicima i stručnim konsultantima, svojim stvaralaštvom i ovog puta opravdati ukazano nam poverenje. Rukovodilac makro-projekta 149014D Prof. dr Ljubiša Mitrović 41 6 SKICA MAKRO-PROJEKTA “KULTURA MIRA, IDENTITETI I MEĐUETNIČKI ODNOSI U SRBIJI I NA BALKANU U PROCESU EVROINTEGRACIJE” (2006-2010) POTPROJEKTI 1. Geokultura razvoja i kultura mira u Srbiji i na Balkanu u kontekstu savremenih strukturnih promena (rukovodilac: prof. dr Ljubiša Mitrović) 2. Identiteti u Srbiji i na Balkanu u procesu evrointegracije (rukovodilac: prof. dr Dragana Zaharijevski) 3. Međuetnički odnosi i kultura mira na Balkanu (rukovodilac: prof. dr Dragoljub B. Đorđević) 4. Obrazovanje i etika mira na Balkanu (rukovodilac: doc. dr Natalija Jovanović) 5. Kultura mira, mediji i modeli kulturne politike (rukovodilac: doc. dr Mirjana Kristović) OČEKIVANI REZULTATI NA PROJEKTU Dosadašnja istraživanja društvenih promena na Balkanu, između ostalog, omogućuju nam dva saznanja: prvo, da kultura nije nevina kada su u pitanju procesi dezintegracije i sukoba na Balkanu i drugo, da je u praksi petnaestogodišnje tranzicije uloga kultura podcenjena, u kontekstu dominacije neoliberalne strategije društvenog razvoja. Savremeni Balkan i njegovi akteri (elite) razapeti su između modernizacije i retradicionalizacije. Novonastajuća društva u regionu imaju protivrečan “tranzitorni identitet”. U njima je na delu strategija zavisne modernizacije postsocijalističkih društava sa brojnim implikacijama na socijalnu strukturu, društvene odnose i razvoj. Transdisciplinarno istraživanje uloge kulture u savremenim društvenim promenama u Srbiji i na Balkanu može dovesti do relevantnih rezultata i teorijski utemeljenih zaključaka o mestu i ulozi tranzicije kulture u procesu modernizacije, razvoja i reforme postsocijalističkih društava. Rezultati istraživanja na projektu mogu koristiti: - za naučno razumevanje mesta i uloge tranzicije kulture u socijalnoj dinamici savremenih postsocijalističkih društava i oblikovanje teorijskog modela za izgrađivanje modernog građanskog društva na Balkanu; - za saznanje društvenih zakonitosti u funkciji sistemskih reformi i evrointegracijskih procesa u Srbiji i na Balkanu; 7 - za izvođenje relevantnih sintetičkih zaključaka o odnosu geoistorije, kulture i politike na ovom prostoru, o dejstvu kako racionalnih strategija društvenih aktera, tako i iracionalnih faktora (matrica “kolektivno-nesvesnog” /Jung/) u društvenim promenama na Balkanu kroz istoriju i u savremenosti; - za izgrađivanje nove koncepcije i modela kulturne politike u funkciji razvoja multikulturnih društava; - za izgrađivanje nove politike međuetničkih odnosa u cilju smanjenja etničke distance i jačanja kulture mira među narodima na Balkanu; - za reformu sistema obrazovanja i afirmisanje etike mira; - za razvijanje strategije regionalne kulturne saradnje i afirmisanje vrednosti modernog evropskog društva i evrointegracije; - za očuvanje nacionalnih kulturnih identiteta i izgrađivanje njihovog modernog, građanskog i pluralnog evropskog karaktera; - razvijanje moderne koncepcije o Balkanu kao jedinstvenom kulturnom prostoru na kome se susreću i prožimaju različite kulture i izgrađuju nove strategije regionalne kulturne saradnje - razvijanje strategije kulturne saradnje sa dijasporom u cilju očuvanja nacionalnog kulturnog identiteta naših sunarodnika i njihove kulturne integracije. PREDMET, OPIS I ZNAČAJ ISTRAŽIVANJA NA PROJEKTU Savremeni Balkan ima “moćnu ontologiju” (M. Todorova), bez čijeg je razumevanja teško odgonetnuti dinamiku aktuelnih socijalnih, političkih i kulturnih procesa u savremenosti. Bez obzira na preduzete tranzicijske promene i evrointegracijske napore aktuelnih elita, on je još uvek ranjiv. Nalazi se u senci sablazni geoistorije i u stanju nedovršenog rata i neizgrađenog mira. Stoga je oblikovanje nove kulture mira i politike multikulturalizma i etničke tolerancije, ključna karika moderne politike razvoja i evorintegracije Balkana. Kultura mira na Balkanu povezana je sa globalnim, regionalnim i nacionalnim strategijama društvenog razvoja i prevladavanja strukturnih nejednakosti u savremenom svetu. Izvesno je da nije moguć trajan mir među narodima ako su socijalno fragmentisani i klasno porobljeni. Unutrašnja sloboda građana i naroda uvek je, manje ili više, uslovljavala i njihovu spoljnu slobodu i kvalitet međunacionalnih, međudržavnih i globalnih odnosa, kao i obrnuto. Samo se u ključu socijaldemokratskog razvoja i procesa regionalne i evropske integracije može očekivati napredak i mir na Balkanu. Istraživanje racionalnih pretpostavki za razvoj, mir i evrointegraciju Balkana smatramo jednim od najznačajnih izazova za savremenu nauku. U fokusu analize je uloga kulture u savremenim strukturalnim promenama društava u Srbiji i na Balkanu, sa posebnim težištem na istraživanju njene razvojne, civilizacijske i integrativne funkcije. U predmetnom registru, kroz teorijsku problematizaciju, ali i empirijska 8 istraživanja, analiziraće se: osobenosti geokulture razvoja balkanskih društava i njihov uticaj na integracione i dezintegracione procese – retradicionalizaciju, modernizaciju i evrointegraciju Srbije i Balkana; sudbina identiteta u procesu globalizacije i regionalizacije Balkana; kvalitet međuetničkih odnosa i njihov uticaj na kulturu mira i saradnje među balkanskim narodima; uloga obrazovanja kao faktora akulturacije i socijalizacije i izgradnje etike mira; istraživanje modela kulturne politike u službi multikulturalizma, kulture mira i regionalne saradnje. Istraživanje će imati kako teorijski značaj u problematizaciji i kritičkoj konceptualizaciji, redefinisanju ključnih kategorija savremenih problema tranzicije kulture, modernizacije i razvoja, tako i za postuliranje nove osnove za moguće izgrađivanje optimalnog modela politike međuetničke tolerancije, kulturne politike, kulture mira i saradnje na Balkanu i njegove evrointegracije. PRIKAZ PREDMETA ISTRAŽIVANJA I OČEKIVANIH REZULTATA Predmet makroprojekta je istraživanje osobenosti geokulture razvoja i tranzicije kulture u savremenim strukturnim promenama društva Srbije i Balkana i njihove regionalne i evropske integracije. Ključne istraživačke dimenzije predmeta su: kulturni identiteti u procesu globalizacije i regionalizacije Balkana, međuetnički odnosi i kultura mira u Srbiji i na Balkanu; reforma obrazovanja u službi etike i pedagogije mira; modeli kulturne politike, mediji i kultura mira, procesi saradnje i evrointegracije na Balkanu. Pored teorijskog značaja, rezultati istraživanja mogu imati dijagnostičku i prognostičku funkciju za oblikovanje moderne strategije društvene i kulturne akcije. Ti rezultati omogućiće otkrivanje realnih uzroka brojnih dezintegracionih procesa, protivrečnosti i konflikata u sferi kulturnih i međuetničkih odnosa, ali će i ukazati na aktere i moguće strategije i instrumente demokratske političke kulture (modele kulturne politike, ulogu reformisanog sistema vrednosti i obrazovanja, medije) u njihovom prevladavanju, kao i u afirmisanju kulture mira i saradnje na Balkanu, njegove modernizacije, razvoja i uspešne evrointegracije. U našem istraživanju posebno će se istražiti značaj tranzicije kulture, reformisanog sistema vrednosti, modernih oblika obrazovanja i socijalizacije ličnosti, uloga nauke, modernih elita, univerziteta i medija za izgrađivanje nove kulturne orijentacije društvenih aktera, za jačanje etničke tolerancije i kulture mira i saradnje u Srbiji i na Balkanu. Makroprojekat bi imao teorijsko-empirijski karakter i bavio bi se sociološkim istraživanjem tranzicije kulture kao sastavnog dela strukture i dinamike društva, ali i strukture ličnosti i identiteta društvenih grupa kao aktera u procesima strukturnih promena u Srbiji i na Balkanu u kontekstu njihove regionalizacije i evrointegracije. Rezultati istraživanja mogu biti teorijski izazovni i relevantni za modeliranje modernog koncepta kulturne politike i zasnivanje racionalne socijalne i kulturne akcije u funkciji jačanja 9 procesa regionalne i evropske integracije, ostvarivanja kulture mira, formiranja i razvoja modernog građanskog društva na Balkanu i njegovog napretka. U okviru realizacije istraživačke strategije makroprojekta realizovaće se dva empirijska istraživanja na sledeće teme: 1. Kulturne orijentacije, etnička distanca i kultura mira u Srbiji i na Balkanu, 2. Protivrečnosti socijalizacije školske omladine u uslovima tranzicije i kultura mira u Srbiji i na Balkanu. ŠEST KLJUČNIH REČI KOJE KARAKTERIŠU SADRŽAJ PROJEKTA - kultura mira - identiteti - međuetnički odnosi - modeli kulturne politike - Balkan - evrointegracija 10