s _______ i i [ Kazimierz Łatak CRL Małgorzata Pęgier \ I I I II I I a Ranatowicza 3 $ MMMW® Kronika Stefana Ranatowicza Kazimierz Łatak CR.L Małgorzata Pęgier Kronika Stefana Ranatowicza Studium historyczno-źródioznawcze Pragnąłem odsłonić to, w jakiej cenie powinny być u nas wszelkiego rodzaju pamiątki przeszłości, źródło naszej wiedzy o dziejach, których nieznajomość o ile przynosi wstyd, o tyle przyswojenie sobie zasługuje na pochwałę. Szymon Starowolski LT Łomianki 2017 Kazimierz Łatak CRL Małgorzata Pęgier Kronika Stefana Ranatowicza Studium historyczno-źródłoznawcze Recenzenci ks. prof dr hab. Andrzej Bruździński SPIS TREŚCI prof. dr hab. Irena Makarczyk Wykaz skrótów 9 Redakcja Małgorzata Pilecka Wstęp 11 Projekt okładki Mikołaj Jastrzębski CZĘŚĆ PIERWSZA.................................................................... 15 Autor Kromki ksiądz Stefan Ranatowicz. Zycie i twórczość 17 Skład Maria Baranowska Rozdział I. Pochodzenie i młodość 21 1. Miasto rodzinne ........................... 21 2. Data urodzin................................. 25 Pozycja iu k’ azuje się w ramach serii wydawniczej Instytutu Studiów 3. Rodzina.......................................... 27 nad Dziejami i Kulturą Zak iami i „ ^-koI nu Kanoników Regularnych w Polsce 4. W drodze do wiedzy................... 32 4.1. Nauki początkowe............... 32 4.2. Studia uniwersyteckie.......... 36 ISBN 978-83-7565-553-7 Rozdział II. W zakonie kanoników regularnych laterańskich 39 1. Lata seminaryjne.......................................................................... 39 2. Praca i urzędy............................................................................... 55 Wydawnictwo LTW 3. Schyłek życia, śmierć i pogrzeb.................................................. 79 ul. rtm. W Pileckiego 9 4. Kultura oraz kontakty ze środowiskiem pozaklasztornym.... 81 Dziekanów Leśny 05-092 Łomianki Rozdział III. Twórczość pisarska i najnowszy katalog prac 87 tel. 22 751-25-18 1. Uwagi wprowadzające .......................................................... 87 www.ltw.com.pl e-mail: [email protected] 2. Zestawienie rozpoznanych dotąd prac................................ 90 2.1. Prace his fonograficzne ................................................... 91 2.2. Prace hagiograficzne...................................................... 91 2.3. Kopiarze, inwentarze i katalogi..................................... 92 ~ 5 ~ SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI .... 130 1.2. Materiały drukowane .............................. 2.4. Kolekcje kazań 92 .... 130 1.2.1. Biblia 2.5. Poezja 92 131 1.2.2. Ojcowie i pisarze kościelni.............. 2.6. Wpisy w parafialnych księgach metrykalnych 92 133 1.2.3. Pisarze starożytni niechrześcijańscy 2.7. Wpisy w księdze kapituł generalnych kongregacji zakonnej ... 92 133 1.2.4. Kroniki polskie i obce ...................... 2.8. Wpisy w księgach brackich........................................................93 135 1.2.5. Dzieła hagiograficzne ..................... 137 2.9. Wpisy w klasztornych i parafialnych księgach 1.2.6. Katalogi papieży i biskupów .......... 93 137 administracyjno-ekonomicznych................... 1.2.7. Herbarze polskie.............................. 93 138 2.10. Ikonografia i ornamentyka książkowa 1.2.8. Literatura o charakterze prawnym .....138 1.2.9. Księgi o charakterze sakralnym ..... 138 2. Źródła niepisane 95 138 CZĘŚĆ DRUGA 2.1. Źródła archeologiczne ........................... 97 139 Kronika. Analiza źródłoznawczo-historiograficzna rękopisu 2.2. Ikonografia 140 2.3. Epigrafika 99 141 Rozdział I. Opis kodykologiczny rękopisu 2.4. Tradycja oraz relacje świadków............ .99 143 1. Czas i miejsce powstania 2.5. Autopsja 102 2. Cel spisania i adresat 104 .. 145 3. Materiał piśmienniczy Rozdział IV. Analiza treściowa........................................................ 105 ... 146 4. Wielkość, budowa, foliacja i paginacja 1. Dzieje miasta Kazimierza i aglomeracji krakowskiej.................. 107 ... 150 5. Pismo i język 2. Zakon kanoników regularnych laterańskich ............................... 6. Zdobienia 112 .... 151 3. Kongregacja krakowska zakonu................................................... 7. Kompozycja dzieła 113 3.1. Prepozytura macierzysta: kościół i klasztor Bożego Ciała ...... 151 8. Glosy autorskie 116 3.2. Katalog prepozytów prepozytury macierzystej kongregacji ..... 154 9. Oprawa 118 .... 162 3.3. Prepozytury lokalne kongregacji.......................................... 3.4. Wina i kara: kwestie dyscyplinarne Rozdział II. Losy rękopisu po śmierci Kronikarza 119 ... 164 w klasztorach kongregacji 1. Miejsce przechowywania 119 3.5. Hagiografia: żywoty świętych i świątobliwych konfratrów ... 166 2. Uzupełnienia tekstu przez późniejszych pisarzy . 122 .... 168 4. Inne zakony 3. Wypisy, streszczenia i kopie 123 .... 170 5. Biskupi i ich kurie 4. Fragmenty opublikowane drukiem 123 .... 171 6. Dwór królewski 5. Konserwacja i dygitalizacja rękopisu .... 173 124 7. Grupy etniczne i wyznaniowe ................................................... 175 8. Nauka i nauczanie. Kultura umysłowa...................................... Rozdział III. Źródła Kroniki ....180 125 1. Źródła pisane 9. Sprawy polityczne i społeczne 183 125 10. Szpitale, higiena i medycyna .................................................... 1.1. Materiały rękopiśmienne 184 125 11. Klęski żywiołowe, kataklizmy, zjawiska astronomiczne....... 1.1.1. Materiały z zasobu archiwum klasztornego ... 188 125 1.1.2. Materiały archiwów i bibliotek zewnętrznych 12. Mirabilia 129 7 ~ 6 SPIS TREŚCI Rozdział V Przydatność Kroniki 191 1. Kromka jako pomnik piśmiennictwa pragmatycznego kanoników regularnych laterańskich kongregacji krakowskiej ... 191 2. Kromka na tle dziejopisarstwa innych polskich kongregacji kanonickich w czasach nowożytnych 201 3. Specyfika warsztatowa dzieła 202 4. Walory naukowe i kulturowe 208 5. Recepcja Kromki 212 WYKAZ SKRÓTÓW 6. Kromka w roli źródła historycznego do badań nad dziejami i kulturą w Polsce 216 ABC - Archiwum Klasztoru Bożego Ciała Kanoników Regularnych Late­ rańskich w Krakowie Zakończenie ABMK - „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" 217 AKKK - Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie AKMKr - Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie Sommario 221 ANK - Archiwum Narodowe w Krakowie APKr - Archiwum Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Bibliografia 225 w Kraśniku APMKr - Archiwum Parafii Mariackiej w Krakowie Indeks osobowy 237 APSB - Archiwum Parafii w Suchej Beskidzkiej APWm - Archiwum Parafii Świętej Katarzyny w Wolbromiu BBC - Biblioteka Klasztoru Bożego Ciała Kanoników Regularnych Late­ rańskich w Krakowie BJ - Biblioteka Jagiellońska BGUMCS - Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie BSL - Biblioteka Seminarium Duchownego w Lublinie BZNO - Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu CRL - kanonik regularny laterański LNMMB - Litewska Biblioteka Narodowa im. Martyno Mażvydo w Wilnie MPH - Monumentu Poloniae historica PSB - Polski słownik biograficzny SPTK - Słownik polskich teologów katolickich VAKA - Archiwum Kurii Arcybiskupiej w Wilnie VUB - Biblioteka Uniwersytetu w Wilnie WSTĘP T A T zbiorach rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie prze- 1/ \/ chowywana jest kronika o łacińskim tytule: Casimiriae cioitatis, V V urbi Cracoviensi confrontatae, origo. In eaąue ecclesiarum erectiones et religiosorum fundationes, nec non series, vitae, res gestae praepositorum conuentus Canonicorum Regnlariuni Lateranensium S[ancti] Augustiniad Ecclesiam Sacra- tissimi Corporis Christi descriptae a Stephano Ranothowicz eiusdem conuentus et Ecclesiae Canonico Regulare professo'. W języku polskim ten tytuł może brzmieć: Miasta Kazimierza, z miastem krakowskim sąsiadującego, początki. W nich zaś kościołów powstanie i klasztorów założenie, a także poczet, żywoty i czyny prepozytów konwentu kanoników regularnych laterańskich Świętego Augu­ styna przy kościele Bożego Ciała opisane przez Stefana Ranothowicza tegoż kon­ wentu i kościoła kanonika regularnego profesa. Jej autor - ksiądz Stefan Rana- towicz - żył w latach 1617-1694. Urodził się w podkrakowskim Kazimierzu i tu również zakończył swój długi, jak na ówczesne czasy, żywot. Pocho­ wano go w prezbiterium kościoła Bożego Ciała. W klasztorze, do którego wstąpił w 1636 roku, pełnił rozmaite urzędy, w tym kanclerza kapituły, wykładowcy teologii i kaznodziei, zakrystiana i przeora, a także, co nie jest bez znaczenia dla naszego tematu - bibliotekarza i archiwisty2. Przez ponad dziesięć lat po potopie szwedzkim, który przyniósł upadek miastu i ruinę klasztorowi, porządkował archiwum i książnicę klasztorną. Spi­ sana przez niego Kronika, która miała służyć potomności, nauce i kulturze, była przechowywana w archiwum klasztornym do połowy XIX wieku. Do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej trafiła w 1877 roku, jako część depo­ zytu po znanym zbieraczu narodowych pamiątek i współedytorze źródeł historycznych Szymonie Dutkiewiczu (1802-1877)3. Najstarszą wzmiankę 1 BJ, sygn. 3742/IIL 2 K. Łatak, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL (1617-1694). Barokowy kronikarz i pisarz klasz­ torny, Kraków 2010, s. 165; tenże, Ranatowicz Stefan, w: Encyklopedia katolicka, 1.16, Lublin 2012, k. 1204. 3 Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, cz. 2, red. W. Wisłocki, Kraków 1877, s. 798, 805; K. Łatak, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL..., s. 165. 11 ~ WSTĘP WSTĘP oo KKrroonmiccee ii odwołanie do niej zawiera niewielka rozprawa historyczna: nazwą potopu szwedzkiego, opublikował: Opisanie inkursji Szwedów do Polski i do Krakowa'. Ksiądz profesor Kazimierz Łatak w 2010 roku opubli­ kował: Opisanie krótkie początków kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu i Kon­ neeo i teologii księdza Michała Akwilina Gorczyńskiego (1657-1713) . wentu przy nim Canon[icorum\ Reg[ularium] S[ancti] Augustini6, w 2012 W szerszy obieg naukowy Kronikę wprowadził inny profesor Uniwer- roku relację o odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku: Wojna pod Wiedniem9, sytetu Krakowskiego, a mianowicie Jerzy Samuel Bandtkie (176 ), zaś w 2013 roku opis translacji relikwii Świętego Szymona z Lipnicy który poszukując materiału źródłowego do swoich rozpraw i wykładów z Wawelu do kościoła bernardyńskiego na Stradomiu: Przeniesienie Reli- z zakresu bibliografii, historii literatury oraz historii sztuki drukarskiej kwiey Bfeati] Simonis de Lipnica10. w Polsce, skorzystał również ze zbiorów Biblioteki Klasztoru Kanoników Brak edycji Kroniki zaważył nad stanem badań nad nią. Wprawdzie Regularnych na Kazimierzu5. Kronika obejmuje pod względem chronolo­ historycy, historycy literatury oraz historycy kultury niejednokrotnie gicznym przestrzeń od XIV do końca XVII wieku, czyli cztery stulecia, cho­ postulowali podjęcie takich badań, ale postulaty te nie zostały dotych­ ciaż spora część notat rocznikarskich sięga jeszcze dalej: XII i XIII wieku. czas uskutecznione. Do roku 2010 niewiele wiedziano również o samym Nie ma w niej mętnej historiozofii ani subiektywnego oglądu rzeczywi­ autorze Kroniki. Jego biografię opracował dopiero ksiądz profesor Kazi­ stości. W swojej masie jest rejestrem wydarzeń i opowieścią o ludziach mierz Łatak11. Kontynuowana wciąż kwerenda przyniosła nowe infor­ - współtwórcach dziejów zakonu, Kazimierza i Krakowa, a także Polski macje źródłowe zarówno co do biegu życia księdza Ranatowicza, jak i Europy - z próbą oceny, która nieraz wymyka się ówczesnej wizji świata, i samej Kroniki, która w międzyczasie była przedmiotem badań źró- koncepcjom życia doczesnego i wiecznego. Redagując ją, Kronikarz, obok dłoznawczych i historycznych przeprowadzonych przez Małgorzatę sporej liczby źródeł pisanych archeologicznych, epigraficznych, ikono­ Pęgier z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Ste­ graficznych i prac drukowanych, wykorzystał również tradycję, pamięć fana Wyszyńskiego w ramach indywidualnego projektu badawczego, zbiorową, żywe słowo i autopsję. sfinalizowanego rozprawą doktorską w 2015 roku12. Celem niniejszej Chociaż Kronika księdza Stefana Ranatowicza zaliczana jest do grupy publikacji jest zapoznanie środowisk zajmujących się zagadnieniami ciekawych i ważnych pomników polskiego dziejopisarstwa klasztornego historii, historii historiografii, historiografii kościelnej, historii literatury w epoce baroku i uznawana za niezwykle użyteczną w studiach nad dzie­ oraz historii kultury polskiej z dotychczasowymi rezultatami kwerendy jami i kulturą aglomeracji krakowskiej6, to jednak wciąż czeka na cało­ nad postacią księdza Stefana Ranatowicza oraz rezultatami studium źró- ściową i krytyczną edycję. Jak dotąd jedynie cztery niewielkie jej frag­ dłoznawczo-historiograficznego nad jego Kroniką. Publikacja składa się menty ukazały się drukiem: jeden w opracowaniu profesora Józefa Mit- z dwóch części powiązanych koncepcyjnie. Część pierwszą poświęcono kowskiego i trzy w opracowaniu księdza profesora Kazimierza Łataka. autorowi Kroniki i jego twórczości, część drugą - samej Kronice. Struktury Profesor Józef Mitkowski w 1958 roku, gdy obchodzono trzechsetlecie wojny Polski ze Szwecją, znanej w historiografii i tradycji polskiej pod 7 Stefana Ranotowicza Opisanie Szwedów do Polski i do Krakowa (1655-1657), wyd. J. Mit- kowski, Kraków 1958. 8 K. Łatak, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL..., s. 253-263. Kraków 1707. Ks.ądz Gorczynsk, przywoływał ją jako Manuscripta patris Ranathowicz. 9 Tenże, Odsiecz Wiedeńska w relacji Kroniki ks. Stefana Ranatowicza CRL, w: Sic erat in fatis. Studia i szkice dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, 1.1, red. E. Kościk i in., Toruń 2012, s. 226-238. 10 Tenże, Księdza Stefana Ranatowicza CRL Opis translacji relikwii błogosławionego Szy­ mona z Lipnicy z Zamku Krakowskiego na Stradom w 1685 roku, w: Non cesso gratias agere nik6wRegularnych w Krakowie w XV i XV! wieku, > ^59“' Deo et hominibus. Prace ofiarowane Ojcu dr. Anzelmowi Januszowi Szteinke OFM z okazji Zło­ tego Jubileuszu Kapłaństzua i ponad 50-lecia pracy historyczno-pisarskiej, red. W.M. Michal­ inkursji Szwedów do Polski i do Stefan, PSB, t. 30/4, s. 560^561 - J BieniarzównaW Rallolowicz (Ranathaoicz) czyk, C.M. Paczkowski, Kraków - Warszawa 2013, s. 695-702. s. 530; B. Krasnowolski, Układ przesuw królXV,~XVI"’ Kraków 1984, 11 Tenże, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL..., passim. Krakowski" 1989, t. 54, s. 27-28. V akowskiego Kazimierza w wieku XV, „Rocznik 12 M. Pęgier, Kronika Stefana Ranatowicza. Studium z dziejów nowożytnego piśmiennictwa klasztornego w XVII wieku, Warszawa 2015 (nips w ABC). 12 ~ ~ 13 ~ WSTĘP publikacji nie będziemy szczegółowo prezentować i omawiać. Uzna­ liśmy bowiem, że objaśnia ją przejrzyście i wystarczająco sam spis treści. Kronika, jak już nadmieniliśmy, jest wartościowym źródłem histo­ rycznym i cennym pomnikiem literatury historycznej, częścią olbrzymiej polskiej spuścizny piśmienniczej. Nawet dzisiaj, z perspektywy czytel­ nika krytycznego, zaskakuje bogactwem rozwiązań formalnych i treści, a także opiniami, które mogą być zakwalifikowane do grupy uniwersaliów kultury historycznej, filozoficznej, teologicznej i społecznej. Jej cytowal- ność w literaturze naukowej i popularnej dowodzi, że w miarę upływu czasu i postępu badań historycznych staje się coraz bardziej użyteczna w nauce. Już wstępny ogląd publikacji pozwala upewnić się, że nie ma w zasadzie ważnych prac na temat dziejów i kultury aglomeracji kra­ kowskiej w czasach staropolskich bez odniesienia i odwołania do Kromki CZĘŚĆ PIERWSZA księdza Ranatowicza. Regularne sięganie po Kromkę przez naukowców było powodem, dla którego w 2012 roku ją zdigitalizowano i umiesz­ czono w bazie cyfrowej Biblioteki Jagiellońskiej. Dlatego pozwalamy sobie wyrazić przekonanie, że publikacja jej monografii przysłuży się zarówno nauce, jak i kulturze polskiej, nad którymi prowadzi się aktu­ alnie tyle debat publicznych, czasem nadużywając nawet dobrych oby­ czajów i niezmiennie obowiązującej kurtuazji. Książka przeznaczona jest nie tylko dla profesjonalistów, ale także dla wszystkich zaintereso­ wanych podstawowymi problemami rozwoju kultury, zwłaszcza kul­ tury historycznej, należącej do tych wartości, które trzeba pielęgnować i których trzeba bronić, gdyż stanowią o ogólnej tożsamości narodowej i państwowej, a zarazem są źródłem inspiracji do działań określanych jako patriotyzm jutra. Historia, jak z przekonaniem pisał ksiądz Stefan anatowicz, jest bowiem siłą wielką, skondensowaną mądrością, fun- amentem każdej z nauk oraz rodzicielką cnoty.