T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÖNETİMİ ANABİLİM DALI KRİZLERİN ANATOMİSİ VE TÜRKİYE’DE 2001 – 2008 FİNANSAL-EKONOMİK KRİZLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Müge PUSTİ Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Salih AK Ankara, 2013 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÖNETİMİ ANABİLİM DALI KRİZLERİN ANATOMİSİ VE TÜRKİYE’DE 2001 – 2008 FİNANSAL-EKONOMİK KRİZLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Müge PUSTİ Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Salih AK Ankara, 2013 ÖNSÖZ Bu çalışma süresince fikirleriyle bana yol gösteren, desteğini esirgemeyen, eleştiri ve önerilerinden yararlandığım ve her zaman örnek aldığım saygıdeğer tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Salih AK'a ve diğer yandan yüksek lisans eğitimim bo- yunca bilgi ve deneyimlerini bize aktaran Atılım Üniversitesi İşletme Fakültesi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün değerli hocalarına teşekkürlerimi sunarım. Araştırmanın konu seçim sürecinden, tamamlanma aşamasına kadar güvenini, sabrını ve desteğini esirgemeyen sevgili eşim Nevzat PUSTİ'ye Ayrıca doğduğum günden bu zamana kadar, üzerimde maddi ve manevi son- suz emekleri olan ve bugünlere gelmemi sağlayan babam Müjdat AKTAŞ’a annem F.Berrin AKTAŞ’a ve manevi desteğini hep hissettiren Gamze Aktaş KALE’ye sonsuz şükranlarımı sunarım. Müge PUSTİ ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ......................................................................................................................... i İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... ii KISALTMALAR ....................................................................................................... v TABLOLAR LİSTESİ .............................................................................................. vi GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KRİZ, FİNANSAL KRİZ VE EKONOMİK KRİZ KAVRAMLARI 1.1. KRİZ KAVRAMI ............................................................................................... 3 1.2. FİNANSAL KRİZ KAVRAMI .......................................................................... 4 1.2.1. Para Krizi ....................................................................................................... 8 1.2.2. Bankacılık Krizi .......................................................................................... 11 1.2.3. Dış Borç Krizi ............................................................................................. 12 1.2.4. Sistemik Finansal Kriz ................................................................................ 13 1.2.5. Döviz Krizi .................................................................................................. 14 1.2.6. Finansal Kriz Modelleri ............................................................................... 17 1.2.6.1. Birinci Nesil Kriz Modelleri (Kanonik Modeller) ............................... 18 1.2.6.1.1. Birinci Nesil Modellerde Spekülatif Atak ................................... 21 1.2.6.1.2. Birinci Nesil Modellerde Krizin Oluşumu ................................... 22 1.2.6.2. İkinci Nesil Kriz Modelleri .................................................................. 23 1.2.6.2.1. İkinci Nesil Modellerde Çoklu Denge Kavramı .......................... 24 1.2.6.2.2. İkinci Nesil Modellerde Kendi Kendini Besleyen Beklentiler ve Spekülatif Atak ............................................................................................ 25 1.2.6.2.3. İkinci Nesil Modellerde Sürü Davranışı ...................................... 26 1.2.6.2.4. İkinci Nesil Modellerde Krizin Oluşumu .................................... 27 1.2.6.3. Üçüncü Nesil Kriz Modelleri .............................................................. 28 1.2.6.3.1. Üçüncü Nesil Kriz Modellerinde Krizin Oluşum Süreci ............. 30 1.2.6.3.2. Üçüncü Nesil Kriz Modellerinde Yayılma Etkisi ........................ 31 1.2.6.4. Dışsal Faktörlere Vurgu Yapan Kriz Modelleri .................................. 31 iii 1.3. EKONOMİK KRİZ KAVRAMI ..................................................................... 33 1.3.1. Reel Sektör Krizi ......................................................................................... 35 1.3.2. Likidite Krizi ............................................................................................... 37 1.3.3. Ekonomik ve Finansal Krizlerin Diğer Yönleri .......................................... 39 İKİNCİ BÖLÜM DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE FİNANSAL-EKONOMİK KRİZLER VE TÜRKİYE’DE 2001- 2008 KRİZLERİ 2.1. GİRİŞ ................................................................................................................. 44 2.2. DÜNYA’YI ETKİLEYEN BAŞLICA FİNANSAL-EKONOMİK KRİZLER .................................................................................................................................... 45 2.2.1. 1929 Dünya Ekonomik Buhranı .................................................................. 46 2.2.2. Avrupa Döviz Kuru Mekanizması (ERM) Krizi- 1992 ............................... 48 2.2.3. Meksika Krizi -1994 .................................................................................... 49 2.2.4. Doğu Asya Krizi – 1997 .............................................................................. 51 2.2.5. Rusya Krizi -1998 /1999 ............................................................................. 55 2.2.6. Brezilya Krizi -1999 .................................................................................... 55 2.2.7. Arjantin Krizi- 1999 / 2001 ......................................................................... 56 2.3. TÜRKİYE’Yİ ETKİLEYEN BAŞLICA FİNANSAL-EKONOMİK KRİZLER ................................................................................................................. 58 2.3.1. 1946 Krizi .................................................................................................... 58 2.3.2. 1954 Krizi .................................................................................................... 59 2.3.3. 1958 Krizi .................................................................................................... 60 2.3.4. 1974 Krizi-Birinci Petrol Krizi .................................................................... 60 2.3.5. 1980 Krizi .................................................................................................... 60 2.4. TÜRKİYE’DE 2001 VE 2008 KRİZ SÜREÇLERİ ....................................... 61 2.4.1. 2001 Krizi .................................................................................................... 63 2.4.1.1. 2001 Krizinin Nedenleri ...................................................................... 63 2.4.1.2. 2001 Krizinde Uygulanan Genel Politikalar ve Sonuçları .................. 68 2.4.1.3. 2001 Krizi ve Uygulanan Politikaların İşletmelere ve Sektörlere Etkileri ................................................................................................ 71 iv 2.4.1.4. 2001 Krizinde Etkilenen Sektörler ve Krizin Sonuçları ...................... 74 2.4.2. 2008 Krizi .................................................................................................... 76 2.4.2.1. 2008 Krizinin Nedenleri ve Sonuçları ................................................. 78 2.4.2.1.1. Likidite Bolluğu ........................................................................... 79 2.4.2.1.2. Menkul Kıymetleştirme ............................................................... 80 2.4.2.1.3. Şeffaflık........................................................................................ 81 2.4.2.1.4. Derecelendirme Kuruluşları ve Denetleyici Kuruluşlar .............. 81 2.4.2.2. 2008 Krizi ve Uygulanan Politikalar ................................................... 82 2.4.2.3. 2008 Krizinin Sonuçları ....................................................................... 86 2.4.2.3.1. Konut Fiyatlarındaki Düşüş ......................................................... 86 2.4.2.3.2. İşsizlik Oranlarında Artışlar ......................................................... 86 2.4.2.3.3. Enflasyonist Etki .......................................................................... 87 2.4.2.3.4. Regülâsyonlar ve Müdahaleci Yaklaşımlar ................................. 87 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME .......................................................................... 91 KAYNAKÇA ............................................................................................................ 96 ÖZET ....................................................................................................................... 108 ABSTRACT ............................................................................................................ 109 v KISALTMALAR A.B.D. : Amerika Birleşik Devletleri BIS : Uluslararası Denkleştirme Bankası ERM : Avrupa Döviz Kuru Mekanizması Krizi FED : Amerika Birleşik Devletleri Merkez Bankası FSF : Finansal İstikrar Forumu G-7 : Kendi aralarındaki işbirliğini; Dünya para ve ticaret sistemlerinin işleyişini geliştirmek; uluslararası uyuşmazlıkları çözme ve önleme- deki kapasitesini güçlendirerek Birleşmiş Milletleri yeniden canlan- dırmak için işbirliği yapmak amacıyla, 1975 yılında A.B.D. , Alman- ya, İngiltere, Japonya, Fransa, İtalya ve Kanada'nın oluşturduğu sana- yileşmiş ülkeler topluluğu. G-20 : Dünya’nın en gelişmiş 25 milli ekonomisinden 19'unu ve Avrupa Birliğini kapsayan ekonomiden sorumlu bakanları ve merkez bankası müdürlerinin katılımı ile oluşan gurup GEGP : Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı GSMH : Gayri Safi Milli Hâsıla GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla IMF : Uluslararası Para Fonu İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü TL : Türk Lirası KOBİ : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler NAFTA : Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması NINJA : Alt Gelir Uygulaması OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı OPEC : Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası UNCTAD : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı vi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1: Finansal Kriz Kavramının Sınıflandırılması .............................................. 6 Tablo 1.2: Beş Asya Ülkesinde Hâsıla-Sermaye Oranı ............................................ 33 Tablo 1.3: 1990–97 Döneminde Beş Asya Ülkesinde Kullanılan Banka Kredileri ................................................................................................... 41 Tablo 2.1: 1988–1994 Meksika'nın Cari İşlemler Açığı ........................................... 50 Tablo 2.2: Beş Asya Ülkesinde Kısa Vadeli Borçların Toplam Borç İçindeki Payı ........................................................................................................... 52 Tablo 2.3: 1991-1997 Asya Ülkelerinde Yatırım Oranı ( % GSYİH) ...................... 54 Tablo 2.4: Türkiye'nin Dış Ticaret Değerleri ve Değişim Oranları .......................... 62 Tablo 2.5: Türkiye'de Kriz Öncesi ve Sonrası Gecelik Uygulanan Basit Faiz Oranları .................................................................................................... 68 Tablo 2.6: Türkiye'de Dönemler İtibariyle GSYİH Büyüme Oranı .......................... 83 GİRİŞ Krizi "buhran" , "bunalım" gibi kelimelerle ifade edebileceğimiz gibi, ansızın ortaya çıkan kötü durum, hastalık hâli gibi kelimelerle de kavramlaştırabiliriz. Krizin en belirgin özelliği hızla yayılabilir olmasıdır. Tıbbi literatürde geçen kriz kavramı da ekonomideki kriz kavramına atıfta bulunmaktadır. Krizin en önemli özelliklerinden biri de önceden tahmin edilemeyen, biline- meyen ya da günümüz iktisatçılarının kullandığı tabir ile öngörülemez nitelikte ol- ması, tehdit ve tehlike arz etmesidir. Diğer taraftan, kimi iktisatçılara göre kriz iyi yönetildiği takdirde bir fırsata dönüştürülebilir. Kriz bir mal, hizmet, faktör veya döviz piyasalarında alışılagelmiş durum ve kriterlerin çok altına ya da çok üzerine çıkılarak piyasanın olumsuz yönde etkilenme- si durumudur. Krizler "Finansal Krizler" ve "Ekonomik Krizler" başlığı altında incelenmek- tedir. Finansal Kriz kapsamında "para krizi" , "bankacılık krizi" , "dış borç krizi" , "sistemik kriz" ve "döviz krizi" söz konusu iken; ekonomik kriz denilince akla "reel sektör krizi" ve "likidite krizi" gelmektedir. 1980'li yılların genel özelliklerine baktığımızda ülkelerin mal ve hizmet akımlarını serbestleştirmelerini sermaye hesaplarında görülen hızlı bir serbestleşme sürecinin izlediğini görmekteyiz. Serbestleşen finansal piyasalar ile birlikte geliş- mekte olan ülkelere yönelik sermaye akımları artmıştır. Son dönemlerde ülkelerin sermaye hesaplarını serbestleştirme süreci ile finansal krizlerin daha sık oluştuğunu gözlemlemek mümkündür. Bunun en önemli nedeni gerekli alt yapı oluşturulmadan serbestliğe geçiştir. Bundan dolayı kriz gelişmekte olan ülke ekonomilerinde sıklıkla görülmektedir. Çalışmamızın iki amacı bulunmaktadır. İlk amaç, finansal kriz ve ekonomik kriz kavramlarının tanımlanması, sınıflandırılması, nedenlerinin ortaya konması ve