Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Mart 2018 March 2018 Yıl 11, Sayı XXXIII, ss. 79-91. Year 11, Issue XXXIII, pp. 79-91. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh1141 Geliş Tarihi: 26.10.2017 Kabul Tarihi: 20.12.2017 KÖSEDAĞ BOZGUNU’NUN ARAP KAYNAKLARINDAKİ BAZI YANSIMALARI ÜZERİNE Mustafa ALİCAN Öz 1220’li yılların başında Cengiz Han önderliğinde tarih sahnesine çıkıp yaklaşık yarım yüzyıl içerisinde dünyanın yarıya yakınını işgal eden Moğollar, bu süreç içerisinde en büyük zararı İslâm dünyasına vermişlerdi. Türkistan, Azerbaycan ve İran’ı işgal ederek el-Cezîre’ye kadar gelmiş, Gürgenç, Semerkand, Buhara, Merv, İsfahan gibi devrin önemli merkezlerinde büyük tahribatlar meydana getirerek buraları adeta haritadan silmişlerdi. İstilacılara karşı durabilecek iki büyük Türk devletinden biri olan Harezmşahlar bir çırpıda etkisiz hale getirilmiş, İslâm dünyasına telafisi mümkün olmayacak bir darbe indiren Moğol istilası karşısında durabilecek tek bir devlet kalmıştı: Türkiye Selçukluları. Sultan Alâeddîn Keykubâd döneminde Moğollara karşı güçlü tedbirler alarak sınır boylarını tahkîm eden Türkiye Selçukluları, bir yandan da İslâm dünyasında siyasî birliği temin etmeye, bu çerçevede Doğu Anadolu’daki bazı beylikler ile Eyyûbîlerin hâkimiyet sahasında yer alan bölgeleri ilhak ederek Moğol karşıtı bir blok oluşturmaya çalışıyorlardı. Alâeddîn Keykubâd devrinde bu manada hatırı sayılır gelişmeler ortaya konulmuştu. Nitekim durumun farkında olan Moğollar Mugan’da bulunan karargâhlarında bekliyor ve Anadolu’ya girme konusunda temkinli davranıyorlardı. Öte yandan bu durum fazla uzun sürmedi. Muhtemelen Moğolların da parmağının olduğu bir suikastla Sultan Alâeddîn katledildi ve aradan çok zaman geçmeden patlak veren Babaî İsyanı ile bölgedeki büyün askerî dengeler değişti. İsyanı bastırmak için sınır boylarında kurmuş oldukları güçlü tahkîmatı bozmak zorunda kalan Selçuklular, Moğol tehdidine açık hale geldiler. Nitekim isyanın hemen ardından Erzurum’u işgal eden  Bu metin, History Studies dergisinin Eylül 2017 tarihli sayısında neşredilen “Some Reflections of Kösedağ Defeat in Arabic Sources” isimli makalenin Türkçe versiyonudur.  Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Bölümü. Mustafa Alican Moğollar, birkaç ay sonra Anadolu’ya girdiler. Kösedağ’da karşı karşıya gelen taraflar arasında kayda değer bir savaş gerçekleşmediği halde Türkiye Selçukluları ağır bir bozguna uğradılar. Devlet yıkılma sürecine girerken, Anadolu’da sonraki yüzyılları da biçimlendirecek olan değişim ve dönüşümler başladı. Çalışmamızda, yaşadığımız coğrafyanın tarihi açısından önemli bir eşik olan Kösedağ Bozgunu ile ilgili olarak ortaçağ Arap kaynaklarına yansımış olan bazı kayıtlar derlenecek, bu kayıtlar temel alınarak bozgunun İslâm âlemine yansıması değerlendirilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Türkiye Selçukluları, Moğollar, Kösedağ Bozgunu, Arap Kaynakları, Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev. On Some Reflections Of Kösedağ Defeat In Arabic Sources Abstract The biggest damage was brought to Islamic world by Mongols that took to the stage of history at the beginning of the 1220s under the leadership of Genghis Khan and conquered almost the half of the world within a half century. This invading power went down to Al-Jazeera after conquered Turkestan, Azerbaijan and Iran and almost wiped important centers of that period such as Gurgenç, Samarkand, Bukhara, Marv, Isfahan off the map by destroying them. Khwarezm Shahs State that was one of the main Turkish States made ineffective in a trice. Then, just Anatolian Seljuks, namely the other major Turkish Power was continuing its existence against the invasion of Mongols stroked a nonrecoverable blow on the Islamic world. In the period of Sultan Alaeddin Keykubad, Anatolian Seljuks that fortified the borders by taking serious precautions was both endeavoring to constitute the political association in Islamic world and create a block against Mongols by annexing the regions in the area of domination of Ayyubids and some of the beyliks in Eastern Anatolia. Considerable developments realized in the period of Alaeddin Keykubad in this sense. Indeed, Mongols who recognized the situation was waiting in their headquarters in Mugan and walking on thin ice about entering to Anatolia. On the other hand, this circumstance didn’t take too long. Sultan Alaeddin was slaughtered by an assassination possible had Mongols’ hand in and all the military balances changed in the region by Babaî Rebellion came to blows not long before. Seljuks had to cancel the great intrenchment on borderlines became open to the Mongol threat. As a matter of fact, Mongols subjugated Erzurum right after the rebellion and entered in Anatolia in a few months. Much as there was not a significant war between the parties faced in Kösedağ, Anatolian Seljuks was defeated. When the state was entering into the process of collapse, the change and transformations started which will shape the next centuries of Anatolia. [80] Kösedağ Bozgunu’nun Arap Kaynaklarındaki Bazı Yansımaları Üzerine Several records reflected Arabic sources about the Kösedağ Defeat that is a significant threshold regarding the history of our geography are compiled, and the reflection of this defeat to Islamic world are evaluated in this study based on these records. Keywords: Anatolian Seljuks, Mongols, Kösedağ Defeat, Arabic Sources, Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev. GİRİŞ Tarihî hadiselerin bir tarih metni içerisinde inşa edilme biçimleri kadar idrak edilme biçimleri de izafidir. Bir hadisenin oluşumu üzerinde belirleyici olan coğrafya, dönem, siyasal ve sosyo-kültürel bağlam gibi unsurlar, söz konusu hadisenin idrak edilme biçimleri üzerinde de belirleyicidir. Tarihî hadiselerin farklı zaman ve mekânlarda yaşamış topluluklar tarafından farklı anlamlara matuf çerçeveler içerisinde ele alınmasının bir nedeni budur. Aynı zeminden beslenmekle birlikte bir başka ve belki de daha önemli addedilebilecek olan diğer bir neden ise, tarihin öznesi durumundaki insanın bakış açısında yaşanan değişimlerdir. Tarih içerisinde sürekli bir zihinsel tekâmül süreci yaşayan insan, mahut süreçte geçirdiği her istihalede tarihî hadiselere farklı zaviyelerden bakar. Dolayısıyla bir tarihî hadise somut olarak hep aynı yerde kalan bir şey olmasına rağmen her devrin, bir başka ifadeyle her zihnin bakışında yeni bir biçim alır, yeni bakış açılarına malzeme olur ve bir bilgi olarak adeta yeniden, yeniden bina edilir. Tarihin, bilinenin aksine paradoksal olarak sürekli değişmekte olan bir şey olduğu şeklindeki güçlü felsefi eğretileme kaynağını tam olarak buradan alır. Ortaya koymuş olduğumuz kuramsal zemini, tarihî hadiselerin yaygın idrak biçimleri üzerinden sarahaten takip edebiliriz. Mesela, örnek olarak Malazgirt Savaşı’nın ve burada elde edilen zaferin tarafımızca idrak edilme biçimini ele alalım. Bugün bu benzersiz zafere Türk tarihinin özellikle Anadolu’daki gelişimi noktasında atfetmiş olduğumuz güçlü ve göz ardı edilemez anlam, modern bir bakış açısının ürünüdür. Savaşın kısa ve uzun vadeli etki ve sonuçlarını yaşayan, geriye dönüp savaşın üzerinden geçen yaklaşık on asırlık bir geçmişi kuşbakışı seyredebilen özneler olarak bizim Anadolu’ya dönük aktüel yaklaşımımızı ve bu coğrafyanın atalarımız tarafından bize vatan kılınmış oluşuna dönük bilincimizi yansıtır. Dolayısıyla bir [81] Mustafa Alican Osmanlıların ya da Türkmen beyliklerinin, hatta Selçukluların bile Malazgirt Savaşı’na bugün bizim verdiğimiz türden bir önem vermediğini söyleyebiliriz.1 “Dünyayı anlamlandırma biçiminin tarihi anlamlandırma girişimi üzerinde belirleyici olduğu” şeklinde özetlenebilmesi mümkün olan bu durum, özellikle 20. yüzyılda belirleyici olan mesela Komünizm, Sosyalizm ya da Liberalizm gibi siyasal ve toplumsal ideolojilerin tarih anlayışlarında çarpıcı bir şekilde temayüz eder. Bütün ideolojiler tarih okuması olduğu gibi, her biri kendini temel alan bir tarih yaklaşımını da otomatik olarak dayatır. Sovyet tarihçiliği başta olmak üzere, 20. yüzyılın düşünsel birikimini temel almakla kalmayıp tarihe fikirlerini ispat edebilecekleri bir laboratuar gibi bakan Batı tarihçiliklerinin Karmatîlik ya da Şiî-İsmâilîlik gibi tarihimizdeki bazı marjinal dinî-siyasî hareketleri İslâm tarihinin ana hattı içerisinde kurgulamış olmaları da bu duruma delalet eder. Tarihsel bilginin inşa edilmesi ve kaynaklara yansıma biçimlerine dair bu teorik ve hiç kuşkusuz özet niteliğindeki giriş, Kösedağ Bozgunu’nun Arap kaynaklarındaki yansımalarını çözümleme noktasında bir tür anahtar işlevi görebilir. Çünkü aşağıda göreceğimiz gibi ortada garip sayılabilecek bir durum vardır. Hem Türk hem de İslam tarihi açısından daha sonraki yüzyılları biçimlendirecek kadar derin bir kırılmaya tekabül eden Kösedağ Bozgunu, Selçuklu tarihinin daha önceki dönemleri ile alakalı detaylı bilgiler sunan Arap kaynaklarına son derece cılız ve yetersiz biçimde yansımıştır. Çalışmamızda, çerçevesini çizmeye gayret ettiğimiz teorik zeminden hareketle bu durumun nedenlerini soruşturmaya çalışacağız. KÖSEDAĞ BOZGUNU VE TARİHİMİZ AÇISINDAN ÖNEMİ Türk tarihinin en trajik hezimetleri arasında yer alan ve kısa ve uzun vadeli sonuçları açısından coğrafyamızda kalıcı izler bırakan Kösedağ Bozgunu, 1243 senesi Temmuz’unun ilk günlerinde, Sivas’ın yaklaşık 80 kilometre kuzeydoğusundaki Kösedağ’da gerçekleşti. Halep Eyyûbî hükümdarı tarafından gönderilen birlikle birlikte asker sayısı 80 bine baliğ olan Selçuklu ordusu, neredeyse yarısı kadar olan Moğollar karşısında doğru dürüst bir çarpışmaya 1 Malazgirt Savaşı’na dönük yaklaşımların tarih içerisindeki seyrine dair kısa bir değerlendirme için bkz. Mustafa Alican, Kıyametin İlk Günü, Malazgirt 1071, Kronik Kitap, İstanbul 2017, s. 223 vd. [82] Kösedağ Bozgunu’nun Arap Kaynaklarındaki Bazı Yansımaları Üzerine bile girmeden mağlup oldu. Başta bizzat Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev’in2 kendisi olmak üzere Selçuklu askerî ve siyasî liderlerinin savaş meydanından kaçarak kendilerini kurtarma derdine düştükleri bozgunun ardından Baycu Noyan liderliğindeki Moğollar, Türkiye Selçuklularının en önemli birkaç merkezi arasında yer alan Sivas ve Kayseri’yi işgal ettiler. Rivayetler eğer doğruysa, Selçukluların can havliyle terk ettikleri Kösedağ’daki askerî karargâhta 300 deve yükü altının yanı sıra 3000 katır yüküne ulaşan altın ve gümüş değerinde eşya ile 40 araba dolusu zırhı ganimet olarak ele geçiren Moğollar, işgal etmiş oldukları Sivas ve Kayseri’nin ekonomik zenginliklerine de el koydular. Bir yandan anlaşarak ele geçirdikleri için üç gün boyunca yağmalamakla iktifa ettikleri Sivas’ta bulunan Selçuklu hükümdarının hazineleri ile birlikte çarşı ve evlerdeki kıymetli malları toplarken, diğer yandan silah zoruyla girdikleri Kayseri’yi tabir yerindeyse soyup soğana çevirdiler. Şehrin zenginlerine akıl almaz işkenceler yaparak bütün mallarını gasp ettiler. Aynı şeyleri Erzincan’da da yaptıktan sonra bölgeden ayrıldılar ve Azerbaycan’daki karargâhlarına geri döndüler. Can havliyle kaçtığı bozgunun ardından ne yapacağını bilmez bir halde önce Tokat ve Ankara üzerinden Antalya’ya gitse de kendisini burada da güvende hissetmeyince soluğu Ege bölgesinde alan Sultan’ın kendisi gibi savaş alanından kaçıp Amasya’ya sığınmış olan veziri Mühezzibüddin Ali, yanına aldığı şehrin kadısı Fahreddin ile birlikte Baycu Noyan’ın ardına düştü ve Erzurum’da kendilerine kavuştuğu işgalcilerle birlikte gittiği Mugan’da onlarla bir anlaşma yaptı. Selçukluların Moğollara her sene 3 milyon 600 bin dirhem nakit ödemelerine ek olarak 10 bin koyun, bin sığır, bin deve ve başka birçok değerli hediyeler vermelerini kayıt altına alan söz konusu anlaşma, Selçuklular açısından korkunç bir izzet kaybı anlamına gelse de Sultan tarafından büyük bir memnuniyetle karşılandı. Fakat bunun sadece başlangıç olduğu anlaşılacak, bir süre sonra ekonomik olarak adeta bir Moğol müstemlekesi haline geleceğini bildiğimiz Türkiye Selçukluları, fiili olarak siyasal egemenliklerini kaybedeceklerdi.3 2 Dönemin Selçuklu hükümdarı Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev ile ilgili olarak bkz. Osman Turan, “Keyhüsrev II,” Makaleler, Haz. Altan Çetin, Bilal Koç, Kurtuba Yayınları, Ankara 2010, s. 481-501. 3 Kösedağ Bozgunu’nun nedenleri, gelişimi ve sonuçları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2004, s. 446 vd; Faruk Sümer, “Kösedağ Savaşı,” DİA, 26, Ankara 2002, s. 272-273; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 225 vd.; [83] Mustafa Alican Türkiye Selçuklularının siyasî anlamda fiilen bağımsızlıklarını yitirerek Moğol uydusu haline geldikleri Kösedağ Bozgunu’nun sonuçlarının belki de en önemlisi, Moğol ilerleyişinin önüne epeyce zamandır set çekmiş olan psikolojik barikatın yıkılması oldu. Bu aynı zamanda Sultan Alâeddin Keykubad’ın öldürülmesi4 ile başlayan ve güçlükle bastırılmış olup devletin siyasî ve askerî zafiyetini tescilleyen Babaî İsyanı ile devam eden sürecin de tamamlandığı anlamına geliyordu. Alâeddin Keykubad döneminden itibaren Moğol istilasına karşı alınan ve Moğolları uzun denebilecek bir süre boyunca Anadolu’nun doğu sınırlarında beklemek zorunda bırakan tedbirlerin etkisizleştiği ve direniş barikatının yıkıldığı anlaşılmıştı. Bozgun sonrası süreçte Selçuklular kademeli olarak yok olma sürecine girdiler. Türkiye Selçuklularının devlet aklını iptal eden ve bir metafor ile ifade edecek olursak, devletin adeta bitkisel hayata girmesine neden olan Kösedağ Bozgunu, İslam tarihine yeni bir yön vermiş olan Selçuklu deneyiminin tarih sahnesinden çekilişinin başlangıcı oldu. Kösedağ ile birlikte, İslam tarihindeki en büyük temsilcisini Selçuklularda bulan hilafet dolayımında kurulmuş merkeziyetçi Sünnî siyasal iktidar anlayış çözülmeye maruz kalarak önemli ölçüde tahrip oldu. Söz konusu anlayış, 1258’de Bağdat’ın düşüşü ile zeminini tamamen yitirip başka bir yapıya doğru evrilecekti. Bu bakımdan, Kösedağ Bozgunu’nun, tıpkı hilafet müessesesinin Bağdat’ın işgali ile tarihsel, toplumsal ve toparlayıcı, hatta birleştirici özelliğini kaybedip ismi var cismi yok bir makama dönüşmesi gibi, saltanat kurumunun zeminini dinamitlediğini ifade etmekte herhangi bir mahzur yoktur. Kösedağ Bozgunu ile birlikte “saltanat” nosyonunun zarar görmesi, hiç kuşku yoktur ki sonuçları bütün İslam dünyası üzerinde etkili olan bir farklılaşmaya tekabül eder. Bu türden bir farklılaşmanın bozguna bağlı olarak ortaya çıkıp çıkmaması meselesi bir yana, bozgun ile birlikte aşikâr hale geldiği görülmektedir. Dolayısıyla, tarihimizde siyaset kurumunun saltanat olgusu etrafında teşkilatlandığı düşünülürse, bu olgunun zarar görmesi ile nasıl bir Mehmet Ersan, Mustafa Alican, Osmanlı’dan Önce Onlar Vardı, Türkiye Selçukluları, Timaş 2016, s. 156-160; Erkan Göksu, “Kösedağ Savaşı (1243),” Tarihin Peşinde, 2, 2009, s. 1-14; Mustafa Alican, Tarihin Kara Yazısı Moğollar, Timaş, İstanbul 2016, s. 103 vd. 4 Sultan Alâeddîn’in siyasî ve faaliyetleri ve öldürülmesi ile ilgili olarak bkz. Salim Koca, “Türkiye Selçuklu Tarihine Damga Vuran Menfur Bir Cinayet: Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Zehirlenmesi,” Selçuklu Siyasi Tarihi (Bildiriler), Yay. Haz. Metin Hülagü, Abdulkadir Yuvalı, Erhan Yoska, Ali Aktan, Muhittin Kapanşahin, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 537-559. [84] Kösedağ Bozgunu’nun Arap Kaynaklarındaki Bazı Yansımaları Üzerine kırılmanın ortaya çıkacağı da kolaylıkla anlaşılır. Nitekim devlet aygıtının büyük ölçüde pasifize olduğu ve bürokratik elitlerin siyasî kıblelerini yitirdikleri Kösedağ sonrası dönemin Türk tarihi söz konusu kırılmayı açıkça nazara verir.5 Anadolu Türkleri, gazâ ve cihâd anlayışını merkeze alan yeni bir hâkimiyet idraki geliştirdikleri Osmanlı çağına kadar bir süre tarihin yaprakları altına gizleneceklerdir. BOZGUNUN ARAP KAYNAKLARINDAKİ BAZI YANSIMALARI Bugünden geriye dönüp baktığımızda, Kösedağ Bozgunu’nun Türk tarihinin en büyük ve zorlu kırılma anlarından biri olduğunu söyleyebiliyoruz. Fakat bunu ifade ederken, olaya, aradan geçen yaklaşık sekiz asırlık dönemin hadiselerini bilen özneler olarak konuştuğumuzu bilerek baktığımızı not etmemiz gerekiyor. Bizim bilgimiz dâhilinde olan söz konusu bu uzun sürece vâkıf olmayan öznelerin hadiseyi aynı şekilde idrak etmediklerini belirtelim. Bunu da en iyi şekilde Arap kaynaklarında yer alan Kösedağ Bozgunu’na dair kayıtlar üzerinden takip edebiliyoruz. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kaleme alınmış olan Arap kaynaklarında yapmış olduğumuz taramalardan gördüğümüz kadarıyla, Selçukluların özellikle siyasi tarihi hakkında külliyetli veriler sunan kaynaklar, Kösedağ Bozgunu ile ilgili çok bilgi barındırmamaktadırlar. Çalışmamızı hazırlarken taramış olduğumuz birçok kaynak içerisinde yalnızca dokuz tanesinde bozguna dair çeşitli kayıtlar yer almakla birlikte, bunların bir kısmı salt değini mahiyetindeki kısa verilerdir. Kösedağ ile ilgili olarak hiç kuşkusuz bizim görmediğimiz başka kayıtların da mevcudiyeti çok muhtemeldir, lâkin yaygın biçimde kullanılmakta olan kaynaklar içerisinden kronolojik bir hat üzerinden yaptığımız derlemenin Arap kaynaklarının bozguna ilişkin genel tavrı noktasında güvenilir bir örneklem sunmaya yeterli olduğunu düşünüyoruz. Kösedağ Bozgunu’na dair tespit etmiş olduğumuz ilk Arapça kayıt, İbnü’l-Adîm’de (ö. 1260) yer alan bir değini şeklindedir. Müellifin Buğyetü’t- Taleb isimli eserinde bulunan söz konusu değinide, Halep’te bulunan Râcih b. Ebîbekir isimli bir zatın, Moğolların Selçuklu ordusunu mağlup etmesi üzerine 5 Bürokratik elitlerin yozlaşması ve devlet aygıtının adeta kendisini hedef alan bir silaha dönüşmesi ile alakalı en önemli metin için bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü, TTK Yayınları, Ankara 2011. Aynı meseleyi farklı bir çerçeve içerisinde ele alan bir başka metin için bkz. Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, Birleşik Yayıncılık, Ankara 2010, s. 45 vd. [85] Mustafa Alican korkup Mısır’a gittiği ifade edilmektedir.6 Kösedağ Bozgunu sonrasında Moğolların Suriye’ye gireceklerine dair bir korkunun varlığına telmihte bulunması bakımından dikkate değer olan bu kaydın ardından, savaşa dair nispeten ilk ayrıntılı bilgilerin epeyce bir vakit sonra Ebû’l-Fidâ (ö. 1331) tarafından nakledildiğini görüyoruz. Ebu’l-Fidâ’nın nakillerine göre, 641 (1243) senesinde Moğolların Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev’in hükmündeki Rûm beldelerine saldırmaları üzerine Selçuklu hükümdarı Halep Eyyûbî hükümdarına elçi göndererek ondan yardım istemiş, buna karşılık Halepliler de askerî bir birlikle Selçukluların yardımına cevap vermişlerdir. Halep’ten hareket eden Nasıhuddîn Farisî komutasındaki askerî birlik, “her bir taraftan gelen” diğer birliklerle beraber Selçuklu ordusuna katılmış, fakat Moğollar ile karşı karşıya gelen bu büyük ordu “çirkin” bir hezimete uğramıştır. Pek çok kişiyi öldüren ve esir alan Moğollar, Anadolu beldelerini tahakküm altına almış, yine Ahlat ve Amid başta olmak üzere Doğu Anadolu yerleşimlerini işgal etmişlerdir. Düşman karşısında aldığı ağır bozgunun ardından önce kaçan, ardından da elçi gönderip aman dileyen Selçuklu Sultanı Gıyâseddîn Moğolların hükmü altına girmiş ve 654 (1256- 1257) senesinde hayatını kaybedene kadar da onlara tabi olarak yaşamıştır. Kösedağ Bozgunu ve sonrası ile ilgili olarak bu bilgileri veren Ebû’l-Fidâ, söz konusu bilgilere ek olarak Sultan’ın geride Rukneddîn ve İzzeddîn isimlerini taşıyan iki küçük çocuk bıraktığını, İzzeddîn’in İstanbul’a kaçması üzerine Selçuklu tahtına Rukneddîn’in geçirildiğini, fakat devlet idaresinin hiç kuşkusuz Moğollara tabi olarak Acem dilinde “hâcib” anlamına gelen “Pervane” lakabını taşımakta olan Muîneddîn Süleyman’ın elinde olduğunu, onun bir süre sonra Rukneddîn’i öldürüp yerine küçük yaştaki oğlunu geçirdiğini nakletmektedir.7 Kösedağ Bozgunu’na dair bir sonraki kayıt Devâdârî (ö. 1335) tarafından düşülmüştür. Onun Kenzü’d-Dürer isimli eserinde aktardıklarına göre, Moğollar Rûm memleketlerini istila etmiş, memleketin askerlerini kırmıştı. Daha önce Harezmlilerle de sulh yapmış olan Selçuklu Sultanı, Moğollara karşı Meyyâfârikîn, Halep ve Mardin hükümdarları ile ittifak etti. Bunların hepsi bir araya gelip Moğollar ile “saf saf” vuruşsalar, hatta “ilk başlarda düşmana üstün dahi gelmiş olsalar da” mağlup oldular. Müslümanlardan çok sayıda kimse 6 İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Târihi Haleb, nşr. Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut, tarihsiz, s. 3547. 7 Ebû’l-Fidâ, Târihu Ebî’l-Fidâ el-Müsemmâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, II, nşr. Mahmud Deyyûb, Beyrut 1997, s. 276. [86] Kösedağ Bozgunu’nun Arap Kaynaklarındaki Bazı Yansımaları Üzerine katledildi ve orduda yer alan meliklerin her biri bir tarafa kaçtı. Moğollar Rûm beldelerini istila ederken, Halep askerleri de perişan bir halde memleketlerine geri döndüler. Selçuklu Sultanı Moğolları def edip onlardan emin olmak için kendileriyle anlaşma yaptı. Bu anlaşmaya göre onlara her gün için bin dinar nakit ödeyecek, ayrıca kendilerine at, memlûk, cariye ve av köpekleri verecekti. Devâdârî, aynı şekilde 641 yılı olayları içerisinde bozguna ve sonrasında yapılan anlaşmaya dair verdiği bu kıymetli bilgilerin ardından köpeklerle ve vahşi hayvanlarla oynamayı seven Selçuklu hükümdarının aklının “nâkıs” olduğunu, yırtıcı hayvanları insanlara musallat ettiğini ve onları hayvanlara dişletip bu şekilde ölmelerine neden olduğunu belirtir ki bunlar enteresan verilerdir. Aynı müellif son olarak da Sultan’ın ölümünden sonra oğlu İzzeddîn’in İstanbul’a kaçtığını, diğer oğlu Rukneddîn’in ise Selçuklu hükümdarı olarak tahta çıkarıldığını not eder.8 Moğolların 639 (1241/1242) senesinde Anadolu’ya geldiğini belirterek buna Selçuklu Sultanı Gıyâseddîn’in onlardan kaçtığını ekleyen Zehebî’nin (ö. 1348) kısa9 ve aynı zamanda özet şeklinde değerlendirebileceğimiz kaydının ardından, aynı dönemde yaşayan İbnü’l-Verdî (ö. 1349) tarafından daha ayrıntılı bilgilerin verildiği görülmektedir. Ebû’l-Fidâ’nın tarihinin bir tür özeti gibi olduğunu bildiğimiz eserinde onun aktardığı bilgilerin tamamını özet olarak nakleden10 İbnü’l-Verdî’den sonra, meşhur İbn Kesîr’in (ö. 1373) de hadiseye dair kısa, ancak özgün bir nakilde bulunduğa şahit olunmaktadır. Rûm ülkesini “fethedip buraları Alâeddin’in oğlunun elinden alanların,” muhtemeldir ki hatalı olarak “Harezmliler” olduğunun belirtildiği İbn Kesîr’in metnine göre, aklı kıt olup köpeklerle ve aslanlara vakit geçiren, hatta insanları onlara ısırtmayı seven ve döneminde Selçuklu ülkesi işgal edilen Selçuklu Sultanı’nın kendisi de bir aslan tarafından ısırıldığı için hayatını kaybetmişti.11 Konu ile ilgili olarak Arap kaynaklarında yer alan tarihî açıdan bir sonraki kayıt, İbn Haldun’a (ö. 1406) aittir. İbn Haldun’un bildirdiğine göre 641 yılında Moğollardan birçok taife Anadolu’ya girmiş, bunun üzerine Selçuklu hükümdarı Eyyûbîlerden ve civardaki diğer Türklerden yardım istemişti. Her taraftan gelen askerî yardımlarla kalabalıklaşan Selçuklular Moğollar üzerine 8 Ebi Bekr Abdullah b. Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiu’l-Ğurer, VII, thk. S. Abdülfettah Aşur, Kahire 1972, s. 352-353. 9 Hafız Şemseddîn Ebî Abdullah Zehebî, Duvelu’l-İslâma, Beyrut 1985, s. 348. 10 İbnü’l-Verdî, Târihu İbnü’l-Verdî, II, Beyrut 1996, s. 168-169. Krş. İbnü’l-Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçukular, Haz. Mustafa Alican, Kesit Yayınları, İstanbul 2014, s. 111. 11 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, nşr. Hasan Abdülmennân, Basım yeri yok, tarihsiz, s. 2026. [87] Mustafa Alican yürümüş, fakat önce öncü birlikler yenilmiş, ardından da Selçuklu ordusu ağır bir hezimete uğramıştı. Selçuklu Sultanı savaş meydanından kaçarak kendisini ve ailesini kurtarmışsa da Moğollar Anadolu’nun her tarafına yayılmış, “Rûm beldelerini” tahrip ederek Amid ve Ahlat’ı işgal etmişlerdi. Bunun üzerine Sultan Moğollara elçi gönderip kendilerinden aman dilemiş, daha sonra “oldukça yakın olan ölümüne kadar” devlet işlerini onlarla birlikte idare etmişti. Moğollar ayrıca Kayseri’yi de ele geçirmişlerdi.12 Kronolojik olarak İbn Haldun’un ardından gelen Kösedağ ile alakalı bir sonraki kayıt, Memlûk tarihçisi Makrizî (ö. 1442) tarafından düşülmüştür. Müellif, es-Sülûk isimli anıtsal eserinde yer alan 641 yılı olayları içerisinde Moğolların Bilâd-ı Rûm’a girip Selçuklu Sultanı Gıyâseddîn Keyhüsrev’i mağlup ettiklerini, Anadolu beldeleri ile Ahlat ve Amid’i ele geçirip Sivas ve Kayseri’yi kılıç zoruyla zapt ettiklerini kaydetmiştir. Bu iki şehrin hâkimini her sene 400 bin dinar ödemek mecburiyetinde bırakan Moğolların, kendilerine pek çok mal takdim eden Sultan Gıyâseddîn’i itaat altına aldıklarını belirtmiştir. Daha sonra, ilginç ve başka yerde görülmeyen biçimde ve elbette hatalı olarak Gıyâseddîn’in Moğollardan kaçıp İstanbul’a firar ettiğini yazan Makrizî, onun yerine yaşı küçük olan oğlu Rukneddîn’in tahta çıkarıldığını ve ölene kadar da Selçuklu hükümdarı olarak kaldığını ilave etmiştir.13 Arap kaynaklarında yer alan ve bizim tespit edebilmiş olduğumuz son kaydın sahibi, 1470 senesinde vefat eden İbn Tağrîberdî’dir. Selçuklu Sultanı’nın mağlup olduğu Moğollarla sulh yaptığını kaydeden müellif, “Alâeddîn Keykubâd’ın oğlu olan” Anadolu hükümdarının bu sulh karşılığında Moğollara her güne karşılık bin dinar ödemeyi, ayrıca at, memlûk, cariye ve av köpeği vermeyi taahhüt ettiğini kaydetmiştir. İbn Tağrîberdî, ayrıca “genç, oyunu seven, zalim ve aklı kıt bir kimse” olduğuna işaret ettiği Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev’in köpekler ve vahşi hayvanlar ile oynayıp onları insanlara musallat ettiğini ve hayvanları içerisinde bulunan bir aslan tarafından ısırılmak suretiyle öldüğünü bildirmektedir. Müellifimiz, son olarak başka hiçbir kaynakta olmayan bir bilgiyi verip “Moğolların Anadolu’ya bir şahne tayin ettiklerini” yazarak konu ile alakalı kaydını sonlandırmıştır.14 12 İbn Haldun, Târihu İbn Haldun (el-‘İber), nşr. Ebu Suhayb el-Kerrâmî, Basım yeri yok, tarihsiz, s. 1337. 13 Makrizî, es-Sülûk Lima’rifeti Düvelü’l-Mülûk, I, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Beyrut 1997, s. 417. 14 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısır ve’l-Kâhire, VI, nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddîn, Beyrut 1992, s. 307. [88]