KKTC YAKIN DOGU UNiVERSiTESi EGiTiM BiLiMLERi ENSTiTUSU HALK BiLiMi EGiTiMi ANA BiLiM DALI ENGiZ AYTMATOV'UN ROMANLARINDAKi HALK BiLiMi UNSURLARI YUKSEK LiSANS TEZi HAZIRLAYAN HALE KARA TAS TEZ DANISMANI Prof. Dr. HABiB DERZiNEVESi Lefkosa - 2009 EGITIM BILIMLERI ENSTITUSO MUDURLUGU'NE Hale Karatas'a ait "Cengiz Aytmatov'un Romanlarindaki Halk Bilimi Unsurlari" adli calisma, jiirimiz 'dan Halk Bilimi Egitimi Ana Bilim Dalinda yiiksek lisans tezi olarak oy birligiyle kabul edilmistir. B.askan: Prof. Dr. Orban Ciftci: ....~ .... '. ...................•.... ·If·,··-· "" Pro. Dr. Hab.ib Derzinz;;:·,~~··· · (Uye: Dr. Ahmet Guneyh:...... .. . . ONAY Yukaridaki imzalarin, adi gecen ogretim elemanlarina ait olduklarini onaylarim . ... ../. ... ./2009 D09.Dr. Cem Birol Enstitii Miidiirliigii ONS()Z Dunya uzerinde varolan tum toplumlar bir folklora sahiptir. Toplumlann yasadigi cografya, iklim sartlan, dil ozellikleri, ortak tarih ve benzeri unsurlar nedeniyle birbirlerinden farklihklar gosteren folklor, her milletin kendine ait manevi kiiltiir unsurlanndan olusmaktadir. Bu manevi kultur unsurlan arasmda sozlu edebiyat urunleri olarak ifade edebilecegimiz destanlar, masallar, turkuler, maniler, atasozleri, tekerlemeler, hayat ve tabiat olaylanna ait inamslar sayilabilir. Cogunlukla sozlu olarak nesilden nesile aktanlan bu folklorik unsurlar o toplumun dili sayesinde hafizalanir ve bir anlamda milletlerin yasayan tarihidir. . Baskici rejim altmda kulturel degerlerinin yasatilmasina izin verilmeyen ve hatta bu baski neticesinde kendi dillerini kullanmalanna bile izin verilmedigi durumlarla karsi karsiya kalan toplumlarda sozunu ettigimiz folklorik unsurlar zamanla unutulup, hafizalardan silinebilmektedir. Eserlerinde milletine ait folklorik unsurlan bolca kullanan dunyaca unlu Kirgiz yazar Aytmatov ve : romanlan bu tez calismasmm konusunu olusturmaktadir. Aytmatov, arkasmda yeterli tamtim ve lobi faaliyetleri yapilmamasma ragrnen 154 farkh dile cevrilen eserleri ile dunya uzerinde genis bir okuyucu kitlesine ulasrnayi basarabilmis bir yazardir. Aytmatov, Sovyetler Birliginin baskici idaresi altmda bile eserleriyle milletini orf ve adetlerine, inanclanna, gelenek ve goreneklerine sahip cikmaya cagiran cesur bir yazar ve bilge kisi olmustur. Edebi kisiliginin yanmda Aytmatov, bir 90k devlet gorevlerinde bulunmus, SSCB ve Kirgizistan buyukelciligi yaprms, NA TO, UNESCO, Avrupa Birligi ve . Bilarusya ulkelerinde cesitli gorevlerde bulunmus, 80 yillik omrunu dolu dolu yasarms aktif bir insandir. Atalanndan ve halkmdan aldigi manevi degerleri mukemmel bir ustahkla harrnanlayip kullanan Aytmatov, sadece Kirgiz halkma degil turn dunya halklanna eserleriyle buy-Uk bir kultur mirasi birakrmsnr. Uzerinde calismaktan buy-Uk zevk aldigim "Cengiz Aytmatov'un Romanlannda Folklorik Unsurlannm incelenmesi" adh bu yuksek lisans tezi cahsmamda benden yardimlanm esirgemeyen basta saym hocam Prof. Dr. Habip Derzinevesi 'ye, degerli katkilanndan dolayi aileme ve sonsuz sabir ve destekleri icin arkadaslanma tesekkur ederim. \ \ -' 11 OZET Bu yiiksek lisans tezi cahsmasinda dunyaca unlu Kirgiz yazar Cengiz Aytmatov'un eserleri folklorik unsurlar acismdan incelenmistir. Cahsma tic bolum olarak planlanrmstir. Birinci boliimde, Kirgiz Turk Edebiyati, geleneksel ve cagdas Kirgiz Turk edebiyati basliklan altmda ayn ayn incelenmistir. Calismanm ikinci bolumunde, Cengiz Aytmatov'un hayati, eserleri ve sanat anlayisi uzerinde durulmustur, -0 cuncu ve son bolumde ise Aytmatov'un eserlerinde gecen folklorik unsurlar detaylica ele alinrms ve incelenerek calisma sonlandmlrmsnr. -- Anahtar Kelimeler: Cengiz Aytmatov, Folklor, Halk Bilimi, Kirgiz, Kirgiz Edebiyati, Destan. 111 ABSTRACT In this work of the master thesis, the productions of Cengiz Aytmatov, the worldwide Kirghiz writer, have been studied in terms of the traditional elements.The work has been planned as three section, In the first sections, the Kirghizliterature has been studied separately under the title of traditional or modern Kirghiz literature. In the second part of the work, the life of Cengiz Aytmatov, his productions and his thoughts of art have been stidied. In the third and the last section, the traditional elementa taking place in this productions have been examined in details and the work has been finished. Key Words : Cengiz Aytmatov, Folklore, Folk Science, Kirghiz, Kirghiz literature, Epic. lV i<;iNDEKiLER ONSOZ i OZET iii ABSTRACT iv i<;iNDEKiLER V KISAL TMALAR LiSTESi viii ctnts 1 BiRiNCi BOLUM KIRGIZ TURK EDEBiY ATI A.GELENEKSEL KIRGIZ TURK EDEBiYATI 5 B.(:AGDA~ KIRGIZ TURK EDEBiYATI 9 txtxct BOL UM CENGiZ AYTMATOV'UN HAYATI, SANAT ANLAYI~I VE ESERLERi A.CENGiZ AYTMATOV'UN HAYATI 18 B.SANAT ANLAYI~I 21 C.ESERLERI 23 V U<;UNCU BOLUM CENGiZ AYTMATOV'UN ROMANLARINDA FOLKLORiK UNSURLAR A.KIRGIZ TURK FOLKLORU 26 B.GELENEK VE GORENEKLER 27 Bi l.Dogum 28 B.2.Ni~an, Dugttn ve Evlilik 29 B.3.Askere Ugurlama-Karstlama 31 B.4.Cenaze Torenleri 32 B.5.Misafirlik 35 B.6.Kadm - Erkek, Kan - Koca ili~kileri 36 B. 7 .Akraba - Astret Iliskilert 38 C.DiNi VE BATIL iNANISLAR ;- .- 41 C.1.Dini Inamslar 41 i •••••••••••••••••••••••••••••••••••••• C.1.1.Dua 43 C.1.2.Kader 46 C.1.3.Ahiret 50 C.1.4.ibadet-Ramazan-Kurban 50 \ C.1.5.0rtiinme 51 C.2.BatII Inamslar 51 D.HALK EDEBiYATI UNSURLARI 55 D.1.Atasozleri ve Deyimler 55 D.2.Sarkilar ve Tiirkiiler 57 D.3.Maniler ve Siir'ler 63 D.4.Agitlar 64 Vl E.MASAL, EFSANE VE DEST AN UNSURLARI 66 E.1.Masallar 66 E.2.Efsaneler 82 E.3.Destanlar ve Destan Kahramanlarr ......•.............................................. 91 F.OLUMUNUN ARDINDAN CENGiZ AYTMATOV 95 SONU<; ve DEGERLENDiRME 168 SOZLUK 170 KAYNAK(;A 172 \ Vll KI SAL TMALAR LiSTESi A.<;. : Asker Cocugu A.Y.S.B. : Al Yazmahm Selvi Boylum B.G. : Beyaz Gemi B.Y. : Beyaz Yagmur D.G. : Deve Gozii ·o.K.K.A.K. : Deniz Kiyismda Kosan Ala Kopek D.K.R. : Disi Kurdun Ruyalan E.G. : Elveda Gulsan Eb.G. : Ebedi Gelin G.O.A.B. : Gun Olur Asra Bedel M.6 : Milattan Once M.S : Milattan Sonra NATO : North Atlantic Treaty Organization O.B. : Ogulla Bulusma T.Y : TarihYok UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Y.S.M. : Yildinm Sesli Manasci vm