HISTORYCZNE BITWY HENRYK WISNER KIRCHOLM 1605 Wydcwnlctwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1987 KIRCHOLMI CHODKIEWICZ Jedno z najbardziej znanych zwycięstw w dziejach Rze- czypospolitej. Jeden z największych wodzów. Imię hetmana, miejsce odniesionego zwycięstwa trwają w pamięci narodów przekazywane z pokolenia na pokolenie. Przedstawiana praca nie kwestionuje ich wielkości. Owszem, podkreśla geniusz Jana Karola Chodkiewicza, mę- stwo żołnierzy, trud prowadzenia działań w Inflantach. Ukazu- je przecież, że nawet ofiarna gotowość do wyrzeczeń nie za- stąpi sprawnego działania machiny państwa. Walka, jeśli nie towarzyszy jej wysiłek obywatela i polityka króla, skazana jest na niepowodzenie. A krzepiący serca blask zwycięstw nie zastąpi mądrej świadomości, że były jedynie epizodami przegranych wojen. „Kircholm" nie przesądza o świetności czy słabości woj- skowości polskiej XVII wieku. Stawia jednak znaki zapytania. Czasem stwierdza niemożność wyrokowania. Jeżeli udziela odpowiedzi, to w przekonaniu, że winna uzmysławiać, iż do- tychczasowa już nie zadowala. Przede wszystkim ma skłaniać do poszukiwań. NARODZINY KONFLIKTU Wiek XVI szedł przez Europę. Osłabiał dawne wierzenia czy też, jak chcieli reformatorzy, przywracał prawdy dane przed ty- siącami lat. Potomni nazwą to Reformacją. Uciśnionym dawał świadomość własnego położenia. Potomni powiedzą — wojny chłopskie. Tworzył nowe państwa. Trwającym w trudzie i krwi zwia- stował przyszłą potęgę, gdy innym zdawał się pisać: Mane Thekel Fares. Potomni odczytają, że Polska nierządem stoi. Doszło do zerwania unii duńsko-szwedzkiej (1523) i do za- warcia przez Polskę i Litwę unii nazwanej lubelską (1569). Do przekształcenia się pod rządami Iwana IV Groźnego (1533—1584), przy całej kontrowersyjności osiągniętych wyni- ków, Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Zyskiwała na znaczeniu żegluga bałtycka, szczególnie jej część zwana żeglugą narewską. Osłabły dominujące na ważnym dla Europy terenie, w Inf- lantach: Zakon Kawalerów Mieczowych, arcybiskupstwo ry- skie, biskupstwa kurlandzkie, dorpackie, Ossel-Wieck. Od północy rósł napór Szwecji, ze wschodu Moskwy, z zachodu Danii, przy czym ta ostatnia nie tyle myślała o rozszerzeniu własnego panowania, ile przeszkodzenia innym. Z południa za- grażały Polska i Litwa, którymi kierowała chęć zachowania po- koju z Moskwą, a ponieważ ten nie był pewny, wsparcia i umocnienia Inflantczyków. Doszło do układu w Pozwolu (Pas- valys) 14 września 1557 roku i sojuszu litewsko-inflanckiego, który jednak miał obowiązywać dopiero po wygaśnięciu wcześ- niejszych układów obu stron. Obligowało to Wielkie Księstwo Litewskie do pomocy po roku 1562, Inflanty po 1569. Zarazem następująca zmiana postawy Krymu, jego zbliżenie z Moskwą, prawda, że przejściowe, zmusiło Zygmunta Augusta do zwró- cenia uwagi na południe i stworzyło swobodę działań Iwanowi Groźnemu. W roku 1558 doszło do uderzenia pułków mo- skiewskich na Inflanty, a w odpowiedzi przyjęcia przez Inflant- czyków protekcji Zygmunta Augusta jako wielkiego księcia li- tewskiego (31 sierpnia 1559 Gothard Kettler, wielki mistrz za- konu, 15 września Wilhelm, arcybiskup ryski). Do przekształ- cenia się państwa zakonnego w świeckie, a ostatniego wielkiego mistrza w księcia kurlandzkiego oraz lennika Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niebawem zaś, do zapo- wiedzi wcielenia Inflant do Polski, a w razie sprzeciwu stanów koronnych, tylko do Litwy (28 listopada 1561). Walka o władztwo w Inflantach przecież nie wygasła. Ow- szem, w roku 1563 działania dwustronne przekształciły się w wojnę nazwaną północną albo siedmioletnią. Szwecja w so- juszu z Moskwą podjęła walkę z Danią i Lubeką, a Polska i Litwa sprzymierzone z Danią walczyły z Moskwą i Szwecją. Co dalej? Szwedowie was przez morze sięgają, A Inflanty wam prawie z garści wydzierają. pisał już w roku 1563, w Satyrze, Jan Kochanowski. Po upadku Eryka XIV Wazy (1568) i wstąpieniu na tron Ja- na III Wazy, brata obalonego władcy, a szwagra Zygmunta Augusta, doszło jednak do odwrócenia sojuszy. Szwecja zwróci- ła się przeciw Moskwie (1569), zarazem Dania, zainteresowana w utrzymaniu i rozwoju żeglugi narewskiej, w ogóle handlu z Moskwą, skierowała swe okręty przeciw kaprom polskim. Działania przerwano, a raczej zawieszono w roku 1570. 22 lipca 1570 zawarty został rozejm między Zygmuntem Au- gustem a Iwanem IV Groźnym utrzymujący stan posiadania obu stron. 15 grudnia 1570, w Szczecinie, osiągnęli porozumienie pos- łowie Jana III, króla Danii, Fryderyka II i Lubeki. Dla Polski o tyle niekorzystne, że sygnatariusze nie uznali zawartych przez nią układów z Kettlerem i jej zwierzchnictwa nad Inflantami. Nie usunięto zresztą ani różnicy dążeń, ani interesów. W roku 1577 Iwan Groźny podjął kolejną próbę przebicia się do Bałtyku. Rzeczpospolita, już pod berłem nowego władcy, Stefana Ba- torego, odpowiedziała w roku 1579 uderzeniem na Połock, w 1580 na Wielkie Łuki i Newel, w roku 1581 na Psków. Do walki włączyła się Szwecja. Istotne zbliżenie polsko-szwedzkie jednak nie nastąpiło Stefan Batory już w roku 1576 żądał zwrotu Estonii, a przy- najmniej Rewia (Tallinn), ale wysłany do Sztokholmu kasztelan sanocki, Jan Herburt, sukcesu nie odniósł. Później doszło jed- nak do rozmów w sprawie współdziałania wojsk. Na żądanie Jana III król ujawnił nawet założenia kolejnej wyprawy, mia- nowicie pskowskiej, przecież wojska działały z osobna. Co więcej, podboje dokonane przez Szwedów w roku 1581, zajęcie Narwy, następnie miast: Iwangorod, Jam, Koporje, stały się przyczyną kolejnego zaostrzenia stosunków Próbowano zyskać potwierdzenie praw Rzeczypospolitej do całych Inflant podczas rozmów poprzedzających zawarcie ro- zejmu w Jamie Zapolskim (15 1 1582), jednak bez powodzenia. Prowadzący rokowania wojewoda bracławski, Janusz Zbaraski, marszałek nadworny litewski, Albrycht Radziwiłł, i pisarz li- tewski, Michał Haraburda, poprzestać musieli na złożeniu 6 stycznia 1582 roku protestacji, w której stwierdzali prawa polskie do północnej Estonii. Stefan Batory wysłał do Moskwy gońca, Piotra Wizgirda, domagając się wstrzymania działań przeciwko Narwie i zam- kom w Estonii. Do Sztokholmu wyprawiony został kuchmistrz koronny, Dominik Alamani, który przedłożył żądanie zwrotu Estonii. Aby uczynić to mniej upokarzającym i łatwiejszym do spełnie- nia, król proponował przekazanie jej w lenno swemu kuzynowi, Baltazarowi Batoremu. Inna kwestia, czy nie był to pierwszy krok, pierwsza próba sięgnięcia przez Batorych po władztwo na północy. W każdym razie, król obiecywał pomoc dyplomaty- czną w zamierzonych rozmowach szwedzko-moskiewskich, a gdyby ta okazała się niewystarczająca, gdyby te nie przynios- 'K. Rasmussen, Die Iwlandische Kriese 1554—1561, Kobenhavn 1973; B. F 1 o r i a, Rossija, Riecz Pospoliiaja i koniec liwonskoj wojny, w: „So- wietskoje Sławianowiedienije", 1972, nr 2, s, 25—35. ly pożądanych wyników, także wojskową. W razie odmowy Szwedów — groził im wojną. „Lepiej... aby oba Królestwa w pokoju i przyjaźni dawnej zostawały". Odpowiedź była negatywna. Co więcej, Jan III na wysuniętą groźbę odpowiedział możliwością zgłoszenia przez królewicza Zygmunta (1566—1632) pretensji do tronu wielkoksiążęcego Litwy. Królewicz był synem Katarzyny Jagiellonki i siostrzeń- cem Zygmunta Augusta; Jagiellończykiem, acz po kądzieli. Uważano zaś, i to nie tylko w Sztokholmie, że nikt nie jest władny wyrzec się praw przyrodzonych, zatem decyzja Zyg- munta Augusta, który 13 marca 1564 roku zrzekł się w imieniu własnym i następców praw dziedzicznych do Litwy, nie ma mocy wiążącej2. Wojna wydawała się przesądzona. Goniec królewski Hieronim Wasilewski ruszył do Moskwy, gdzie przebywali dla ratyfikacji rozejmu wielcy posłowie: Ja- nusz Zbaraski, Michał Haraburda i Mikołaj Talwosz, z polece- niem przedłożenia propozycji zawarcia antyszwedzkiego przy- mierza. Rzeczypospolitej miałoby ono przynieść Estonię, Moskwie — okręg nowogrodzki z Iwangorodem. Car odmó- wił, ale ustalono przecież jakby sfery interesów obu państw. Mianowicie w odrębnym układzie zastrzeżono, iż wojska mo- skiewskie nie uderzą na Estonię, polskie zaś na Nowogród. Kres nadziei na dalsze zbliżenie położyła jednak wiadomość 0 zawartym w roku 1583 nad rzeką Plusą rozejmie moskiewsko- -szwedzkim, o uznaniu przez Iwana Groźnego praw Szwedów do ziem przez nich zajętych, do rezygnacji z Narwy, Koporje, Jamu i Iwangorodu. Porażka Batorego i Rzeczypospolitej nie budziła wątpliwości. Kwestią otwartą pozostaje, dlaczego król doprowadził do tak znacznego zaostrzenia stosunków ze Szwecją. Nie wiadomo, czy uwidoczniona od roku 1582 zmiana po- stawy władcy spowodowana była porażką planów „szwedzkich" 1 w ogóle inflanckich w czasie sejmu warszawskiego (4 X—25 XI 1582), czy ich porzucenie wynikało z nowych pro- 2 Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. 2, Petersburg 1859, s, 29; Deklaracja o unii. Z tegoż wydawnictwa wszystkie inne wspomniane w tekście konstytucje. BPAN Kraków, rkps 2523; E. Tyszkiewicz, Stefana Batorego dyploma- tyczne rokowania ze Szwedami iv 1582 roku; K. G r z y b o ws k i, Teoria rep- rezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959, s. 15. jektów „moskiewskich", wreszcie, czy te ostatnie nie były tylko odmianą powziętego zamysłu. A może była to chęć wymuszenia na państwie carów współudziału w zamierzonej podobno woj- nie z Turcją. Planów, których raczej się domyślano, niż wie- dziano o nich. Odpowiedź przyniosłyby podjęte przygotowania, gdyby nie przeszkodziła im nagła śmierć króla — 12 grudnia 1586 roku. Rozpoczęło się nowe bezkrólewie, trzecie w niespełna dwu- dziestoletnich dziejach państwa polsko-litewskiego. Bezkróle- wie, które niosło ze sobą zagrożenie dla granic i trwałości Rze- czypospolitej, choć także nowe możliwości rozwiązania spraw spornych, zawiązania nowych sojuszów i stworzenia układu sił, który zapewnić miał bezpieczeństwo, a przyniósł pasmo wojen i klęsk. Dominowały trzy koncepcje. Elekcji cara, która nawiązywała do szczęśliwego zespolenia Polski i Litwy. Projekt taki rozważano już w latach poprzed- nich. Miał on licznych zwolenników przede wszystkim w Wiel- kim Księstwie Litewskim, ale nie brakowało ich także w Koro- nie, a zwłaszcza na Mazowszu. Zwolennicy nowej unii, nie odniósłszy sukcesu w latach po- przednich, przypomnieli o niej w roku 1587, wierząc przede wszystkim w trwałe zabezpieczenie granicy, w korzyści płynące z nowego związku, w siłę ducha praw Rzeczypospolitej, który stawi czoła tyranii. Jak pisał anonimowy autor utworu opatrzo- nego tytułem: Kandydaci do Królestwa Polskiego i sąd o nich 3: Ziemia obfita / znamienita Szłaby w dział wiecznie, A już bezpiecznie. Z nim jednocześnie Nas rozmnożenie. Równie zaciętych zwolenników, jak i przeciwników, miał zamiar wyboru na tron Rzeczypospolitej Habsburga, a zatem związku z cesarstwem. Przeciwnicy mówili o absolutystycznych tendencjach potę- żnej dynastii, pomijając, że te znajdowały wyraz raczej w sferze 3 J, Nowak-Dłużewski, Okolicznościowa poezja polityczna w Pol- sce. Zygmunt III, Warszawa 1971, s, 11. marzeń niż czynów. Co więcej, iż dla państw zagrożonych na- wałą turecką wzmocnienie władzy mogło być zbawieniem. Zresztą eksponowali groźbę wciągnięcia Rzeczypospolitej w or- bitę polityki zagranicznej Habsburgów, a zatem wojen z Tur- cją, co istotnie było prawdopodobne, a zarazem budziło wśród szlachty najżywsze obawy: Turek wnet zbroję Oblecze swoję Polskę nawiedzi Bez odpowiedzi Mniej zachowało się pism, które podkreślały korzyści, jakie Rzeczypospolitej przyniosłoby wybranie Habsburga. Zapewne były niszczone, a przynajmniej nie dbano o ich zachowanie, wbrew bowiem eksponowanym opiniom współczesnych, a bar- dziej jeszcze potomnych, stronnictwo Habsburgów było i silne, i liczne. Rozpościerało swe wpływy w Wielkopolsce, na Ma- zowszu, w Litwie. Sami Habsburgowie budzili wśród żarliwych katolików nadzieję wsparcia ich w walce z różnowiercami, a wśród możnych skąpania się w blasku otaczającym pierwszą dynastię chrześcijańskiego świata. Niepokój wypływający z ich potęgi topniał w zestawieniu z możliwościami wynikających stąd korzyści. Niemieckości jeszcze się nie obawiano, bo i Habsburgowie nie zawsze byli jej uosobieniem, i w Niemcach dopatrywano się raczej licznych zalet niż wad. Sławni kunsztami / rzemiosłami, Wierni, prawdziwi I nie fałszywi pisał w Descriptio gentium, Opisaniu narodów, Maciej Kazimierz Sarbiewskis, a Wacław Potocki, iż sam Bóg rozkazał: Gdziekolwiek pójdą morzem lub po ziemi niskiej, Żeby niosły sowite ich towary zyski6. 4 Tamże, s. 10. ' D. Naborowski, Poezje, oprać. J. Diir-Durski, Warszawa 1961, s. 87. 6 W. Potocki, Wiersze, wybrał i oprać. L. Kukulski, Warszawa 1966, s. 160. Wreszcie, co najważniejsze, odczuwano własną siłę. Obie koncepcje miały zdecydowanego przeciwnika w Turcji, która, obawiając się powstania niekorzystnego dla siebie układu sił, związania się Rzeczypospolitej z cesarstwem lub z Moskwą, wręcz ostrzegała przed elekcją Rurykowicza czy Habsburga. W wysłanym w styczniu 1587 roku Uście sułtan Murad III za- lecał, a raczej upominał, aby wybrano króla, który byłby Wyso- kiej Porcie miły. Zarazem obiecywał mu w razie potrzeby po- moc. Interreks, prymas, arcybiskup gnieźnieński Stanisław Kam- kowski, powiadamiając senatorów o treści pisma pisał 1 kwiet- nia, iż sułtan pod pretekstem dawnych związków „na wolności nasze... sidła zakłada". Mianowicie głosi, że przyszły król wi- nien być przez niego aprobowany 7. W rezultacie interwencja turecka wzbudziła raczej konsternację i sprzeciw niż chęć pójś- cia za danymi wskazówkami. Ostatni z wielkich projektów nawiązywał do tradycji piastow- skiej albo, jak mówiono w Wielkim Księstwie Litewskim, ja- giellońskiej. Najmniej prawdopodobny wydawał się wybór któregoś z pa- nów polskich, a to dlatego, że i Korona była rozdzielona, i nie wierzono, by zgodziła się na to Litwa, wciąż nieufna i wciąż odczuwająca boleśnie ciężar podjętych w roku 1569 decyzji, na mocy których utraciła inkorporowane do Korony Podlasie, Wo- łyń, Księstwo Kijowskie. Zapomniano w zasadzie o Piastach śląskich, jak i oni zapo- mnieli o związku z ojczyzną wielkich przodków. Myślano o Jagiellończyku po kądzieli, urodzonym w roku 1566 Zygmuncie Wazie. Sauromata własny a nie cudzoziemiec, Wdzięczny podobno, mądry i zacny młodzieniec. Ey z Polki, z Polki spłodzony niech na państwo siądzie, Dawnych Jagiełłów plemię, dobrze nam z niem będzie 8. Wierzono, czy chciano wierzyć, że elekcja szwedzkiego na- stępcy tronu, zatem prawdopodobne zjednoczenie, a choćby 7 CGIA Mińsk f. 694 op. 1 d. 231. Wykład listu... sułtana Amurata 1587 ostatecznego stycznia, Konstantynopol. CGIA Mińsk f. 694 op. I d. 231, Stanis- ław Kamkowski do Miłościwych Panów Przyjaciół, 1 IV 1587 Łowicz. 8 Listy Amibala z Kapui... nuncjusza w Polsce, o bezkrólewiu po Stefanie Ba- torym i pierwszych latach panowania Zygmunta 111... Warszawa 1852, s. 250.