KIBRIS BARIŞ HAREKÂTI Yrd.Doç.Dr. Mustafa Tarakçı ÖZET Kıbrıs adası 1571 yılında Osmanlı hâkimiyetine geçmiştir. 1878 yılına kadar 361 yıl Osmanlı idaresi altında yönetilen Kıbrıs, bu tarihten itibaren geçici olarak İngiltere’nin idaresine verilmiştir. İngiltere 1960 yılına kadar Kıbrıs’ta hâkimiyetini sürdürmüştür. 1960 yılında, Türkiye, İngiltere ve Yunanistan’ın garantörlüğünde Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu Cumhuriyet uzun ömürlü ve kalıcı olmamış, 1967 yılında geçici Türk yönetimi kurulmuştur. Rumların Kıbrıs’ı Yunanistan’a bağlama girişimleri aralıksız devam etmiş, Rum soykırımlarından Türk soydaşlarımızı kurtarma girişimleri 1963 ve 1967 yıllarında neticesiz kalmıştır. 20 Temmuz 1974’te icra edilen Barış Harekâtı, 1959 yılında imzalanan ittifak ve garanti anlaşmalarının vermiş olduğu yetkiye dayanılarak yapılmıştır. Birinci Harekât 5 gün sürmüş, Türk Kuvvetleri Lefkoşa-Girne bölgesine hâkim olmuşlardır, İkinci Harekât doğu- batı istikametinde adanın kuzeyine genişleme imkânı bahşetmiş, nihayet Türk kuvvetleri Lefke-Lefkoşa-Magosa hattına hâkim olmuşlardır. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin ateşkes çağrısına uyulmuş; bu suretle Rumlar Lefkoşa’nın kendilerine ait ¾’lük büyük kısmını elde bulundurma imkânına sahip olmuşlardır. Kıbrıs Barış Harekâtı; iki tümen, iki hava indirme tugayı, bir amfibi alayının katılımı ile gerçekleştirilmiş ve Hava Kuvvetleri ile de desteklenmiş müşterek bir harekâttır. Planlanması ve ircası en zor askeri harekâtlardan biridir. Türk Kuvvetleri bu harekâtta 27 subay, 48 astsubay, 1 deniz sivil işçi ve 422 erbaş ve er olmak üzere toplam 498 kişi şehit vermiştir. Ancak, atalarına yaraşır askeri başarıyı tarihe kaydetmişlerdir. İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ KISALTMALAR GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM KIBRIS’IN TARİHİ GELİŞİMİ, TÜRK VE İNGİLİZLERİN EGEMEN OLDUĞU DÖNEMLER, KIBRIS CUMHURİYETİ DENEYİMİ VE BARIŞ HAREKÂTI ÖNCESİ GELİŞMELER A. KIBRIS ADASININ COĞRAFİ KONUMU B. OSMANLI FETHİ ÖNCESİ KIBRIS C. KIBRIS ADASININ FETHİ D. OSMANLI İDARESİNDE KIBRIS’TAKİ DURUM E. KIBRIS’IN İNGİLTERE’YE KİRALANMASI F. İNGİLİZLERİN İDARESİNDE 1950’Lİ YILLARA KADAR KIBRIS 1. İNGİLTERE YÖNETİMİNİN KIBRIS’TAKİ İLK YILLARI 2. İNGİLTERE’NİN KIBRIS’A YERLEŞMESİNDEN SONRA LOZAN BARIŞ ANLAŞMASINA KADAR KIBRIS İLE İLGİLİ SİYASAL GELİŞMELER G. 1950-1960 YILLARI ARASINDAKIBRIS KONUSUNDAKİ GELİŞMELER 1. TÜRKİYE’NİN KIBRIS POLİTİKASI 2. SELF-DETERMİNASYON 3. EOKA’NIN KURULUŞU VE TEDHİŞ HAREKETLERİ H. KIBRIS CUMHURİYETİ 1. ZÜRİH-LONDRA ANLAŞMALARI VE KIBRIS CUMHURİYETİNİN DOĞUŞU I. 1962-1964 DÖNEMİ SİYASAL OLAYLARI VE KIBRIS CUMHURİYETİNİN ÇÖKÜŞÜ J. AKRİTAS TÜRKLERİ İMHA PLANI VE 1963 YILI KANLI NOELİ K. KIBRIS SORUNUNUN BİRLEŞMİŞ MİLLETLER GÜVENLİK KONSEYİ’NDE GÖRÜŞÜLMESİ VE KARAR SONRASI GELİŞMELER 1. B.M. GÜVENLİK KONSEYİ’NİN 4 MART 1964 TARİHLİ KARARI 2. KONSEY’İN 4 MART 1964 TARİHLİ KARARINDAN SONRA KIBRIS’TAKİ GELİŞMELERVE OLAYLAR 3. TÜRKİYE HÜKÜMETİNİN MÜDAHALE KARARI, “JOHNSON MEKTUBU” VE TOPLUMLARARASI GÖRÜŞMELER L. ERENKÖY SAVAŞI M. 1967-1974 ARASI GELİŞMELER 1. GENEL 2. MAKARİOS’A KARŞI YÜRÜTÜLEN İKTİDAR MÜCADELESİ İKİNCİ BÖLÜM KIBRIS BARIŞ HAREKÂTI A. KIBRIS ADASININ JEOPOLİTİK ÖNEMİ 1. GENEL 2. KIBRIS’IN TÜRKİYE İÇİN JEOSTRATEJİK ÖNEMİ 3. KIBRIS’IN YUNANİSTAN İÇİN JEOSTRATEJİK ÖNEMİ 4. KIBRIS’IN BATI İÇİN JEOSTRATEJİK ÖNEMİ 5. SONUÇ B. YUNANİSTAN’IN KIBRIS POLİTİKASI C. 15 TEMMUZ DARBESİNİ MÜTEAKİP TÜRKİYE’DEKİ GELİŞMELER D. TÜRKİYE’NİN KARARLILIĞI VE A.B.D.’NİN MÜDAHALEYİ ENGELLEME ÇABALARI E. KIBRIS’A ÇIKARMA YAPILMADAN ÖNCE YAPILAN HAZIRLIKLAR 1. BİRLİKLERCE YAPILAN HAZIRLIKLAR 2. HAREKÂTIN GENEL PLANI F. BARIŞ HAREKÂTININ BAŞLAMASI VE BAŞLICA MUHAREBELER 1. HAREKÂTIN İLK GÜNÜ VUKU BULAN SİYASİ GELİŞMELER 2. 20 TEMMUZ 1974 KIYIBAŞI HAREKÂTI 3. 20 TEMMUZ 1974 KOMANDO BİRLİKLERİNİN HAREKÂTI 4. RUMLARIN TANKLARLA KARŞI TAARRUZU 5. BARIŞ HAREKÂTININ İKİNCİ GÜNÜ GELİŞMELERİ 6. KOCATEPE MUHRİBİNİN BATIŞI 7. BARIŞ HAREKÂTI’NIN ÜÇÜNCÜ GÜNÜ GELİŞMELERİ 8. DARBOĞAZ’A TAARRUZ 9. LEFKOŞA HAVAALANI BOMBALANIYOR (22 TEMMUZ 1974) 10. TÜRK-İNGİLİZ SAVAŞINA KILPAYI G. ATEŞKES KARARI ALINIYOR 1. 22 TEMMUZ 1974 GÜNÜ ANKARA’DA YAŞANAN ÖNEMLİ SİYASİ GELİŞMELER 2. 22 TEMMUZ 1974 GÜNÜ KIBRIS’TA GELİŞEN OLAYLAR 3. YUNANİSTAN VE KIBRIS RUM KESİMİNDEKİ ÖNEMLİ GELİŞMELER 4. DENKTAŞ-KLERİDES GÖRÜŞMESİ H. CENEVRE GÖRÜŞMELERİ 1. BİRİNCİ CENEVRE GÖRÜŞMELERİ 2. İKİNCİ CENEVRE GÖRÜŞMELERİ 3. ARA ÇÖZÜM ÖNERİSİ I. İKİNCİ BARIŞ HAREKÂTI 1. “ATİLLA”HATTI YA DA ÜÇ GÜN SAVAŞI a. 14 AĞUSTOS 1974 GÜNÜ ASKERİ VE SİYASİ GELİŞMELERİ b. 15 AĞUSTOS 1974 GÜNÜ ASKERİ VE SİYASİ GELİŞMELERİ c. 16 AĞUSTOS 1974 GÜNÜ ASKERİ VE SİYASİ GELİŞMELERİ d. 17 AĞUSTOS 1974 GÜNÜ ASKERİ VE SİYASİ GELİŞMELERİ J. KATLİAMLAR 1. ATLILAR (ALOA) KATLİAMI 2. MURATAĞA VE SANDALLAR KATLİAMI 3. TAŞKENT (DOHNİ) KATLİAMLARI 4. ALAMİNYO KATLİAMI SONUÇ BİBLİYOGRAFYA (KAYNAKÇA) EKLER A. T.C. DIŞİŞLERİ BAKANI FERİDUN CEMAL ERKİN’İN 26 AĞUSTOS 1963 GÜNÜ CUMHURİYET SENATOSU’NDA YAPTIĞI KONUŞMA B. RAUF DENKTAŞ’IN 4 MART 1964’TE B.M. GÜVENLİK KONSEYİ’NDE YAPTIĞI TARİHİ KONUŞMA C. JOHNSON’UN MEKTUBUNUN TAM METNİ D. TÜRK BARIŞ HAREKÂTINA KATILAN TÜRK GENERALLERİ E. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTI ŞEHİTLERİ F. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTINA HAVAN TAKIM KOMUTANI OLARAK KATILAN PİYADE TEĞMEN MEHMET TIBIKOĞLU’NUN ANILARI G. KAYSERİ HAVA İNDİRME TUGAYI’NIN KIBRIS BARIŞ HAREKÂTI’NDAKİ BELLİ BAŞLI FAALİYETLERİ 1. HAVA İNDİRME TUGAYININ KURULUŞU 2. TUGAYIN HÂLİHAZIR KURULUŞLARI İLE İFA EDEBİLECEĞİ GÖREVLER 3. TUGAYIN HAREKÂTA KATILAN BİRLİKLERİ 4. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTININ İLK GÜNÜNDE TUGAYIN KONUMU 5. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTINDA İKİNCİ GÜN (21 TEMMUZ 1974) 6. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTINDA ÜÇÜNCÜ GÜN (22 TEMMUZ 1974) 7. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTINDA DÖRDÜNCÜ GÜN (23 TEMMUZ 1974) 8. KIBRIS BARIŞ HAREKÂTINDA BEŞİNCİ GÜN (24 TEMMUZ 1974) 9. BEŞİNCİ GÜNÜN SONUNDA DURUM H. AMFİBİ ALAY KOMUTANI ALBAY NEŞET İKİZ’İN AMFİBİ ALAYININ ÇIKARMA HAREKÂTI KONUSUNDA ANLATTIKLARI I. ÖNSÖZ Tarih, tarihçinin kaleminden süzülüp bize ulaşan bilgidir. Tarihçinin anlatısı, yazısı olmaksızın yapılmış olan tarihin kuşaklar boyu aktarımından söz edilemez. Anlatısız, yazılımsız tarih, tarihin karanlıklarına gömülmeye mahkûmdur. Ulu Önderimiz Atatürk’ün söylediği gibi, bir milletin tarih yapması yetmez. Aynı zamanda yapılan tarihi yazması da lazımdır. Eğer böyle yapılmazsa kendi yaptığımız tarihi, başkalarının kaleminden öğrenmek zorunda kalırız. Böylece de yazan yapana ne kadar sadık kalmış ise, o kadar öğrenebiliriz. Türk ulusu insanlık tarihi içerisinde önemli tarihsel olayları gerçekleştirmiş bir ulustur. Çağ açıp, çağ kapatan bir ulustur. Buna karşın kendi yaptığı tarihini, yeterince yazamamış, bu konuda başkalarının yazdıklarına daha fazla ihtiyaç duyar olmuştur. Bu düşüncelerle 1963 yılından bu yana ülkemiz için önemli problem kaynağı olan Kıbrıs meselesini, çözüm için icra edilen Kıbrıs Barış Harekâtı’nı incelemeye çalıştım. Amacım, Kıbrıs ve Kıbrıs Barış Harekâtı hakkında bugüne kadar yazılmış bütün yerli ve yabancı eserleri, dergileri, Kıbrıs Barış Harekâtı anısına yayınlanan gazete haberlerini tetkik ederek harekâtı zorunlu kılan nedenleri, harekâtın nasıl icra edildiğini,Türk Ordusunun bu mücadelede göstermiş olduğu yararlılıkları ortaya koyarak; savaş psikolojisinin yarattığı olumsuzlukların neler olabileceğini, bir muharebede alınması gereken ilave tedbirlerin neler olduğunu ortaya çıkararak, gerek asker gerek sivil yetkililere ışık tutmaktır. Harekâtı bütün yönleriyle açıklığa kavuşturmak isterdim. Çok gizli gizlilik derecesinden dolayı bütün belge ve bilgilere ulaşamadım. Bu nedenle verilmiş orijinal emirleri, yapılmış harekât planlarını, günlük personel, lojistik, harekât raporlarını orjinalinden tetkik etme imkânım olmadı. Ancak, tatminkar bilgi ve belgelere ulaşabildim.Bu konuda yayınlanmış eserlerin hemen tamamını tetkik etmeye ilave olarak, harekâtta önemli bir yeri olan Kayseri Hava İndirme Tugayı’nın faaliyetlerini ayrıntılarla ortaya koyan bilgilere ulaştım. Harekâta bizzat katılanlarla sohbet ettim, onların anılarına yer verdim. Bu suretle Kıbrıs Barış Harekâtı’nı daha derli toplu ve ayrıntılı olarak sunma hedefine kısmen de olsa ulaştım. İlgilileri bilgilendirmede katkım olacaksa, ne mutlu bana. Saygılarımla. Yrd.Doç.Dr. Mustafa TARAKÇI KISALTMALAR A.g.b. : Adı Geçen Belge A.g.e. : Adı Geçen Eser A.g.y. : Adı Geçen Yer Alb. : Albay A.T. : Avrupa Topluluğu Atğm. : Asteğmen B.M. : Birleşmiş Milletler Bnb. :Binbaşı B.R.T. :Bayrak Radyo Televizyonu C. :Cilt C.H.P. :Cumhuriyet Halk Partisi C.Y.T.A. :Kıbrıs Telekomünikasyon Merkezi D.P. :Demokrat Parti E.M.A.K. :Ethniko Metapon Apeleftherotikon Kiprion (Kıbrıs Milli Kurtuluş Cephesi) E.O.K.A. :Ethniki Organosi Kiprion Agoniston (Kıbrıs Savaşçıları Milli Örgütü) O.P.E.K. :Kıbrıs Rumlarını Koruma Teşkilatı P.E.O.N. :Pankipriaki Ethniki Organosi Neoleas (Birleşik Kıbrıs Milli Teşkilatı) R.M.M.O. :Rum Milli Muhafız Ordusu s. :Sayfa Numarası Kd. Ütğm. :Kıdemli Üsteğmen M.Ö. :Milattan Önce M.S. :Milattan Sonra S.A.S. :Sualtı Savunma S.A.T. :Sualtı Taarruz Sbfd :Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi T.M.T. :Türk Mukavemet Teşkilatı T.y. :Tarih yok UNFICYP :Birleşmiş Milletler Barış Gücü Ütğm. :Üsteğmen Yb. :Yarbay Y.y. :Yer yok Yzb. :Yüzbaşı GİRİŞ Kıbrıs adasının hâkimiyeti, 1571 yılında II. Selim zamanında bir ay boyunca süren mücadeleden sonra Venedikli korsanlardan Osmanlı İmparatorluğu’na geçmiş ve aralıksız 1878 yılına kadar 361 yıl devam etmiştir. Bu süre zarfında, Osmanlı’nın kendisine bağlı her tebaasının dinine kültürüne saygı çerçevesinde, Ada’da mevcut Rum ve Türk toplumu barış içinde bir arada yaşaya gelmiştir. Uzakdoğu’daki sömürgelerine giden yolu kontrol altında tutmak isteyen İngiltere, Osmanlı Devleti’nin Rusya karşısında güç durumlara düşmesini fırsat bilip onu destekleme vaadi karşılığı olarak, Kıbrıs’ın yönetimini, 1878 yılında yapılan sözleşme ve ek protokollerle üzerine almıştır. Tehdit bertaraf olmasına rağmen, İngiltere, Osmanlı Devleti’nin zayıf düşmesinden istifade ederek Kıbrıs’ı boşaltmamış ve nihayet 1. Dünya Harbi’nde Osmanlı Devleti’nin yenik düşmesi karşısında Kıbrıs’ı ilhak ettiğini açıklamıştır. Kıbrıs, 1914-1960 yılları arasında İngiltere hâkimiyeti altında kalmıştır. Her iki toplumun giderek şiddetlenen baskısı sonucu İngiltere, 1960 yılında Kıbrıs’ta bağımsız bir cumhuriyetin kurulmasına razı olmuştur. Zürih ve Londra’da yapılan Garanti ve İttifak anlaşmaları ile 15 Ağustos 1960’da fiilen kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü, bir başka devlete iltihak edememe garantisini her üç devlet Türkiye, İngiltere, Yunanistan taahhüt etmişlerdir. Ancak, beklenen barış ortamı sağlanamamış, hakların eşitliğine dayanan iki toplumlu Cumhuriyeti, Rum idaresi içine sindirememiştir. Makarios, 22 Aralık 1963’te Garanti anlaşmasını iptal ettiklerini ilan etmiştir. Özellikle 1963 yılı aralık ayı ağırlıklı olmak üzere 1963’ten 1974 yılına kadar Kıbrıs’ta 100’den fazla Türk köyü yakılmış; 27.000 Türk göç etmek, evlerini terk etmek mecburiyetinde bırakılmış, yüzlerce Türk öldürülmüş, binlercesi yaralanmıştır. Yaşlı, genç, çocuk demeden yüzlerce masum Türk insanı katledilmiştir. Gelişen bu durum karşısında Türkiye 13 Şubat 1964’te Güvenlik Konseyi’ne başvurur. BM, Ada’ya Barış Gücü göndermeyi kararlaştırır. 21 Aralık 1963’te başlayan Rum saldırılarının BM Barış Gücü’nün varlığına rağmen durmaması üzerine, Kıbrıs’a ilk olarak 7 Haziran 1964 günü müdahale kararı alınır. Ancak, bu müdahaleden iki gün önce, ABD Başkanı Johnson’un meşhur mektubu gelir. Bu mektupta Johnson, ABD menşeli silahların Kıbrıs’a yapılacak müdahalede kullanılamayacağını, Kıbrıs’a yapılacak müdahalenin Yunanistan’ın yanı sıra gerekirse kendileri tarafından da önlenebileceğini ima eder. Bunun üzerine Türk hükümeti geri adım atmak mecburiyetinde kalmıştır. Kıbrıs meselesinin çözümü için 1965 yılı mayıs ayından itibaren Türkiye ile Yunanistan arasında başlayan ikili görüşmeler, 15 Kasım 1967’de Rumların Boğaziçi ve Geçitkale köylerine saldırmalarına kadar devam etmiştir. Grivas liderliğindeki bu Rum-Yunan saldırısı sonucu 28 soydaşımız hayatını kaybetmiştir. Türkiye, saldırının derhal durdurulmasını, işgal edilen köylerin derhal boşaltılmasını istemiştir. Öte yandan, TBMM’nce 17 Kasım 1967’de gerekirse Yunanistan ile savaşa gidileceği kararı alınmıştır. ABD yine devreye girerek, müdahaleyi önlemek ister. NATO’yu devreye sokar. Türkiye müdahaleden vazgeçerek bazı isteklerini kabul ettirir. Türklerin yoğunluklu olarak bulundukları bölgelerde “Geçici Türk Yönetimi” kurulur. Sayıları 20 bini bulan Yunan askerlerinin bir bölümü adayı terk eder. Rum-Yunan kuşatma ve barikatları kaldırılır. 1967 yılında Türkiye’nin baskısı sonucu adayı terk eden Yunan EOKA Tedhiş örgütü Başkanı Grivas, 1971 Ekiminde tekrar adaya döner. Amaç, Enosis’i (Kıbrıs’ın Yunanistan’a İltihakı) gerçekleştirmektir. Ancak, Makarios buna karşıdır. O, Kıbrıs Rumlarının seçimle başa geçirdikleri bir cumhurbaşkanıdır. Enosis sonrası Yunanistan’daki bir valisi durumuna düşmek istememektedir. Bunun üzerine Yunan yönetimi, Makarios’un öldürülmesi pahasına da olsa bir darbe yapılmasını ve Yunanistan yanlısı bir idarenin iş başına getirilmesini kararlaştırır. 15 Temmuz 1974 sabahı RMMO (Rum Milli Muhafız Ordusu)’na ait üç tank başkanlık sarayına saldırır, kritik yerler işgal edilir, darbe başarıya ulaşır. Ancak, Makarios Ada’dan kaçmaya muvaffak olmuştur. Gelişen bu durum karşısında Türk lideri Rauf Denktaş Türkiye’nin bir oldubittiye müdahale etmesini talep eder. Türkiye uluslar arası anlaşmaların kendisine verdiği hakka dayanarak, 20 Temmuz 1974 tarihinde Kara, Deniz ve Hava kuvvetleriyle Kıbrıs’a müşterek bir harekât başlatır. 5 gün süren muharebelerin sonucunda birliklerimiz tabanı Girne kıyısı, tepesi Girne olan bir üçgen içinde sıkışır. Yapılan Cenevre görüşmeleri sonuçsuz kalınca ikinci bir harekât başlatılır. 14 Ağustos 1974 sabahı başlatılan bu harekâtla birliklerimiz, üçgenin sınırladığı alanın dışına çıkarak, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, her iki istikamette bulundukları sahayı genişletmeye başlarlar. Ulaşılması planlanan son hedefler doğuda Magosa, batıda Lefke’dir. Üç gün süren ve üçüncü günün sonunda ateşkes kararıyla durdurulan birliklerimiz Magosa-Lefkoşa-Lefke hattına ulaşmışlardır. Günümüze kadar Kıbrıs ve Kıbrıs Barış Harekâtı ile ilgili birçok eser yayınlanmıştır. Özellikle Dr. Vehbi Zeki Sertel ve H. Fikret Alasya’nın eserleri Kıbrıs’ın tarihine ışık tutacak niteliktedir. Kök Yayınları Araştırma serisinde yayınlanan Rüstem Haliloğlu’nun “Atina ile Lefkoşa Arasındaki Savaşın İçyüzü” adlı derlemesi ile K.K.T.C. Üniversitesi ile Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nin 1991 yılında ortaklaşa düzenlediği Kıbrıs Sempozyumu’nda sunulan bildiriler, Barış Harekâtı öncesi Kıbrıs’ın tarihine önemli ölçüde ışık tutacak niteliktedir. Ayrıca Prof.Dr. Abdülhalik Çay’ın Kanlı Noel-1963 adlıeseri ile Kıbrıslı gazeteci yazarlardan Sabahattin İsmail ve Sabahattin Egeli’nin Kıbrıs konusundaki eserleri kayda değer niteliktedir. Bu çalışmamda, Kıbrıs’ın tarihsel gelişimine genel olarak göz atmayı müteakip, özellikle Birinci ve İkinci Kıbrıs Barış Harekâtı’nın icrasını gün ışığına çıkarmaya gayret ettim. Harekâtın askeri gelişmelerini kronolojik sıra ile anlatırken bu esnada oluşan siyasi olayları da yerinde tespit etmeye özen gösterdim. Bu konuda harekâta katılan birliklerin arşivleri, gazete kupürleri, harekâta bizzat iştirak etmiş komutanların anıları, başvuru kaynaklarımın esasını oluşturdu. Kıbrıs Barış Harekâtı kaçınılmaz bir harekâttır. Bu harekât yalnızca Türkiye’nin milli menfaatleri, stratejik avantajları için değil, kendisinden yıllardır kurtarıcı olarak yardım bekleyen soydaşları için bir el uzatma, Türkiye’nin kendine olan özgüveninin kazanılması ya da kanıtlanmasına en güzel örnek olarak da tanımlanabilir. BİRİNCİ BÖLÜM