Michel Foucault KELİMELER ve ŞEYLER İMGE kitabevi Théophile Gautier, Velâzquez'in Las Meninas'ını ilk kez gördüğünde, kendini "tablo nerede?" diye haykırmaktan alıkoyamamıştır. İlk bakışta, tablo basit bir konuyu işlemektedir. Kralın beş yaşındaki kızı infante Margarita, nedimeleri (lasmeninas) ve soytarılarıyla çevrelenmiş olarak tablonun ortasındadır. En dip tarafta, saray nazırının silueti görülmektedir, ama biraz daha yakından ve daha dikkatle bakılınca, tabloda başka kişilerin de olduğu fark edilmektedir. Dip duvarın üzerinde bir ayna vardır ve aynadan İspanya kralı IV. Felipe ile kraliçe Avusturyalı Maria- Anna'nın görüntüleri yansımaktadır. Ve ressamın bizzat kendisi, üzerinde çalıştığı tuali bize ters dönmüş olarak görülmektedir. O halde, resmi yapılan kimdir, kimlerdir? Tablonun adının belirttiği gibi, nedimeler mi, küçük prenses mi, yoksa kral ve kraliçe mi? Tablonun mekânı nerededir? Ressamın çalıştığı atölyede mi, yoksa kral ile kraliçenin bulunduğu yerde mi? Acaba iki tablo mu vardır? Biri gördüğümüz, diğeri de görmediğimiz, yapıldığını anladığımız. Asıl tablo hangisidir? Öte yandan, kral ile kraliçenin durdukları yer, aynı zamanda bizim de, seyircinin de durduğu yerdir. Las Meninas, bakanın bakılan olduğu ve tablonun kişilerinin arasına katıldığı tek resimdir; ayna, kral ile kraliçenin görüntüleriyle birlikte, bizimkini de yansıtmak durumundadır. Foucault, Kelimeler veŞeyler’i yazmaya, İnsan Bilimlerinin Arkeolojisi'ni oluşturmaya bu noktadan itibaren başlamaktadır. KAPAK RESMİ:Diego RodriguezdaSilvay Velázquez, Las Meninas(1656), Madrid, PradoMüzesi. Michel Foucault, 1926’da Poitiers’de doğdu. 1970’te Collège de France’a seçildi ; Bütün hayatını tarihin kapısından geçemeyen konuların tanhini yapmakla geçirdi. Foucault 1984’te Paris’te öldü. Foucault’nun Eserleri: Cinselligin Tarihi }3 c.J (Afa Yayınları, 1986) Söylemin Düzeni (Hıl Yayınları, 1987) Annemi, Kızkardeşimi ve Erkek Kardeşimi Kadleden Ben. Pierre Rivière (Ara Yayıncılık. 1991) Hapishanenin Doğuşu (İmge Kitabevi Yayınları, 1992. 2000J Deliliğin Tarihi (İmge Kitabevi Yayınları, 1992, 1995, 2000) Ders Özetleri (Yapı Kredi Yayınları, 1992) Ben in Yapımı (Ara Yayıncılık, 1992) Bu Bir Pipo Değildir (Yapı Kredi Yayınları, 1993) Kelimeler ve Şeyler (imge Kitabevi Yayınları, 1994, 2001) Dostluğa Dair (Hil Yayınları, 1994) Bilginin Arkeolojisi (Birey Yayıncılık, 1999) Kendini Bilmek (Om Yayıncılık. 1999) Entelektüellerin Siyasi İşlevi [Seçme Yazılar 1] (Ayrıntı Yayınları, 2000) Özne ve iktidar [Seçme Yazılar 2] (Ayrıntı Yayınları, 2000) Büyük Kapatılma [Seçme Yazılar 3] (Ayrıntı Yayınları, 2000) Mehmet Ali Kılıçbay, 1945 yılında Ankara’da doğdu. Galatarasay Lisesi ni ve AÛ SBF'yi bitirdi, iktisat doktorası yaptı. Gazi Üniversitesi’nde ders veriyor, çeviri yapıyor, kitap yazıyor, polemik yapıyor. Kılıçbay'ın eserleri: Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim farzı (1982) Doğunun Devleti Batının Cumhuriyeti (Gece Yayınları, 1992; İmge Kitabevi Yayınları, 2001) Şehirler ve Kentler (Gece Yayınları, 1993; İmge Kitabevi Yayınları, 2000) Cumhuriyet ya da Birey Olmak (İmge Kitabevi Yayınları, 1995» 2001) Benim Polemiklerim (İmge Kitabevi Yayınları, 1995) Bu DünyayıYaşamak (İmge Kitabevi Yayınları. 1995) Felsefesiz Sanat Oy unsuz Tarih (imge Kitabevi Yayınları, 1996) Uyruktan Vatandaşa Geçimden iktisada (imge Kitabevi Yayınları, 1996) Siyasetsiz Siyaset (İmge Kitabevi Yayınları. 1998) Dinin Fiziği Demokrasinin Kimyası (İmge Kitabevi Yayınları, 1999) Efsaneler ve Gerçekler (A. Y. Ocak, 1. Ortaylı, 1. Togan, S. Divûçioğlu, S. Faroqhi, T. Timur ile birlikte, imge Kitabevi Yayınları, 2000) Ahşabın Öyküsü (imge Kitabevi Yayınları. 2000) Michel Foucault Les Mots a les Choses Une Archeologie des Sciences Humanies ISBN 975-533-075-5 Editions Gallimard, 1966 © İmge Kitabevi Yayınları, 1994 1 Baskı: Ocak 1994 2, Baskı: Ekim 2001. Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Haşan Tahsin Benli Kapak T. Tolga Özçelik Kapak Resmi Velazquez, Las Meninas Düzelti Eylem Soner Baskı ve Cilt Pelin Ofset (312) 418 70 93/94 imge Kitabevi Yayıncılık Paz. San. ve Tic. Ltd. Şti. Konur Sok; No: 3 Kızılay 06650 Ankara Tel: (312) 419 46 10 - 419 46 11 • Faks: (312) 425 29 87 İnternet: www.imge.com.tr • www.imgekitabevi.com E-Posta: [email protected] imgeimgekitabevi.com İmge Dağıtım Ankara Konur Sokak No: 43/A Kızılay Tel: (312) 417 50 95/96 - 418 28 65 Faks: (312) 425 65 32 İstanbul Mühürdar Cad No; 80 Kadıköy Tel: (216) 348 60 58 Faks: (216) 418 26 10 Michel Foucault Kelimeler ve Şeyler İnsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi Fransızca Aslından Çeviren Mehmet Ali Kılıçbay 2. Baskı Sunuş Théophile Gautier, Velâzquez'in Las Meninas’ini ilk kez gördüğünde, "tablo nerede?” diye haykırmaktan kendini alıkoyamamıştır. İlk bakışta, tablo basit bir konuyu işlemektedir. Kralın beş yaşındaki kızı infante Margarita, nedimeleri (las meninas) ve soytarılarıyla çevrelenmiş olarak tablonun ortasındadır. En dip tarafta, saray nazırının silueti görülmektedir, ama biraz daha yakından ve daha dikkatle bakılınca, tabloda başka kişilerin de olduğu fark edilmekledir. Dip duvarın üzerinde bir ayna vardır ve aynadan İspanya kralı IV. Felipe ile Avusturyalı kraliçe Maria-Anna'nın görüntüleri yansımaktadır. Ve ressamın bizzat kendisi, üzerinde çalıştığı tuvalde bize ters dönmüş olarak görülmektedir. O halde, resmi yapılan kimdir, kimlerdir? Tablonun adının belirttiği gibi, nedimeler mi, küçük prenses mi, yoksa kral ve kraliçe mi? Tablonun mekânı nerededir? Ressamın çalıştığı atölyede mi, yoksa kral ile kraliçenin bulunduğu yerde mi? Acaba iki tablo mu vardır? Biri gördüğümüz, diğeri de görmediğimiz, ama yapıldığını anladığımız. Asıl tablo hangisidir? Öte yandan, kral ile kraliçenin durdukları yer, aynı zamanda bizim de, seyircinin de durduğu yerdir. Las Meninas, bakanın bakılan olduğu ve tablonun kişilerinin arasına katıldığı tek resimdir; ayna kral ile kraliçenin,görüntüleriyle birlikte, bizimkini de yansıtmak durumundadır. Böylesine bir tablo, bilgiyi bir kerede ebediyete kadar verilmiş sayanları, eğer anlarlarsa, altüst edecek bir ele alış tarzına sahiptir. Bilginin, bayrak yarışı gibi birikimli ilerlediğine inanan, buna iman eden (ne yazık ki bunların çoğu bizim ülkemizde yaşıyor) kişiler bu tabloda sadece nedimeleri göreceklerdir. Foucault, Kelimeler ve Şeyler'i yazmaya, İnsan Bilimlerinin Arkeolojisi'ni oluşturmaya bu noktadan itibaren başlamaktadır. Yazar bu çok önemli ve fazlasıyla gürültü koparmış ve koparmakta olan eserinde, "biyoloji"den "psikoloji"ye, "dilbilim"den "iktisat"a kadar, insana ilişkin bütün bilgilerin ani değişimlerin ürünü olduklarını ortaya koymaktadır. Bu ani değişimler, bilgi edinmenin, bilgi sahibi olmanın örgütlenmesini tepeden tırnağa elden geçirmekte ve gelişimlerinin koşul ve sınırlarını her alanda tanımlayan epistemolojik bir bütünü (episteme) yeni baştan yaratmaktadır. Bilgi, bir kerede ebediyete kadar geçerli olmak üzere ne bulunur, ne de verilidir. Bilgi doğru veya yanlış olmak zorunda değildir. Bilgi bir episteme'nin çerçevesi içinde belirir. Çözümlemesi yapılan dönemlere göre, Rönesans episteme'sine benzerlik yasasının egemen olduğu, XVII. yüzyılda bunun yerine "akıl" gibi soyut bir kavramın hükmü altındaki bir çözümleme tarzının geçtiği görülmektedir. Foucault'ya göre, XIX. yüzyıl, "tarihsel zaman" fikrini devreye sokarak "temsiller" halinde örgütlenmiş olan analitik bilgiyi tahrip etmiş ve insana ilişkin "bilimsel" bir bilgi böylece mümkün hale gelmiştir; ama bu bilgi de yok olmaya mahkûmdur. Bu olağanüstü güçlükteki ve derinlikteki kitabı, felsefesiz, düşüncesiz ve bu yüzden de "dilsiz" bir toplumun diline çevirmeye kalkışmanın en mükemmelinden bir saçmalık olduğunu biliyorum; ama Las Meninas o kadar büyüleyici ki... M ehm et Ali Kılı çba y Ağu stos 199 3