T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI KAYSERİ RÂŞİD EFENDİ İHTİSAS KÜTÜPHANESİ’NDE BULUNAN ARAP DİLİ VE EDEBİYATINA DAİR EL YAZMASI ESERLERİN TASNİF VE TANITIMI ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) DANIŞMAN Prof. Dr. Recep DİKİCİ HAZIRLAYAN Ayhan YILDIZ KONYA- 2008 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ………………………………………………………………………………..I-II TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ………………………………………….…………...III KISALTMALAR……………………………………………………………………...IV GİRİŞ I. Raşit Efendi kütüphanesinin tarihçesi………………………………………...V-VI II. Yazma eserlerin tarihçesi……………………………………………………...VII III. El yazması eserlerde metodoloji…………………………………………..VIII-IX BİRİNCİ BÖLÜM A. DİL A1. Nahiv………………………………………………………………..………..1 A 2. Lügât………………………………………………………………..………. 69 A 3. Sarf………………………………………………………………..….....…..103 İKİNCİ BÖLÜM B. EDEBİYAT B1. Belâğat……………………………………………………………………. .. 145 B2. Edebi sözler…………………………………………………………… …… 228 B3.Darb-ı meseller………………………………………………………………. 249 B4. Şiir…………………………………………………………………………... 252 B5. Makâmât edebiyatı……………………………………………………….…. 269 B6. Kasîde edebiyatı……………………………………………………….…… 276 B7. Arûz ve kâfiye………………………………………………………………. 316 SONUÇ…………………………………………………………………..………..... 336 BİBLİYOĞRAFYA VE DİĞER KISALTMALAR………………………..….….… 337 İNDEKS Şahıs isimleri……………………………………………………………………..….. 339 Yer isimleri…………………………………………………………………………. .352 Kitap isimleri…………………………………………………………………………353 I ÖNSÖZ Her milletin kendine özgü tarihi ve kültürel mirası vardır. Devraldığımız kültür mirasının en önemlilerinden biri de ecdat yadigarı yazma eserlerdir. Yazma eserler yazılmış oldukları dönemdeki kültür ve edebiyatı, gizli kalmış ve tarihe mal olmuş değerleri günümüz insanının faydasına ve ilim Àlemine sunan değerli hazinelerdir. Bu eserlerin korunması, saklanması, tahribe uğrayanların tamir edilmesi gelecek nesillere sağlıklı bir şekilde aktarılması ve tanıtılması, milli kültürümüzün korunması bakımından çok önemlidir. Bu konuda çalışmalar çok eski dönemlerde başlamıştır. 17.yy.’ da KÀtip Çelebi tarafından kaleme alınan o günün şartlarında adeta büyük bir hazine diyebileceğimiz “Keşf eô-Ôunÿn” bu çalışmaların ilki sayılır. Yaptığımız çalışmalar bu tür kütüphanelerdeki gizli hazinelerin okuyucuya ulaşması ve gün ışığına çıkması bakımından büyük önemi haizdir. Tasnif ve tanıtım alanında organize ve geniş bir çalışma bulunmamaktadır. Araştırmacılara hareket noktası olması ve bu hususta daha kolay akademik çalışmalar yapmalarını sağlama düşüncesi beni söz konusu kütüphanedeki Arap Dili ve Edebiyatına dair eserleri tasnif etmeye ve tanıtımını yapmaya sevketmiştir. Bu konuda son dönemlerde Türkiye yazmaları toplu kataloğu, Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Arapça, Türkçe ve Farsça Yazmalar Katoloğu, Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İzmir Milli Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, GAL, Suplement, GAS vb. gibi çalışmalar yapılmıştır. Çalışma yapılırken şu hususlar göz önünde bulundurulmuştur: 1- Yazmaların sıra numarası birden başlayarak ardışık olarak verilmiştir. 2- Sıra numaralarının hemen yanında eserin adı verilmiştir. Nüshası var ise altında kaçıncı nüsha olduğu belirtilmiştir. II 3- Eserin adının altında kütüphane adı ve demirbaş numarası, eser risÀleli değil de tek eser ise tek numara, risÀleli ise önce demirbaş numarası sonra taksim (/ ) işareti konularak risÀlenin kaçıncı risÀle olduğu yazılmıştır. 4- Kitap adları ve müellifler transkripsiyon sistemine göre yazılmış eser hakkında kısa bilgiler verilmiştir. 5- Konular sadece birinci nüshada zikredilmiştir. 6- Aynı kitaptan birkaç nüsha olup başı ve sonu aynı olan nüshalarda, başı ve sonu tekrar yazılmamış önceki nüshaya atfedilmiştir. 7- Eserin müellifi kitap tanıtılırken yazılmış ancak hayatı kısaca dipnotta verilmiştir. Bu çalışma dil ve edebiyat olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Ayrıca çalış- mamın sonunda şahıs isimleri, kitap isimleri, yer isimleri indeksi verilmiştir. Birinci bölüm dil bölümü olup o da kendi arasında naóiv, lÿàat, sarf, olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır. İkinci bölümde ise edebiyat ele alınmış olup belÀàat, edebi sözler, darb-ı mesel edebiyatı, şiir, makamat edebiyatı, úaside, èaruz ve kafiye bölümlerinden oluşmaktadır. Bu çalışmalarımda bana büyük anlayış gösteren ve yardımlarını esirgemeyen Sayın hocam Prof. Dr. Recep Dikici Bey’e teşekkürü bir borç bilirim. Ayhan Yıldız Konya-2008 III TRANSKRİPSİYON : َ- : a, e ; -ِ : ı, i ; _ُ o ,ö ,u, ü Kısa sesliler : آ - ا - ى : a ; و -: u ; ى - : ı Uzun sesliler Sessizler : ء a ط : ù : ب : b ظ : ô ت : t ع : è ث : å غ: à ج : c ف : f ح : ó ق : ú خ : ò ك : k د : d ل : l ذ : õ م : m ر : r ن : n ز : z ه : h س : s و : v ش : ş ي : y ص : ã ض : ø, d Eser de Arapça Farsça kelimelerin mümkün olduğu kadar aslına uygun olarak okunması ve telaffuz edilmesi için yukarıdaki transkripsiyon kullanılmıştır. Bu sistem içinde: a) Harfi tarifli kelimelerin yazılışlarında şemsí ve kamerí harfler göz önünde bulundurularak müellif ve kitap adlarında harf-i tarifler ayrı olarak belirtilmiştir. b) Terkíp halindeki isim ve lakaplar bitişik olarak yazılmıştır. Mesela, Abdallah, CelÀleddín, AbdulúÀhir vb. IV KISALTMALAR A : Arapça b. : bin bxb : başka başka bk. : bakınız H. : Hicrí m. : miladi mm : milimetre no : numara ö. : ölümü s. : sayfa trz. : tarihsiz vd. : ve devamı yy. : Yüzyıl V RÁŞİT EFENDİ KÜTÜPHÁNESİNİN TARİHÇESİ I. Abdülhamit ve III. Selim döneminin tanınmış devlet adamlarından Reisü’l Küttab Mehmet RÀşit Efendi, Kayseri’nin Gesi nahiyesine bağlı Isbıdın Köyünde 1167/ 1753 yılında doğmuştur. RÀşit Efendi zeki, kültürlü, vakar sahibi , iyilik sever, doğruluk ve dürüstlükle tanınmış zamanın devlet adamları arasında özel bir mevki ve itibara sahip hızlı yazı yazmakta usta bir kÀtipti. Rivayete göre, kütüphanenin yaptırılmasına şu hadise sebep olmuştur: “Kütüp- hanenin ilk òÀfıô-ı kütüplerinden Bahçeci-ZÀde Meómed Efendi, İsùanbul’a gittiğinde hemşerisi Reísü’l-KüttÀb Meómed RÀşit Efendi’nin ziyaretine gider. RÀşit Efendi Kayseri’de bir mescid veya bir cami yaptırmak istediğini ve bunun hangi semte daha uygun olacağı hakkında Bahçeci-ZÀde ile istişare eder. Hoca Efendi şöyle der: “Kayseri’de cami ve mescid çoktur, bundan dolayı başka bir cami ve mescid yaptırmaya ihtiyaç yoktur. Bu şehir ilim ve irfan diyarı, Àlimler yatağı olduğu halde bunların çoğu belki tamamı çeşitli konularda aradıkları kitapların büyük bir kısmını bulamadıkları gibi müsbet fenlere ait bilgileri de öğrenip ihtiyaçlarını giderecek bir kütüphaneleri yoktur. Bu sebeple sizin şanınıza layık ve münasip olarak yapılacak en doğru iş ilim sahiplerinin aradıklarını bulabilecekleri bir kütüphane yaptırmanızdır der.” RÀşit Efendi de bu fikri kabul ederek işe başlamış adını daima yaşatacak ve eserini ebedi kılacak olan bu kütüphaneyi amcası Koca Ağa’nın nezaretinde 1796 yılında yaptırmıştır.” RÀşit Efendi bu kütüphanesine 925 cilt el yazması ve 18 cilt de İbrahim Müteferrika basması olmak üzere 943 cilt kıymetli kitap vakfetmiştir. Bu kitapların hepside ciltli olup özel kılıflar içerisine konmuştur. Kitapların muhtelif yerleri vakfın mührü ile mühürlenmiştir. Mühürde şu ibare yazılıdır: “Vaúafe HÀze’l-KitÀbe Meómed RÀşid İbni Caèfer Fevzí Ùaleben limerøÀtillÀhi TeèalÀ bi Şarùı en lÀ Yuòrace min HızÀnetihí àufire lehÿ ve livÀlideyhi 1211 Hicrí.” Bunun mÀnası: “Bu kitabı Allah rızası için kütüphaneden çıkartılmamak şartıyla CÀèfer Fevzioğlu Meómed RÀşid vakfetti. Kendisini, anne ve babasını Allah bağışlasın. Sene 1211 H.” Kütüphane her ne kadar bağımsız bir binaya sahip olsa da 75.Yıl İl Halk Kütüphanesine bağlı şube olarak hizmet vermektedir. Kütüphane 2002 yılından itibaren VI ihtisas kütüphanesi olarak hizmete devam etmektedir. Kütüphanede bulunan günümüz Türkçesi ile yazılmış 834 adet eser 75.Yıl İl Halk Kütüphanesine devredilmiştir. Şu anda İhtisas Kütüphanesinde 2004 adet el yazması eser, 6076 adet basma ve matbu eser ve bunlara ilaveten 146 adet de danışma kaynağı bulunmaktadır.1 1 Kayseri RÀşit Efendi Kütüphanesi tarihçesi Ali Rıza Karabulut 1994 Kayseri. VII YAZMALARIN TARİHÇESİ YAZMALARIN DOĞUŞU VE GELİŞMESİ Ülkelerin en değerli kültür varlıkları arasında yer alan, bilim, sanat ve kültür araştırmalarında en otantik kaynaklardan olan yazmalar, el ile yazılarak meydana getirilmiş eserlerdir. Papirüsten deriye, pamuk levhadan kâğıda kadar uzanan bu yolda konumuz, kâğıt üzerine el ile yazılan eserlerdir. Hiçbir yazma eser, basma eser gibi birbirinin aynısı değildir. Çoğu kez ayrı ayrı kişiler tarafından tek tek yazılarak çoğaltıldıkları için, her biri bazen bilerek, bazen de bilmeyerek atlama, ilâve veya herhangi bir kelimenin yanlış okunarak yazıya geçirilmesi dolayısıyla farklılıklar arz eder. İlk İslâm yazmacılığı, Hz. èOsmân’ın Úur’ân-ı Kerim’i istinsah ettirerek bir nüshasını Medine’ye, diğer nüshalarını da Kûfe, Basra ve Şam’a göndermesiyle başlar. İslâmiyet’te ilk yazmalar bu mushaflardır. Daha sonra kitap yazmacılığı gelişerek hadis-i şerif, siyer-i nebi gibi eserlerin yanında şiir, dil, tefsir, tıp ve fıkıh konularında da te’lif ve tercüme eserler yazılmaya başlanmıştır. Yazının daha kolay okunması için, hicrî birinci asırda noktalama ve harekeleme işaretleri kullanılmış, hicrî ikinci asırda ise Halil b. Aómed el-Farahidî tarafından, yazıya düzen getirilmiştir. Hicrî ikinci asırda kâğıdın bulunmasıyla yazmacılık oldukça ilerlemiş, hicrî dördüncü asırda ise papirüs, yerini kâğıda bırakmıştır. İslâm dünyasındaki yazma eser sayısı hakkında kesin bir sayı söylemek mümkün değildir. Dünyadaki Arapça yazmaların sayısı ile ilgili bilgi veren kaynaklara göre; en fazla Arapça yazma eser kolleksiyonu bulunan ülkeler sırasıyla: Türkiye, İran, Mısır, Irak, Suudi Arabistan, Fas, Suriye, Tunus, Yemen, Pakistan, Afganistan ve Cezayir’dir. Bunların dışında yazma eser koleksiyonlarına az da olsa Nijerya, Filistin, Ürdün, Bangladeş, Kuveyt, Katar, Umman, Birleşik Arap Emirlikleri, Arnavutluk, Bosna Hersek, Sudan, Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya ve Endonezya gibi ülkelerde de rastlanmaktadır.2 2 http://www.konyayazmakutup.gov.tr ; https://www.yazmalar.gov.tr VIII EL YAZMASI ESERLERDE METODOLOJİ El yazmaları genellikle aşağıdaki bölümlerden oluşmaktadır. Zahriye: Yaprağın (1a) yüzüdür. Daha ziyade tezhipli olan iç kapak için bu deyim kullanılır. Burada kitap adı, müellifin adı ve bazen de eserin kimin adına yazılmış olduğu kaydedilir. Zahriye kısmı her yazma eserde olmayabilir. Serlevha: Kimi yazmalarda metnin başladığı sayfanın (1b) üst kısmında bulunan, genellikle dikdörtgen veya üçgene benzeyen şekilde (ki buna mihrabiye denir.) süslemeli kısımdır. Burada Besmele veya kitabın adı yer alır. Yazma ve eski basmalarda eserin ilmî ve manevî değerini arttıran bazı kayıtlar vardır. Temellük kaydı: Mülkiyet kaydı da denilen ve kitabın kimin malı olduğu hakkındaki kayıttır. Genellikle yaprağın (1a) yüzünde yer alır. Sema kaydı: Eserin müellife okunduğu ve müellif tarafından düzeltildiği hakkındaki kayıttır. Bazı yazmalarda eserin sonunda yer alır. Mukabele kaydı: Müellif hattı olan esas nüsha, diğer tam veya iyi bir nüsha ile karşılaştırılmış olduğunu belirten kayıttır. Kimi kitaplarda sema kaydında olduğu gibi eserin sonunda bulunur. Besmele: Yazmalar besmele ile başlar. Hamdele: Allah’a hamd ve şükran bölümü “Elóamdülillâh” kelimesinin kısaltılmışıdır. Salvale: Peygambere dua ve methiye “övgü” nün yer aldığı bölüm. Dibâce / mukaddime: Esere giriş, önsöz bölümüdür. Müellif burada sebep-i telif kısmında eseri niçin yazdığını, kendi adını, eserin adını ve telif tarihini bildirir. Divanda ise şair, mahlâsını şiirler arasında verir. Fihrist: Yazma eserlerde fihrist bazen dibâce’den önce, bazen de sonra yer alır. Kitabın bölümleri olan cüz, fasıl ve bablarda açıklanır. Eserin metni: Eserin asıl bölümüdür.