2 Proje Ekibi: Orman Genel Müdürlüğü (Orman ve Su İşleri Bakanlığı) Projenin OGM Koordinatörü: Talat Memiş, Cemil Ün Projenin OGM Sorumlusu: Tülay M. Kocaman Projenin OGM Uzmanları: Selda Taş, Sibel Cengiz, Ferruh Albayrak, Saygın Kurtoğlu, Selma Akın Doğa Koruma Merkezi: Proje Koordinatörü: Dr. Uğur Zeydanlı Proje Yürütücüsü: Didem Ambarlı, Dr. Özge Balkız Bilimsel Koordinatör: Doç. Dr. Can Bilgin Koruma CBS ve Modelleme Uzmanı: Dr. Ayşe Turak CBS Uzmanları: Yeşim Kınıkoğlu, Mustafa Durmuş ve Semra Yalçın Projenin Küçük Memeli Danışmanı: Prof. Dr. Mustafa Sözen Projenin Kuş Danışmanı: Dr. Kiraz Erciyas ve Nizamettin Yavuz Projenin Herpetofauna Danışmanı: Doç. Dr. Çetin Ilgaz Projenin Bitki Danışmanı: Doç. Dr. Ergin Hamzaoğlu ve Prof. Dr. Mecit Vural Projenin Kelebek Danışmanı: Dr. Evrim Karaçetin Projenin Büyük Memeli Danışmanı: Hüseyin Ambarlı Biyolojik Çeşitlilik İzleme Birimi (Bilgi İşlem Dairesi- Orman ve Su İşleri Bakanlığı) Projenin BİB Koordinatörü: Etem Akgündüz Projenin BİB Sorumlusu: Ozan Çekiç Projenin BİB Uzmanı: Sühendan Karauz CBS Uzmanları WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) Projenin WWF-Türkiye Sorumlusu: Başak Avcıoğlu 3 Karadeniz Bölgesi Sistematik Koruma Planlaması Doğa Koruma Merkezi, Ankara, Türkiye Erişim: [www.dkm.org.tr] © Doğa Koruma Merkezi (DKM), 2011 Ortadoğu Sitesi, 1589. Sok. No:4, Yüzüncüyıl, Ankara Tel: (312) 287 8144 Faks: (312) 286 6820 www.dkm.org.tr [email protected] 1. Basım Ankara, 2011 Referans gösterme: Turak, A., Balkız, Ö., Ambarlı, D., Durmuş, M., Özkil, A., Yalçın, S., Özüt, D., Kınıkoğlu, Y., Meydan Kocaman, T., Cengiz, S., Albayrak, F., Kurt, B., Zeydanlı, U., Bilgin C. 2011. Karadeniz Bölgesi Sistematik Koruma Planlaması. Ankara. Doğa Koruma Merkezi. Erişim: *www.dkm.org.tr+ Bu kitapta kullanılan bütün fotoğrafların kullanım hakkı fotoğrafçılara aittir. Fotoğraflar, hak sahibinin yazılı izni olmadan çoğaltılamaz ya da başka amaçlarla kullanılamaz. Kapak Fotoğrafı: © Uğur Zeydanlı 4 İçindekiler İçindekiler ................................................................................................................. 5 Karadeniz Bölgesi – Genel Bilgiler ........................................................................ 10 Sistematik Koruma Planlaması.............................................................................. 13 A. Genel Özellikleri ...................................................................................................................... 13 B. Sistematik Koruma Planlaması Aşamaları ............................................................................. 15 C. Türkiye’de Koruma Çalışmaları ve Sistematik Koruma Planlaması ................................... 18 Biyolojik Veriler ....................................................................................................... 21 A. Ekolojik Bölgeler ve Alt-Ekolojik Bölgeler: ............................................................................ 23 B. Bitki Örtüsü .............................................................................................................................. 33 C. Yaşambirlikleri ......................................................................................................................... 41 D. Kuşlar ....................................................................................................................................... 50 E. Büyük Memeliler ...................................................................................................................... 54 F. Küçük Memeliler ...................................................................................................................... 57 G. Sürüngen ve Çiftyaşarlar ........................................................................................................ 59 H. Kelebekler ................................................................................................................................ 62 I. Endemik Bitkiler ........................................................................................................................ 65 K. İklim Değişikliği ...................................................................................................................... 68 Sosyo-Ekonomik Veriler......................................................................................... 77 A. Tehdit Analizi: ......................................................................................................................... 78 B. Maliyet Analizi: ........................................................................................................................ 83 C. Karadeniz Bölgesi'nde Koruma Fırsatları .............................................................................. 85 Alandaki Koruma Yapıları ..................................................................................... 93 A. Korunan alanlar ....................................................................................................................... 93 B. Muhafaza Ormanları ve Muhafaza İşletme Sınıfı ................................................................. 97 C. Diğer önemli alanlar ................................................................................................................ 98 Öncelikli Biyolojik Çeşitlilik Alanlarının Seçimi ................................................. 101 A. Verilerin çalışma birimlerine aktarılması ............................................................................ 101 B. Önem puanlarının belirlenmesi ............................................................................................ 102 C. Koruma hedeflerinin belirlenmesi ........................................................................................ 105 D. Alanların seçimi ..................................................................................................................... 106 E. Analiz sonuçları: ..................................................................................................................... 108 F. Öncelikli Alanlar:.................................................................................................................... 113 Kaynakça ............................................................................................................. 115 5 Haritalar Harita 1.1: Karadeniz Bölgesi Sistematik Koruma Planlaması Projesi alanı Harita 2.1: Türkiye’deki Sistematik Koruma Planlaması çalışmalarının durumu Harita 3.1: Türkiye ve civarının ekolojik bölgeleri (Olson ve Dinerstein, 2002) Harita 3.2: Proje alanındaki ekolojik bölgeler ve alt-ekolojik bölgeler Harita 3.3: Karadeniz Bölgesi yıllık ortalama sıcaklık Harita 3.4: Karadeniz Bölgesi yıllık ortalama yağış Harita 3.5: Batı Karadeniz Ardı Yarı Nemli-Soğuk Ormanları ve Çalılıkları Alt-Ekolojik Bölgesi’ndeki kayın ve karaçam ormanlarının dağılımı Harita 3.6: Orta ve Batı Karadeniz Yarı Nemli-Ilıman Çöküntü Ekosistemleri Alt-Ekolojik Bölgesi, kızılçam ormanlarının dağılımı ve yıllık ortalama yağış farkı Harita 3.7: Doğu Karadeniz Ardı Yarı Nemli-Soğuk Ormanları Alt-Ekolojik Bölgesi yıllık ortalama yağış Harita 3.8: Doğu Karadeniz Ardı Yarı Nemli-Soğuk Ormanları Alt-Ekolojik Bölgesi karasallık değeri Harita 3.9: Orta Karadeniz Ardı Yarı Nemli-Soğuk Ormanları ve Çalılıkları Alt-Ekolojik Bölgesi karasallık değeri Harita 3.10: Batı Karadeniz Ardı Yarı Nemli-Soğuk Ormanları ve Çalılıkları Alt-Ekolojik Bölgesi güneybatıdan gelen Akdeniz iklimi etkisi Harita 3.11: Fizyonomik sınıflara göre bölgenin bitki örtüsü Harita 3.12: Alyanslara göre bölgenin bitki örtüsü Harita 3.13: Bölgenin En geniş alanı kaplayan 10 yaşambirliği Harita 3.14: Yaşambirliği zenginliği Harita 3.15: Proje alanında kayıt verisi bulunan lokaliteler (kırmızı noktalar) proje bölgesinin 5 km tampon verilmiş alanında yükselti üzerinde sunulmuştur (beyaz çizgiler il sınırlarını göstermektedir). Harita 3.16: Kuş türü zenginliği Harita 3.17: Büyük memeli tür zenginliği Harita 3.18: Küçük memeli tür zenginliği 6 Harita 3.19: Sürüngen ve çiftyaşarlar tür zenginliği Harita 3.20: Kelebek türleri zenginliği Harita 3.21: Endemik bitki tür zenginliği Harita 3.22: Yıllık ortalama sıcaklık değerleri Harita 3.23: En yüksek ve en düşük ortalama sıcaklık değerleri farkı (karasallık) Harita 3.24: Yıllık ortalama yağış Harita 3.25: Ortalama yağışın mevsimsel farklılığı Harita 3.26: İklim değişikliğinden etkilenecek alanlar Harita 4.1: Karadeniz Bölgesi’nde korumanın aciliyeti Harita 4.2: Karadeniz Bölgesi’nde korumanın zorluğu Harita 5.1: Karadeniz Bölgesi korunan alanlar haritası Harita 6.1: Kare sayısına göre hedefe ulaşma oranındaki değişim Harita 6.2: Karadeniz Bölgesi koruma öncelikli alanlar haritası Resimler Resim 1.1: Bolu Dağlarından Göknar, Sarıçam ve Kayın ormanı Resim 3.1: Bolu Dağları Resim 3.2: Köroğlu Dağları Resim 3.3: Giresun Harşit Vadisi Resim 3.4: Sürmeli Çalıkuşu (Regulus ignicapillus) ibreli ve karışık ormanlarda görülür (Foto: Mustafa Sözen) Resim 3.5: Vaşak (Lynx lynx) popülasyonları genelde bölgede iyi durumdadır (Foto: ODTÜ BKL) Resim 3.6: Doğu Karadeniz’de yayılış gösteren Kısakulaklı Kırfaresi (Microtus majori) (Foto: Deniz Özüt) 7 Resim 3.7: Doğu Karadeniz’de yayılış gösteren Kafkas semenderi (Mertansiella caucasica) (Foto: Deniz Özüt) Resim 3.8: Doğu Karadeniz’de dar yayılışlı ve yüksek tehdit altında olan bir tür, Kafkasya azameti (Colias caucasica) (Foto: Ahmet Baytaş) Resim3.9: Bölgesel endemik bir tür, Mecnun güzelesmeri (Erebia melancholica). (Foto: Szabolcs Safian) Resim 3.10: Doğu Karadeniz’de yayılış gösteren endemik bir çalı türü, Rhodothamnus sessilifolius (Foto: Özgür Eminağaoğlu) Resim 3.11: Doğu Karadeniz’de yayılış gösteren endemik bir tür, Kafkas üvezi (Sorbus caucasica) (Foto: Özgür Eminağaoğlu) Resim 3.12: Sera gazı (karbon) salımları ve küresel sıcaklıkların uzun yıllar ortalamalarından sapması (Bilgin ve Türkeş, 2008) Resim 4.1: Altındere Vadisinde küçükbaş hayvancılık Resim 4.2: Tehdit Analizi Çalıştayı Resim 4.3: Tehdit analizinde kullanılan ilişki fonksiyonları. Bu fonksiyonlar, tehdit kaynağından belirli mesafelerde (m1, m2) tehdidin etkisinin nasıl azaldığını tanımlamaktadır; a) doğrusal azalan, b) J azalan, c) S azalan) Resim 4.4: Ekosistem Tabanlı Fonksiyonel Orman Planlaması çalışmasından bir örnek Resim 4.5: Koruma Fırsatları Katmanı Resim 4.6: Karadeniz Bölgesinin önemli turizm noktalarından Sümela Manastırı Resim 4.7: Çoruh Vadisinde tarım Resim 5.1: Kökez Tabiatı Koruma Alanı Tablolar Tablo 3.1: Tür gruplarına göre Karadeniz Bölgesi’nde yayılış gösteren türlerin sayıları (tür grubundaki tüm türler, endemik türler, tehdit altındaki türler ve hedef türler) Tablo 3.2: Sadeleştirilmiş ve gruplanmış alyanslar Tablo 3.3: En geniş alanı kaplayan 10 yaşambirliği Tablo 3.4: Yaşambirlikleri ve alanları 8 Tablo 3.5: Proje bölgesinde yaşadığı bilinen tehdit altındaki kuş türleri ve küresel IUCN statüleri Tablo 3.6: Proje bölgesinde yaşadığı bilinen büyük memeli türleri ve bu türlerin küresel IUCN statüleri. Analize dahil edilenlerin adları koyu renkle yazılmıştır. Tablo 3.7: Analize dahil edilen hedef küçük memeli türleri: Endemizm ve tehdit kategorileri Tablo 3.8: Sistematik Koruma Planlaması çalışmasına dahil edilen hedef herpetofauna türleri ve bu türlerin endemiklik ve tehdit kategorileri Tablo 3.9: Türkiye ve Karadeniz için minimum ve maksimum değişim değerleri Tablo 3.10: Türkiye ve Karadeniz için minimum ve maksimum değişim değerlerinin aralıklara bölünerek gruplara ayrılması Tablo 4.1. Karadeniz Bölgesi’nde biyolojik çeşitliliği tehdit eden insan faaliyetleri Tablo 5.1: Karadeniz bölgesindeki korunan alanlar Tablo 5.2. Karadeniz bölgesinde, diğer yaklaşımlarla tespit edilmiş çeşitli tür grupları için önemli alanlar. Tablo 6.1: Senaryoların oluşturulma amaçları ve kıyaslar Tablo 6.2: Analizde kullanılan algoritmalar ve parametreler Tablo 6.3: Koruma öncelikli alanların mevcut korunan alanlar ile örtüşme miktarı Tablo 6.4: Farklı senaryolar ve katsayıları Tablo 6.5: Optimum alan setini oluşturan kareler (koordinatlar UTM Zon 37 olarak verilmiştir) 9 Bölüm 1 Karadeniz Bölgesi – Genel Bilgiler Karadeniz bölgesi yaklaşık 135.000 km2’lik yüzey alanıyla Türkiye’nin %18’lik bir kısmını kapsar. Gürcistan sınırıyla Adapazarı Ovası arasında kalan Karadeniz Bölgesinin batı – doğu uzantısı 1000 km’yi bulur. Denize paralel uzanan Kuzey Anadolu Dağları bölgenin genel karakterini belirler. Kuzey Anadolu Dağları belli aralıklarla meydana gelen orojenik hareketlerle oluşmuştur. Miyosen sonundan Kuvarterner döneme kadar devam eden tektonik hareketler ve kompresyonlar sonucunda büyük fay sistemleri meydana gelmiştir. Kırık hatlar boyunca magma yeryüzüne yayılmıştır. Yer yer tortullar ile ara tabakalı olan volkanik araziler, Karadeniz Bölgesi’nin doğu kıyılarında ve iç-batı kısımlarında yaygındır. Bu hareketlenmeler sonucunda Kuzey Anadolu Sıradağları’nın güneyinde Kuzey Anadolu Fay Hattı oluşmuştur. Harita 1.1: Karadeniz Bölgesi Sistematik Koruma Planlaması Projesi alanı Dağ silsilesinin en yüksek noktası doğu bölümünde bulunan Kaçkar Zirvesidir (3932 m). Bölgenin batısında daha alçak olan dağlar doğuya gittikçe yükselir ve Büyük Kafkas Dağlarıyla birleşir. Karadeniz bölgesinin kıyıları girintili çıkıntılı yapıda değildir. Kızılırmak ve Yeşilırmak deltaları geniş alanlar şeklinde denize doğru uzanır. Bölge su kaynakları açısından oldukça zengindir: Kızılırmak, Yeşilırmak ve Çoruh gibi büyük debili nehirlerin yanında dağ vadilerinde yer alan ve hızlı akan dereler mevcuttur. 10