Welke methode(s) kan AFC Ajax gebruiken om het eetgedrag van de jeugdspelers te verbeteren door beïnvloeding van de ouders? Bachelor opleiding Voeding & Diëtetiek Hogeschool van Amsterdam 2015124 Rosanna Snijder & Melissa Vissie Welke methode(s) kan AFC Ajax gebruiken om het eetgedrag van de jeugdspelers te verbeteren door beïnvloeding van de ouders? Auteurs: Rosanna Snijder en Melissa Vissie Afstudeernummer: 2015124 Opdrachtgever: AFC Ajax Borchlandweg 16-18 1082 LR Amsterdam Praktijkbegeleider: Peter Res Docentbegeleider: Anne-Marijke Ambergen Examinator: Linda Kromhout Datum: 30-12-2014 2 Voorwoord Deze scriptie is geschreven ter afronding van de studie Voeding en Diëtetiek aan de Hogeschool van Amsterdam in de periode september 2014 tot en met januari 2015. Vanuit profvoetbalclub Ajax is ons gevraagd onderzoek te doen naar de informatiebehoefte van ouders van jeugdspelers met betrekking tot gezonde voeding. Onderzocht is de bereidwilligheid van ouders om de voeding van hun kind aan te passen. Hiervoor zullen ze eerst hun eigen eetgewoonten moeten aanpassen. Dit kan bereikt worden door met behulp van de Stages of Change te bekijken in welke fase van gedragsverandering de ouders zich bevinden en daar de voorlichting op aan te passen. Wij hebben met veel plezier aan deze scriptie gewerkt en kijken met tevredenheid terug op de afgelopen vijf maanden. Graag willen wij iedereen bedanken die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van deze scriptie. Wij willen in het bijzonder onze docentbegeleider Anne-Marijke Ambergen bedanken voor de fijne samenwerking en praktijkbegeleider Peter Res voor het inzetten van zijn wetenschappelijke kennis en ervaring. Tot slot bedanken wij Aldo Zuddas en Pieter Snijder voor hun kritische blik en positieve feedback. Wij wensen u veel leesplezier! Melissa Vissie & Rosanna Snijder Amsterdam, januari 2015 3 Samenvatting Inleiding: Uit intern onderzoek van AFC Ajax is gebleken dat de voeding van veel onder- en middenbouwspelers (6-15 jaar) nog niet optimaal is. Een manier om de voedingsinname te beïnvloeden is het stimuleren van gedragsverandering bij de ouders. De voedselkeuze van deze spelers wordt namelijk nog (groten)deels door de ouders bepaald. Ajax heeft momenteel geen concreet beeld hoe zij de ouders passende informatie kunnen bieden, dat leidt tot gedragsverandering. Het is belangrijk te weten in welk gedragsstadium ouders zich bevinden, omdat de manier van voorlichten per gedragsstadium kan verschillen. De onderzoeksvraag luidt dan ook: In welk gedragsstadium van de Stages of Change met betrekking tot gezonde voeding en sportprestaties bevinden de ouders van spelers in de onder- en middenbouw (6-15 jaar) van AFC Ajax zich en welke methode(s) kan AFC Ajax gebruiken om de ouders in een volgend gedragsstadium te krijgen? Methoden: Er is een korte literatuurstudie uitgevoerd naar onder andere de voorbeeldfunctie van ouders, het Stages of Change Model en voorlichtingsmethodieken. Dertig respondenten zijn met behulp van twee aselecte steekproeven in SPSS getrokken voor zowel de onder- als middenbouw. Vervolgens zijn zij aan de hand van een grotendeels gesloten vragenlijst geïnterviewd. De antwoorden op de gesloten vragen zijn met behulp van SPSS in percentages omgezet en de open vragen zijn met behulp van WORD geanalyseerd. Hierna is bepaald in welke fase van het gedragsveranderingsmodel de Stages of Change de ouders van de onder- en middenbouwspelers zich bevinden met betrekking tot het verbeteren van hun eigen eetgedrag en het eetgedrag van hun zoon. Tot slot zijn methodieken per fase van de Stages of Change in kaart gebracht. Met de uitkomsten van de interviews en het literatuuronderzoek is er een adviesrapport opgesteld met concrete tips en praktische adviezen voor Ajax. Resultaten: De ouders van onderbouwspelers vallen grotendeels in de contemplatie- en actiefase. De ouders van middenbouwspelers bevinden zich voornamelijk in de preparatie- en actiefase. Vierenzestig procent van de respondenten heeft behoefte aan extra informatie omtrent gezonde (sport)voeding. Zij worden het liefst voorgelicht door middel van sociale media, een workshop sportvoeding, een receptenboek of een persoonlijk gesprek met een (sport)diëtist. Veel respondenten zijn geïnteresseerd in de voedingsbehoefte van hun zoon. Enkele respondenten hebben ook interesse in informatie omtrent voedselallergieën en verantwoord aankomen/afvallen. De respondenten vinden het belangrijk dat Ajax meewerkt bij het verbeteren van de voeding. Zij vinden dat Ajax meer moet toezien op wat de jongens eten bij de club. Conclusie: Ajax kan twee methodieken gebruiken om ouders in een volgende gedragsfase te krijgen. Dit zijn voorlichting op maat (tailoring) en de zelfregulatie methode. Bij ouders van onderbouwspelers moet het accent liggen op het vergroten van de kennis en bewustwording en bij ouders van de middenbouw meer op het stellen van doelen en het maken van concrete plannen. Daarnaast moet rekening worden gehouden met persoonlijke determinanten zoals de attitude, sociale steun en zelfeffectiviteit. Trefwoorden: gedragsverandering, voorlichting, Stages of Change, voetbal, voeding 4 Inhoudsopgave Voorwoord .......................................................................................................................................... 3 Samenvatting ...................................................................................................................................... 4 Begrippenlijst ...................................................................................................................................... 6 1 Inleiding ........................................................................................................................................... 7 1.1 Achtergrond ............................................................................................................................. 7 1.2 Aanleiding ................................................................................................................................ 7 1.3 Doel- en probleemstelling ....................................................................................................... 7 1.4 Indeling scriptie ....................................................................................................................... 7 2 Materialen en methoden ............................................................................................................... 8 2.1 Onderzoeksmethode ............................................................................................................... 8 2.1.2 Onderzoeksgroep .................................................................................................................... 8 2.1.3 In- en exclusiecriteria .............................................................................................................. 8 2.1.4 Vergelijkingsgroepen ............................................................................................................... 8 2.2 Gegevensverzameling ............................................................................................................. 9 2.2.1 Deskresearch ........................................................................................................................... 9 2.2.2 Fieldresearch ........................................................................................................................... 9 2.3 Statistiek ................................................................................................................................ 10 3 Resultaten literatuuronderzoek ................................................................................................... 11 3.1 Gedragsmodellen .................................................................................................................. 11 3.2 De fases van het Stages of Change Model ............................................................................ 12 3.3 Het Transtheoretisch Model en de Stages of Change in andere onderzoeken..................... 13 3.4 Determinanten van gedrag ................................................................................................... 13 3.5 Voorlichting ........................................................................................................................... 15 3.6 Sportvoeding ......................................................................................................................... 17 3.7 Cultuurverschillen.................................................................................................................. 17 4 Resultaten ..................................................................................................................................... 19 4.1 Belangrijke uitkomsten van de vragenlijst ............................................................................ 19 4.2 Indeling van gedragsfases ..................................................................................................... 25 4.3 Samenvatting van de resultaten ........................................................................................... 28 5 Discussie ........................................................................................................................................ 29 5.1 Antwoord op de probleemstelling ........................................................................................ 29 5.2 Belangrijkste resultaten......................................................................................................... 29 5.3 Sterke en zwakke punten ...................................................................................................... 30 5.4 Conclusie ............................................................................................................................... 31 5.5 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek en Quick Wins ......................................................... 32 6 Literatuurlijst ................................................................................................................................ 33 7 Bijlagen .......................................................................................................................................... 37 Bijlage I: De vragenlijst ................................................................................................................. 37 Bijlage II: Antwoorden gesloten vragen en indelingslijst gedragsfases ........................................ 46 Bijlage III: Antwoorden open vragen ............................................................................................. 48 Bijlage IV: Beredenering van gedragsfase ...................................................................................... 56 5 Begrippenlijst Ambivalentie Het ervaren van twee tegenovergestelde gedachten of gevoelens, waardoor geen keuze gemaakt kan worden Aselecte steekproef Als alle elementen uit de populatie dezelfde kans hebben om in de steekproef te worden opgenomen Determinant Factor die een ontwikkeling of een toestand (mede) bepaalt Intrinsieke motivatie Een vorm van motivatie die vanuit de persoon zelf komt Modeling Gedragstherapeutische vaardigheid waarbij het gewenste gedrag vele malen wordt voorgedaan, zodat de persoon die moet veranderen dit uiteindelijk gaat herhalen Sociale steun Sociale steun ontvang je binnen sociale relaties met andere mensen in de omgeving. Voorbeelden van deze interacties zijn een compliment, advies of het krijgen van gezelschap Tailoring Een methodiek om voorlichting-op-maat te realiseren, door middel van voorlichtingsprogramma’s af te stemmen op ideeën, wensen en behoeften van verschillende individuen in een groep Zelf-effectiviteit Het vertrouwen van een persoon in de eigen bekwaamheid om met succes invloed uit te oefenen op zijn of haar omgeving Zelfregulatie Het proces waarin een individu controle krijgt over zichtzelf, het gedrag en de omgeving door middel van observatie en stellen van haalbare doelen 6 1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt achtereenvolgens de achtergrond en aanleiding van dit onderzoek toegelicht, de doelstelling en de probleemstelling geformuleerd en wordt kort de opbouw van de scriptie weergegeven. 1.1 Achtergrond De afgelopen tien jaar is er veel onderzoek gedaan naar de invloed van omgevingsfactoren op het eetgedrag van kinderen. Vereecken, Keukelier en Maes (1) zien een verband tussen de kennis en attitude van moeders en de voedingsinname van hun kinderen. Het eetgedrag van ouders is van invloed op de voedselvoorkeur en voedingsgewoonten van kinderen (2). Om het eetgedrag van kinderen te veranderen zal het eetgedrag van ouders beïnvloed moeten worden. De voedingssituatie van veel jonge sporters is voor verbetering vatbaar. Mannelijke voetballers krijgen over het algemeen te weinig koolhydraten binnen en teveel verzadigde vetten (3,4). Onderzoek naar het effect van voedingsvoorlichting gericht op ouders en jeugdspelers van voetbalverenigingen wijst uit dat voedingsadviezen aan het begin van de competitie leiden tot een verbeterde voedingsinname van spelers (5). Er is voor gekozen om het geven van voedingsadviezen te baseren op de fases van het Stages of Change Model. Dit kan ervoor zorgen dat de toekomstige adviezen sneller worden aangenomen. Het Stages of Change Model is een beschrijvend model, dat als leidraad kan dienen in het proces van gedragsverandering. Het is belangrijk te weten in welk gedragsstadium ouders zitten, omdat de manier van voorlichten per gedragsstadium verschilt (6). In hoofdstuk 3.2 wordt hier dieper op in gegaan. Naast de Stages of Change is het vertrouwen in de eigen bekwaamheid (zelfeffectiviteit) belangrijk (7). 1.2 Aanleiding De Nederlandse profvoetbalclub AFC Ajax is één van de drie traditionele topclubs van Nederland. Voeding speelt in de visie van de club een belangrijke rol bij het behalen van optimale sportprestaties. Vorig jaar is de voeding van jeugdspelers geanalyseerd aan de hand van eetdagboekjes. Hieruit bleek dat de voeding van veel spelers geoptimaliseerd kan worden (8). Daarnaast heeft voedingskundige Peter Res geconstateerd dat ouders behoefte hebben aan voedingsvoorlichting. Hier wil hij namens Ajax graag gehoor aan geven. 1.3 Doel- en probleemstelling Het doel is om te onderzoeken hoe gedragsverandering bereikt kan worden bij de ouders van de onder- en middenbouwspelers van Ajax, zodat het voedingsgedrag van de spelers geoptimaliseerd kan worden, als één van de voorwaarden voor de spelers om beter te gaan presteren. Probleemstelling: In welk gedragsstadium van de Stages of Change met betrekking tot gezonde voeding bevinden de ouders van spelers in de onder- en middenbouw (6-15 jaar) van AFC Ajax zich en welke methode(s) kan AFC Ajax gebruiken om de ouders in een volgend gedragsstadium te krijgen? 1.4 Indeling scriptie Na deze inleiding worden in hoofdstuk 2 de materialen en methoden benoemd die zijn gebruikt voor dit onderzoek. In hoofdstuk 3 wordt er ingegaan op meerdere gedragsveranderingsmodellen waaronder de Stages of Change. Vervolgens worden de determinanten van gedrag en verschillende voorlichtingsmethoden uitgelicht. Factoren als religie en cultuur zullen in dit hoofdstuk ook aan bod komen. In hoofdstuk 4 komen de belangrijkste resultaten en uitkomsten van het onderzoek voorbij. In hoofdstuk 5 worden de sterke en zwakke punten van het onderzoek benoemd. Tot slot wordt er een conclusie getrokken en een advies gegeven voor eventueel vervolgonderzoek. 7 2 Materialen en methoden 2.1 Onderzoeksmethode Dit onderzoek betreft een casestudy (9). Het onderzoek richtte zich op de sociale processen die zich afspelen tussen Ajax, ouders en de jeugdspelers. Om antwoord te kunnen geven op de probleemstelling zijn de volgende methoden gebruikt:  Literatuuronderzoek;  Interviews met ouders/verzorgers van jeugdspelers. 2.1.2 Onderzoeksgroep In de onderbouw spelen 112 jongens (leeftijd 6-11 jaar) en in de middenbouw 57 (leeftijd 12-15 jaar). Het totaal aantal ouders dat meedeed aan dit onderzoek was 30 (n=30). Dit betrof 15 ouders van onderbouwspelers en 15 ouders van middenbouwspelers. Deze groep is geselecteerd door middel van twee aselecte steekproeven in SPSS versie 22.0. De geselecteerde ouders/verzorgers zijn per e- mail op de hoogte gesteld en telefonisch benaderd voor het maken van een afspraak op locatie. 2.1.3 In- en exclusiecriteria Inclusiecriteria Literatuur was geschikt als het voldeed aan de volgende voorwaarden:  De onderzoeksgroep van de artikelen bestaat uit ouders, kinderen en/of adolescenten. Een ouder was geschikt als hij/zij voldeed aan de volgende voorwaarden:  Er minimaal één zoon voetbalt in één van de jeugdelftallen van AFC Ajax (F1 t/m B2);  De ouder per dag minimaal twee maaltijden van het kind verzorgt. Exclusiecriteria  Literatuur heeft niet de juiste onderzoeksgroep (zie inclusiecriteria);  Ouders werden uitgesloten van deelname aan dit onderzoek als zij niet voldeden aan deze inclusiecriteria. 2.1.4 Vergelijkingsgroepen In dit onderzoek zijn vier groepen met elkaar vergeleken:  Ouders van onderbouwspelers en ouders van middenbouwspelers: respondenten van wie de zoon in de D2, E1, E2/E3, F1 of F2 speelt, behoren tot de groep onderbouw. Respondenten van wie de zoon in de D1, B2, C1 of C2 speelt, behoren tot de groep middenbouw.  Laag opgeleid en hoogopgeleid (HBO of hoger): respondenten die een lagere opleiding dan HBO hebben afgerond, behoren tot de groep laagopgeleid. Respondenten die HBO of hoger hebben afgerond behoren tot de groep hoogopgeleid.  Allochtone ouders en autochtone ouders: respondenten met een zoon van wie beide ouders geboren zijn in Nederland, behoren tot de groep autochtoon. Respondenten met een zoon die minimaal 1 ouder heeft die niet in Nederland is geboren, behoren tot de groep allochtoon1.  Gezinssamenstelling: respondenten die een (nieuwe) partner hebben en gehuwd zijn of samenwonen behoren tot de groep gehuwd/samenwonend met kinderen. Respondenten die alleen met hun kinderen wonen behoren tot de groep alleenstaand met kinderen. 1 Bij deze groepsindeling is gekeken naar de etniciteit van de jeugdspelers. Als de jeugdspeler allochtoon is (met minimaal 1 ouder die niet in Nederland is geboren), valt de respondent ook onder allochtoon. Het kan voorkomen dat de geïnterviewde respondent, zelf wel in Nederland is geboren. Andersom geldt ook: Een geïnterviewde respondent die zelf in Nederland is geboren, maar waarvan de andere ouder van zijn/haar zoon niet in Nederland is geboren, valt ook onder allochtoon. 8 2.2 Gegevensverzameling 2.2.1 Deskresearch Door middel van literatuuronderzoek is informatie verzameld over de Stages of Change, voorlichtingsmethoden en de ouderlijke invloed op het eetgedrag van kinderen. Voor het vinden van literatuur is gebruik gemaakt van artikelen in de online databases PubMed, ScienceDirect en Springerlink. De volgende Engelse zoektermen zijn gebruikt: o Transtheoretical Model o Upbringing o Motivational Interviewing o Sports nutrition o Food habits o Youth o (Parental) education o Parents o Behavioral change o Mother’s nutritional knowledge Behalve het gebruik van databases is ook gekeken naar relevante artikelen die stonden vermeld in de literatuurlijst van gevonden artikelen. Ook is gebruik gemaakt van de websites van TNO en het Nationaal Kompas Volksgezondheid en de boeken: Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering: een planmatige aanpak van J. Brug en Projecten voor gezondheidspromotie: Een handleiding voor kwaliteitsvol werken van G. Scheerder. De kwaliteit van een artikel is beoordeeld aan de hand van de onderzoeksgroep en de studieopzet. Om de kwaliteit van de onderzoekspublicaties te beoordelen is er gekeken naar de bewijskracht, ook wel ‘Level of Evidence’ genoemd (10). De bewijskracht van onderzoekspublicaties was afhankelijk van de gekozen studieopzet. In tabel 1 staan vijf soorten onderzoeken. In dit onderzoek is vooral gebruik gemaakt van literatuur met een bewijskracht van A1, A2 of B. De literatuurstudie diende als basis voor de interviewvragen en voor het opstellen van het adviesrapport. Tabel 1 Verschillende niveaus van bewijs (10) A1 systematische reviews (meta-analyse) A2 gerandomiseerd vergelijkend onderzoek (dubbelblind) B gerandomiseerd vergelijkend onderzoek van matige kwaliteit of onvoldoende omvang (niet-gerandomiseerd, patiënt-controle-onderzoek) C niet vergelijkend onderzoek D mening van deskundigen 2.2.2 Fieldresearch Er is gekozen voor een gedeeltelijk gestructureerd interview. De informatie uit de deskresearch is gebruikt bij het opstellen van de vragenlijst. Zodoende werd duidelijk welke vragen gesteld moesten worden. Buiten de vragenlijst om was er voldoende ruimte voor de respondent om vrijuit te spreken. Er zijn 22 vragenlijsten face-to-face in de kantine van sportcomplex de Toekomst afgenomen. Acht interviews zijn telefonisch afgenomen. De vragenlijst bevat 44 vragen en is terug te vinden in bijlage I. In de vragenlijst zijn meerdere variabelen gemeten waaronder het geslacht, gezinssituatie, opleidingsniveau, leeftijd en achtergrond. Non respons 27 ouders wilden meewerken aan het onderzoek. Eén ouder van de onderbouw wilde niet meewerken en twee ouders van de middenbouw konden niet worden bereikt. Door middel van twee nieuwe aselecte steekproeven in SPSS zijn drie nieuwe respondenten geselecteerd. 9 2.3 Statistiek De resultaten van de gesloten vragen (zie bijlage II) zijn weergegeven in percentages en berekend in IBM SPSS Statistics 22.0 met de procedure crosstabs. De SPSS output van de vergelijkingsgroepen (zie 2.1.4) zijn vervolgens met elkaar vergeleken. 10