1 Je bibbers de baas 3 Je bibbers de baas Faalangsttraining voor kinderen Drs.MariannevanderZalm-Grisnich BohnStafleuvanLoghum Houten2009 4 Jebibbersdebaas ©2009BohnStafleuvanLoghum,Houten Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigd,opgeslagenin eengeautomatiseerdgegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormofopenige wijze,hetzijelektronisch,mechanisch,doorfotokopieën,opnamen,ofeniganderemanier, zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeuitgever. Voorzoverhetmakenvankopieënuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvanartikel16b Auteurswet1912j°hetBesluitvan20juni1974,Stb.351,zoalsgewijzigdbijBesluitvan23 augustus1985,Stb.471enartikel17Auteurswet1912,dientmendedaarvoorwettelijkverschul- digdevergoedingentevoldoenaandeStichtingReprorecht(Postbus3051,2130KBHoofddorp). Voorhetovernemenvan(een)gedeelte(n)uitdezeuitgaveinbloemlezingen,readersenande- recompilatiewerken(artikel16Auteurswet1912)dientmenzichtotdeuitgevertewenden. Samensteller(s)enuitgeverzijnzichvolledigbewustvanhuntaakeenzobetrouwbaarmoge- lijkeuitgaveteverzorgen.Nietteminkunnenzijgeenaansprakelijkheidaanvaardenvoor onjuisthedendieeventueelindezeuitgavevoorkomen. ISBN9789031374304 NUR777/847 Ontwerpomslag:NanjaToebak Ontwerpbinnenwerk:Houdbaar,Deventer Illustraties:MarcelJurriëns BohnStafleuvanLoghum HetSpoor2 Postbus246 3990GAHouten www.bsl.nl Voordedeelnemendekinderenisereenapartwerkboekbijdithandboekontwikkeld: Jebibbersdebaas.Werkboek.UitgeverijBohnStafleuvanLoghum,Houten DeboekenzijntebestellenviadeboekhandelofviauitgeverijBohnStafleuvanLoghum teHouten:www.bsl.nl/faalangst. Inhoud 5 Inhoud 5 Deel1 8 Achtergrondenopzet 1Inleiding 8 2Overfaalangst 10 2.1 Inleiding 10 2.2 Drievormen 10 2.3 Oorzaken 11 2.4 Kenmerkenensignalen 12 3Detraining 14 3.1 Theoretischeachtergrond 14 3.2 Ontspanningstechnieken 15 3.3 Hoofddoelenvandetraining 15 3.4 Vaardighedenopbouwen 15 3.5 Tetrainenvaardigheden 20 4Debijeenkomsten 21 4.1 Inleiding 21 4.2 Terugkerendetrainingsonderdelen 22 4.3 Variabeletrainingsonderdelen 25 5Toepassing,vereistenenprocedures 37 5.1 Toepassingsmogelijkheden 37 5.2 Vereisten 37 5.3 Aanmeldingsprocedure 39 5.4 Indicaties 40 5.5 Contra-indicaties 41 5.6 Vragenlijsten 42 5.7 Selectieprocedure 43 5.8 Tussentijdsecontactenmetleerkrachten 44 5.9 Afronding 44 6Schematischoverzichtvandetraining 47 6.1 Algemeenoverzicht 47 6.2 Overzichtperbijeenkomst 48 6 Jebibbersdebaas Deel2 58 Draaiboekouder-enleerkrachtbijeenkomsten 58 Ouder-enleerkrachtbijeenkomst1:Watdoenweopdefaalangsttraining? 58 Ouderbijeenkomst2:Watkuntúmetfaalangst? 72 Leerkrachtbijeenkomst2:Watkuntuopschoolmetfaalangst? 82 Deel3 94 Draaiboekkinderbijeenkomsten 94 Bijeenkomst1:Kennismaking 95 Bijeenkomst2:Watzegtjegevoel? 103 Bijeenkomst3:Watdenkje? 108 Bijeenkomst4:AanhetwerkmetdevierG’s 116 Bijeenkomst5:Mijnleerpunten 122 Bijeenkomst6:Anderslerendenken 128 Bijeenkomst7:Denkjezelfsterk! 135 Bijeenkomst8:Jegereedschapgebruiken 142 Bijeenkomst9:Laatjehelpen! 148 Bijeenkomst10:Afscheid 153 Bijlagen Bijlage1:Vragenlijstenselectiekinderen 158 Bijlage2:Handleidingselectiegesprekouders 167 Bijlage3:Handleidingselectiegesprekkinderen 169 Bijlage4:Tedownloadenmateriaal 173 Literatuur 175 Overdeauteur 177 8 Jebibbersdebaas d.1 Achtergrond en opzet 1 Inleiding Dezefaalangsttrainingisontstaantoeneenbasisschoolmijvroegeenfaal- angsttrainingvoordebovenbouwbijhenopschoolteverzorgen.Erbestondnog geenenkeldraaiboekvoordebasisschool.Webegonnendaarommethetboek HandboekfaalangsttrainingvanNieuwenbroeke.a.(1998)alsleidraad.Gaandeweg bleekdatvooronzedoelgroepbehoeftewasaanmeerconcreteenbijdebele- vingswereldvanhetwatjongerekindaansluitendeleer-enoefenstof.Deleer- krachtwaarmeeikdetraininggaf,bleekbehoeftetehebbenaaneenvolledig uitgewerktdraaiboek.Metdaarinpreciesaangegevenwelkematerialennodig zijnperoefeningofbespreking,maarookmetmeerletterlijkuitgeschrevenuit- leg.Nietzozeeromdirectvoortelezenofuithethoofdteleren,maarvooreen indrukvandemanierwaaropjedestofopkindniveaukuntbespreken.Demate- rierondomdevierG’sisimmersvrijabstractenvoorkinderen,zondergoede uitlegenbegeleiding,somsnoglastigtoepasbaar. Omdieredenbenikdestijdsbegonnenmethetschrijvenvaneencom- pleetdraaiboek,waarmeeiedereleerkrachtzomeekandraaienalscotrainer. Bepaaldeelementenuithetgenoemdehandboekwaarikmeebegon,zijninde trainingaanweziggebleven(inwatgewijzigdevorm),veleanderezijntoege- voegd.Ookisereenwerkboekvoordekinderengemaakt,zodatzedematerie ookthuisnogkunnenoefenenennabespreken.Indeloopvandetijdishet draaiboekopbasisvanervaringenvandegebruikersverschillendekerenbijge- schaafd.Sommigeoefeningenblekentochnogteabstractenenkelewerkbladen nietaansprekendgenoeg.Eriseenquiztoegevoegd,omdatkinderendat gewoonleukvinden,maarookomtecontrolerenofdestofbegrepenis.Ookis inouder-enleerkrachtbijeenkomst1aandachtgekomenvooronderlingoverleg tussenoudersenleerkrachtoverdeleerdoelenvoorhunkindofleerling.Ten slotteisindelaatstebijeenkomsteenheusediploma-uitreikingtoegevoegd. Naarderesultatenvanhetgebruikvandezefaalangsttrainingis(nog) geenwetenschappelijkonderzoekgedaan.Welisindepraktijkgeblekendatde meestekinderendieaandetrainingdeelnamen,daarookechtbaatbijhadden (meestalviertotvijfvandezesdeelnemers).Veelalgavenkinderen,leerkrach- tenenouderstijdensofdirectnadetrainingalaandatersprakewasvanmin- derangst.Vaakookgavenzeaanblijtezijnmetde‘gereedschapskist’(alle geleerdeoefeningen),diezenuoveralmeenaartoekunnennemen.Regelmatig d 1 . Achtergrondenopzet 9 werdookvankinderendieinmiddelsnaarhetvoortgezetonderwijswaren gegaan,teruggehoorddatzesteedsbeterhetgeleerdeindepraktijkkondentoe- passen. Erlijktdusookspraketezijnvaneenna-ijleffect.Decognitieveelemen- tenindetraininghebbenhuntijdnodigomte‘landen’ente‘wortelen’inde hersenen.Hetisgeenkunstjedatjeleertendatdaarnaaltijddirectgoedgaat. Ermeeoefenenenblijvenoefenenisnodigomhettelateninslijtenendeelte latenwordenvandepersoon.Deeffectenvandetrainingmoetendusevengoed oplangeretermijnverwachtworden.Daaromishetzobelangrijkomeralopde basisschoolmeetestarten.Zohebbenkinderenbinnendeveiligebasisschool- omgevingaldemogelijkheidomteoefenenenomhunbreinalvasttelaten wennenaaneenanderemaniervandenken,diehunindetoekomstminder faalangstzalbezorgen. Indepraktijkisoverigensgeblekendatkinderenmetanderevormenvan angstookbaathebbenbijhetdeelnemenaandetraining.Detrainersmaken dangebruikvanvoorbeeldendieaansluitenopdiespecifiekeangst. Dezetrainingzalkinderenopeenspeelsemanierbeterlerenomgaanmet hunfaalangst. 10 Jebibbersdebaas 2 Over faalangst 2.1 Inleiding Faalangstiseenvormvanangstdieopkomtalsjeietsmoetpresterenofalsje denktdatjeietsmoetpresteren,terwijljebangbentdathetjenietgaatlukken. Faalangstisaltijdgekoppeldaaneentaakofeenopdracht.Dieangstwerkt belemmerend. Kinderenmetfaalangstdenkenvanuiteennegatiefzelfbeeld.Devrees omtemislukkenbepaalthundenken.Zezijngefixeerdophetnegatieveen gelovennietdatzeooitietsgoedkunnendoen.Datzorgtvoorpassiefgedrag;ze ontlopenhetliefstsituatieswaarinerietsvanhenverwachtwordt.Succes schrijvenzeniettoeaanzichzelfmaaraandesituatie(detoetswastemakke- lijk,deleerkrachtheeftsoepelgerekend),maarmislukkenschrijvenzejuist weltoeaanzichzelf.Erwordtpasvanfaalangstgesprokenalsdeangstvoor mislukkingzogrootisdatdeprestatieer(ernstig)ondergaatlijden.Dever- wachteprestatieblijftuit(‘Erkomtnietuitwaterinzit’). Insommigebronnen(o.a.Nieuwenbroeke.a.,1998)wordtonderscheid gemaakttussennegatieveenpositievefaalangst.Negatievefaalangstiswat gewoonlijkalsfaalangstbenoemdwordt:eenangstomtefalenintaaksitua- ties.Negatievefaalangstwordtookwelpassievefaalangstgenoemd.Positieve faalangstiseenvormvanangstdieervoorzorgtdatdepersoonineenoptimale spanningstoestandkomtdietotbetereprestatiesleidt.Positievefaalangstheeft iedereenweleensinmeerofminderematenodigomtotprestatiestekomen. Positievefaalangstwordtookwelactievefaalangstgenoemd. 2.2 Drie vormen Faalangstbestaatindrieverschijningsvormen,dieelkaarkunnenoverlappenof tegelijkertijdvoorkunnenkomen(Nieuwenbroek,1998). −Cognitievefaalangst.Angstomslechteleer-endenkprestatiestelatenzien(‘Net wistikhetallemaalnog!’).Hetkindisbangvooreennegatievebeoordeling hiervandoordeleerkracht,ouders,klasgenotenenzichzelf.Daardoorblokkeert zijndenk-enleervermogen.Leerkrachtenenouderskunnendoorhetstellen vaneeneisofhetgevenvaneenopdrachtfaalangstveroorzaken,maarookhet kindzelfkanzicheisenopleggenwaardoorhetfaalangstigwordt.Hetgaatdan meestalomperfectionistischekinderen(Litière,2003). −Socialefaalangst.Angstomafgewezenofnegatiefbeoordeeldtewordendoor vrienden,klasgenoten,familieofanderegroepenwaarhetkindbijhoortofwil horen(‘Zezullenmevastuitlachen!’).Socialevaardighedenrakendangeblok- keerd,waardoordekansopafwijzingjuisttoeneemt. d 1 . Achtergrondenopzet 11 −Motorischefaalangst.Angstomfoutentemakenbijhetuitvoerenvanlichamelijke handelingen(‘Ikkannietsmeer,ikbenhelemaalverlamd’).Daardoorraken motorischevaardighedengeblokkeerd(bijvoorbeeldbijgym,tekenen,schrijven, apparatenbedienen).Hetkindverkramptdoordeangstomtemislukken. Eenspreekbeurtiseenvoorbeeldwaarbijdezedrievormentegelijkkunnenvoor- komen:hetkindisbangdathetzijnverhaalnietgoedmeerweet(cognitieve faalangst),hetisbangvoorwatklasgenotenvanhemvinden(socialefaalangst) enhetisbangdathethemnietluktomeenmeegebrachtmuziekinstrumentof ietsdergelijkstedemonstreren(motorischefaalangst).Depreeuw(1995)brengt nogeenonderscheidaanbinnendecognitievefaalangst:actievefaalangstenpassie- vefaalangst.Eenactieffaalangstigkindwerktheelhardenstreeftnaareenzo goedmogelijkresultaat.Hetbesteedtveeltijdaanhuiswerk,stamptveelen steuntergopzijngeheugen.Creatiefomgaanmetdestofenafstandervan nemenisdaardoorlastig.Actieffaalangstigekinderenzijnserieuzehardewer- kers.Eenpassieffaalangstigkindheefthetideedatinspanningnietbijdraagt aaneenbeterresultaat.Hoemeerinspanning,destemeerteleurstelling,ishun devies.Daaromwerkenzeslordigenbereidenzezichoppervlakkigvoor.Passief faalangstigekinderenlatennogaleensopstandigenafweziggedragzien. 2.3 Oorzaken Bijhetontstaanvanfaalangstspelenzowelaanlegalsomgevingeenrol.Een kinddatinaanlegfaalangstigis,zaleerderlasthebbenvannegatieve,faal- angstversterkendefactoreninzijnomgeving.Eenkinddatvanzichzelfemotio- neelstabielis,zalmindersnelfaalangstontwikkelen,ookalzijnerfaalangst- bevorderendefactorenindeomgeving.Devolgende(omgevings)invloedenkun- neneenrolspelenbijhetontstaanvanfaalangst. Invloedvanopvoeding Eenkindheeftvoortdurendbevestigingnodigdathetmagzijnwiehetis.Dat geeftbasisveiligheid.Wanneeroudershetmoeilijkvindenomhunkindzo’n positiefopvoedingsklimaattebieden,kanhetkindergonzekerwordenenzich ontwikkelentoteenangstigkind.Eenkindheefthetooknodigomtehorendat hetietswelofnietgoedgedaanheeft.Wanneerhetvanzijnoudersweinig feedbackkrijgt,wordthetonzekeroverzijnprestaties.Ookwanneerhetvoort- durendvergelekenwordtmetgezinsleden,zorgtdatvoorgroteonzekerheidover wiehetzelfisenmagzijn.Veelkritiekofjuisttehogeverwachtingenzijn uiteraardookfunest.Hetkindheeftsucceservaringennodigomnieuweuitda- gingentelerenaangaan.Alsoudersvoortdurendtwijfeluitsprekenofhunkind ietswelkanofjuistbenadrukkendathetkindhetechtgoedmoetdoen,wordt hetrisicovanhetontwikkelenvanfaalangsterggroot. 12 Jebibbersdebaas Aangeleerdgedrag Faalangstkankopieergedragzijn.Alsbijvoorbeelddeoudersvanhetkindfaal- angstigzijn,isdekansgroterdathetkindfaalangstiggedraglaatzien. Daarmeezijnoudersechternietdeschuldvanhetfaalangstigegedrag! Perfectionisme Wanneeroudersen/ofkindergperfectionistischzijn,ligtfaalangstopdeloer, omdatzehetdannietgauwgoedgenoegdoen.Demaakbaarheiddieleeftin onzecultuur,doetdaarnogeenschepjebovenop:streefnaarhetallerbeste,het allermooiste,hetmeestperfecte.Hetgevaarvaneenperfectionistischeouderis ookdathetkindzelfnietdekanskrijgtomdoorfoutenteleren.Deouderneemt hetkindvoordathetmisgaatdeboelaluithanden.Hetkindleertdannietdat foutenbijhetlevenhoren. Schoolsituatie Schoolisbijuitstekdeplaatswaarprestatieswordenverwacht.Hetisdaarom vangrootbelangdathetkindzichopschoolveiligvoelt.Dathijhetgevoelheeft dathijfoutenmagmaken,dathijvragenmagstellen,dathijmagoefenenen uitproberen.Daarvoorisnodigdatdeleerkrachtstructuurbiedt,duidelijkisin wathijverwachtvandeleerlingen,voorkomtdatleerlingenmetelkaarvergele- kenworden,ondersteuntenuitdaagt,positieveverwachtingenuitspreekt, positievefeedbackgeeft,deproblemenvanhetkinderkenteneengoederelatie heeftmethetkind.Wanneerdezedingenontbreken,isdekansophetontwik- kelenvanfaalangstgroot. Stoornissenenleerproblemen Faalangstkanhetgevolgzijnvandiverseleer-en/ofgedragsstoornissen.De oorzaakligtdanindeaanleginplaatsvanindeomgeving.Eenkinddatdoor zijnstoornisveelfoutenmaaktenveelnegatievefeedbackkrijgt,kanfaalangst ontwikkelen. 2.4 Kenmerken en signalen Kinderenmetfaalangstgevenallerleisignalenaanhunomgevingaf.Datkun- neninhetdagelijkslevenanderesignalenzijndanopschool.Nieuwenbroek (1998)geefthiervaneenduidelijkoverzicht,waaruitveelvandevolgendeken- merkenzijnovergenomen. Dagelijksfunctioneren −Sterkebehoeftehebbenaanhethorenuitsprekenvanpositieveverwachtingen dooranderen,ookalhebbenzezelfvooralnegatieveverwachtingen. −Vaakreactiewillenkrijgenopheteigenwerk.Somsvragenzedaarzelfom,