Paweł Stępień Bez złudzeń i bez pocieszenia - Jan Andrzej Morsztyn wobec religii Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 86/2, 25-43 1995 Pamiętnik Literacki LXXXVI, 1995, z. 2 PL ISSN 0031-0514 PAWEŁ STĘPIEŃ BEZ ZŁUDZEŃ I BEZ POCIESZENIA - JAN ANDRZEJ MORSZTYN WOBEC RELIGII „Intus ut libet, foris ut moris est” W twórczości Jana Andrzeja Morsztyna, obok wierszy nacechowanych skrajnym sceptycyzmem, epikurejskich i agnostycznych, prześmiewczych i bluźnierczych, znajdują się, nieliczne wprawdzie, utwory religijne oraz Nadgrobek Otwinowskiemu, ukazujące prawomyślny (mniej lub bardziej), ukształtowany głównie przez doktrynę Kalwina obraz życia i losów pośmiert­ nych człowieka. Pojawiają się też teksty, w których poeta przedstawia konfrontację chrześcijaństwa, utożsamionego z polskim katolicyzmem, i potęgi pogan. Aby ów swoisty paradoks objaśnić, trzeba sięgnąć do biografii autora Lutni. Jan Andrzej przyszedł na świat w rodzinie Andrzeja Morsztyna, gorliwego kalwinisty, silnie jednak związanego serdeczną zażyłością ze swym bratem Krzysztofem, wybitnym działaczem ariańskim, „senatorem Kościoła Bożego”. Ciotka poety Elżbieta wyszła za mąż za samego Fausta Socyna. Jej wnukiem zaś był Andrzej Wiszowaty, inspirator wydawania na wygnaniu „Biblioteki Braci Polskich” i autor głośnego traktatu O religii zgodnej z rozumem (200 — 201)ł. Wydaje się wielce prawdopodobne, że Jan Andrzej Morsztyn dobrze znał racjonalne zasady socynianizmu. Ojciec przyszłego poety pragnął, by wychowawcą jego synów był minister kalwiński Jan Laetus-Weselski, który tak ukształtował osobowość później­ szego szwagra Morsztyna, Andrzeja Reja, iż ów został gorliwym patronem i uczestnikiem życia zborowego, kwitnącego w jego rodzinnej Oksie. Warto dodać, że w zbożnych dziełach wspierać go będzie żona, głęboko religijna siostra Jana Andrzeja, Teofila (203, 210 — 211). Wychowaniem synów Andrzeja Morsztyna zajął się jednak Walerian Otwinowski, człowiek światowy, polityk, literat (203 — 205). Z pewnością cechowała go nie tylko uczoność, ale i poboż­ ność, skoro mógł zastąpić teologa, jakim był Weselski. Wraz ze swym opiekunem Jan Andrzej odbył podróż do Lejdy, słynnego niderlandzkiego ośrodka uniwersyteckiego. Tu w lipcu 1638 obaj immatry­ 1 Lokalizacje skrótowe odsyłają liczbami arabskimi do stronic artykułu: L. Kukulski, Dookoła „Pokuty w kwartanie". „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 2; liczbami rzymskimi zaś do stronic wstępu w edycji: J. A. Morsztyn, Utwory zebrane. Opracował L. Kukulski. Warszawa 1971. 26 PAWEŁ STĘPIEŃ kulowali się: młody Morsztyn jako słuchacz fakultetu filozofii i sztuk wy­ zwolonych, Otwinowski zaś (co znamienne) — teologii (VII —VIII). W czasie swych studiów poeta mógł poznać wiele — niekiedy skrajnie różnych — wizji świata i człowieka. W Lejdzie rok przed przybyciem Jana Andrzeja wydał swą Rozprawę o metodzie Kartezjusz. Morsztyn mógł ją zatem czytać, skoro znalazła się ona i w księgozbiorze przebywającego w Niderlandach w 1646 i 1647 r. Jana Sobieskiego2. W tej samej uczelni — niewiele wcześniej od poety — studiował jego krewny, Andrzej Wiszowaty, który w trakcie europej­ skich podróży spotkał apostoła nowożytnego epikureizmu, Pierre’a Gassen­ diego3. W Lejdzie, zapewne jeszcze w czasie trwania studiów Jana Andrzeja, w 1642 r. Kartezjusz zetknął się i dyskutował z Komeńskim4. Po powrocie, już jako dworzanin Aleksandra Lubomirskiego, Morsztyn wyrusza do Włoch (IX), ojczyzny Giordana Bruna, który głosił nieskończoność wszechświata; Giulia Cesarego Vaniniego, „orła ateistów”, złączonego więzami przyjaźni z Giambattistą Marinim; Galileusza i Tommasa Campanelli. Niewykluczone, że w r. 1645, dołączywszy do poselskiego orszaku Krzysz­ tofa Opalińskiego, Jan Andrzej przebywał w Paryżu (XXXIV, przypis 72). Wówczas działa tu Gassendi, oświecający grono młodych libertynów, m.in. La Mothe’a le Vayera, Cyrana de Bergerac, Claude-Emmanuela Chapelle’a i Moliera5; krzewią się wolnomyślicielstwo i ateizm, atakowane przez kato­ lickich polemistów; rozpala się spór jansenistów z jezuitami o stopień udziału istoty ludzkiej w dziele jej zbawienia6; a 22-letni Pascal, niemal rówieśnik Morsztyna, znany jest już jako autor Eseju o krzywych stożkowych i twórca „machiny arytmetycznej”7. Można zatem przypuszczać, że Jan Andrzej znał — choćby najogólniej — rozdroża europejskiej myśli o człowieku i nurtujące XVII-wieczną filozofię pytania. Przed październikiem 1642 umarł Walerian Otwinowski (204). Swemu umiłowanemu opiekunowi i wychowawcy poeta poświęcił pisany pięć lat później, monumentalny (liczący 732 wersy) Nadgrobek. Otwinowski, za młodu żołnierz, w wieku dojrzałym dość aktywny uczestnik życia publicznego, pozostawił po sobie przekłady Georgik Wergilego oraz Przemian Owidiusza. Nie dziwi przeto, że Morsztyn, spłacając dług wdzięczności ukochanemu „dziadowi”, tworzy epitafium, w którym dobitnie podkreśla, iż nieśmiertel­ ność przyniosły zmarłemu jego dzieła i cnota — ujawniona zapewne w dzia­ łalności na niwie politycznej, on zaś, wyzwolony z więzów marnego świata rzą­ dzonego przez śmierć, od samego Chrystusa „świetną wziął koronę” (w. 732)8 2 Zob. K. Targosz, Wokół „ukrytego filozofa” — ślady pierwszych zetknięć z Kartezjuszem i jego myślą ze strony polskiej. „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” seria A, z. 16 (1984), s. 101. 3 Zob. ibidem, s. 80 — 81. 4 Zob. ibidem, s. 88. 5 Zob. L. Kołakowski, wstęp w: P. Gassendi, Logika. W przekładzie L. Chmaja. [...] Warszawa 1964, s. XIV —XV. 6 Zob. choćby Z. Drozdowicz, Antynomie Pascala. Poznań 1993, s. 117—119. 7 Zob. ibidem, s. 115. 8 Teksty J. A. Morsztyna przytacza się tu z edycji: Utwory zebrane. Skrót lokalizacyjny wskazuje nazwę części, do której dany tekst należy: E = Erotyki, F = Fraszki, G = Gadki, L = Lutnia, К = Kanikuła, NO = Nadgrobek Otwinowskiemu, P = Pieśni, Ps = Psyche, 27 JAN ANDRZEJ MORSZTYN WOBEC RELIGII i oczekuje w królestwie niebieskim na ciał zmartwychwstanie. Poemat — pomnik wzniesiony tłumaczowi Metamorfoz, prawemu obywatelowi i, najpew­ niej, pobożnemu kalwiniście — łączy w sobie realia mitologiczne (zawiera, według Kukulskiego, 148 aluzji i odwołań do Przemian Nazona9), antyczne wyobrażenia o losach pośmiertnych wybitnej jednostki (ubóstwiony Otwinow- ski jaśnieje na firmamencie jako gwiazda), stoickie, adaptowane przez huma­ nistów renesansu i myślicieli baroku przekonanie o wiecznotrwałej sławie cnoty oraz chrześcijańską refleksję eschatologiczną. Religijna prawomyślność Nadgrobka stanowi zatem raczej świadectwo postawy Otwinowskiego i ważny element jego publicznego, chwalebnego wizerunku niż wyraz poglądów poety, który w tym samym 1647 roku napisze wiersz Redivivatus (К 19), podający w wątpliwość pośmiertną egzystencję ludzkiej duszy. U schyłku tegoż 1647 roku powstały trzy wiersze Na Boże Narodzenie, wiosną 1651 kolejne trzy — Na Wielki Piątek. Wszystkie autor składał z myślą o pobożnej siostrze Teofili i jej ofiarował (212 — 214). Jak bowiem zaznaczył w wierszu dedykacyjnym, poprzedzającym podarowany jej zbiór zagadek poetyckich, chrześcijańskie, „doskonałe cnoty” pani Rejowej przejawiały się w zamiłowaniu do psalmów i pieśni religijnych (G 1, w. 1, 9 — 12). Spełnia przeto oczekiwania siostry i pisze utwory mocno naznaczone piętnem konfesji kalwińskiej. Z surową atmosferą domostwa Teofili i jej męża Leszek Kukulski wiąże powstanie dwu wierszy: Pokuty w kwartanie (Wrel 11) oraz sonetu W kwartanie (Wrel 12) (XIII). Poeta stworzył je w czasie nękającej go uciążliwej malarii, która na rok bez mała (na przełomie 1651 i 1652) odebrała mu możność uczestnictwa w życiu politycznym (218 — 219). Pośród nielicznej grupy liryków religijnych Morsztyna te dwa mają znaczenie szczególne, gdyż jeśli nawet zrodziły się w otoczeniu głęboko uduchowionych, żarliwych chrześcijan, to nade wszystko stanowią osobisty rozrachunek zagrożonego śmiercią poety z Bogiem — nie tyle Abrahama, ile Kalwina. W roku 1646, dzięki protekcji Stanisława Lubomirskiego, Jan Andrzej wiąże się z dworem królewskim (X —XI). Dwa lata później południo- wo-wschodnie kresy Rzeczypospolitej ogarnia płomień buntu Chmielnickiego, obnażając dramatycznie słabość polskiego szlacheckiego państwa. W tym czasie poeta pisze utwory polityczne mające stanowić oręż w walce z sarmacką skłonnością do anarchii. Wiersz Non fecit taliter ulli nationi (Wo 3) ukazuje Rzeczpospolitą jako krainę szczególnie wyróżnioną przez Boga zaszczytnym zadaniem obrony „krzyża zbawiennego” (w. 3) przed pogańską potęgą. Morsztyn zaznacza jednakże, iż ojczyźnie potrzeba jeszcze jednego Boskiego daru — rządu (w. 11). W Pospolitym ruszeniu 1649 (Wo 4) błaga przeto „Boga wysokiego”, „Wodza zastępów” (w. 9 — 10), by przyniósł królowi zwycięstwo nad pohańcami i chłopstwem i tym samym umocnił jego władzę. Jan Andrzej — wolnomyślny obrazoburca, który w powstałych niewiele Wo = Wiersze okolicznościowe, Wrel = Wiersze religijne, Wu = Wiersze ulotne. W wypadku zbiorów wierszy występuje po skrócie numer kolejny utworu w zbiorze, w wypadku Psyche — numer kolejny oktawy. Podkreślenia w tych i wszystkich innych cytatach pochodzą od autora artykułu. 9 Zob. Kukulski, komentarz w: ed. cit., s. 831—845. 28 PAWEŁ STĘPIEŃ wcześniej fraszkach10 z bluźnierczą swadą zrównuje kusia ze Stwórcą (F 8, w. 24, przekazy С i J), jako polityk odwołuje się do religii, która utwierdza autorytet monarchy. W tym czasie we Francji La Mothe le Vayer, Gabriel Naudé, Cyrano i niemal wszyscy bezbożni libertyni opowiadają się za Ma- zarinim i królem przeciw Frondzie11. Morsztyn — podobnie jak oni — nie wątpi, że wsparty autorytetem religii absolutyzm stanowi rękojmię ładu, którego przeciwieństwem jest destrukcyjny chaos, a w Polsce nawet kres kultury chrześcijańskiej, nieustannie zagrożonej przez mahometańską potęgę. Jan Andrzej świat cywilizacji zbudowanej na fundamentach wiary w Chrystusa uznaje za własny, choć przekonanie to bezpośrednio ujawnia się w jego wierszach także w kontekstach żartobliwych: gdy wspomina smak „brzydkiej trucizny” — tureckiej kawy, co to nie powinna plugawić chrześcijańskiej gęby (L 66, w. 101 —104), i kiedy włączony w zbiorowość „wszystkich chrześcijan” wyraża zachwyt dla zmysłowego powabu niewiasty przystrojonej „zausznicami w dzwonki” (L 186). Morsztyn jako dworzanin i dyplomata królewski reprezentuje interesy katolickiego władcy, ale przed „potopem” szwedzkim kalwińska konfesja poety jest jeszcze jego politycznym walorem — Jan Andrzej posłuje bowiem do krajów innowierczych. Jednakże w początku 1656 r. zmienia wyznanie: przechodzi na katolicyzm (XVIII —XX), co potwierdza jego przywiązanie do idei silnej władzy monarszej i ułatwia mu karierę dworską. Dwa lata później sejm podejmuje haniebną uchwałę o banicji arian. Morsztyn, wykorzystując swoją pozycję, udzielił wydatnej pomocy krewnym-socynianom skazanym na wygnanie. Reguły konfesji zatem były dla niego, jak wolno sądzić, zdecydowa­ nie mniej istotne niż trzeźwe wybory polityczne i — co szczególnie ważne — nie naruszały serdecznych więzów rodzinnych (208 — 209). W dokonanym przed 1659 r. przekładzie Psyche poeta z oburzeniem pisze 0 przerażającym akcie świętokradztwa — ścięciu Karola I (Ps 27), z aprobatą zaś o Ludwice Marii, fundującej szpitale i kościoły (Ps 39) oraz gorąco wspierającej projekt „wojny świętej” z państwem Otomanów (Ps 40). 1 — jak się zdaje — pochlebstwo ulubionego dworzanina królowej nie koliduje tu z jego poglądami na ład społeczny i chrześcijański charakter europejskiej kultury. Z atmosferą pobożności katolickiej wiążą się przewrotne liryki erotyczne, włączone przez Kukulskiego do wierszy religijnych Jana Andrzeja: Na książki paciorkowe (Wrel 8), Na toż (Wrel 9) i Na obrazek (Wrel 10), ale także — naj­ pewniej — utwór Do św. Jana Baptysty (Wrel 7). Jako rzecznik obowiązującej moralności natomiast Morsztyn wystąpi składając jadowity pamflet wymierzo­ ny w Jana Sobieskiego — Serenadę północną (Wu 7), w której uwiecznił skandaliczne okoliczności zawarcia w maju 1665 ślubu przyszłego króla i ledwo co owdowiałej Marii Kazimiery. Poeta libertyn, „wszeteczeństwa wszelkiego świadomy” „obywatel bezbożnej Sodomy”, jak powie o sobie 10 Fraszki J. A. Morsztyna powstały, zdaniem L. Kukulskiego (Morsztyn Jan Andrzej. Hasło w zbiorze: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 1988, s. 690) ok. 1645 roku. 11 Zob. R. Brandwajn, wstęp w: Cyrano de Bergerac, Tamten świat. Przełożył J. Rogoziński. Warszawa 1956, s. 14—15. 29 JAN ANDRZEJ MORSZTYN WOBEC RELIGII w Pokucie w kwartanie (Wrel 11, w. 63 — 64), głosi tu z dezaprobatą: „małżeństwo dawno już zawzięte / Ślub poprzedziło i obrzędy święte” (Wu 7, w. 57 — 58). Utwór ten jednakże to nie wyznanie, ale broń polityczna, tym skuteczniejsza, im bardziej tekst jest zgodny z powszechnymi, najbardziej nawet trącącymi hipokryzją, przekonaniami. Inny, napisany w r. 1673, zjadliwy wiersz Do jegomości pana Jana Sobieskiego (Wu 8), przypomni ówczesnemu hetmanowi koronnemu, że winien gromić pogan, by „krzyż tryumfował z zawoju” (w. 72), a nie nękać ubogich ogrodników-chrześcijan w nie swoim sadzie i „dziardynie”. Jan Andrzej Morsztyn, konsekwentnie uznający absolutyzm za gwarancję ładu w świecie wciąż skłaniającym się ku chaosowi, zdradza z czasem coraz silniejsze sympatie profrancuskie. W roku 1678 zostaje poddanym króla- -Słońca, a w chwili swej politycznej katastrofy na dworze polskim wyjeżdża we wrześniu 1683 do zakupionych wcześniej we Francji posiadłości. Tu, z dala od polityki, ciesząc się dostatnim życiem, dbając o przyszłość czworga dzieci, zakładając urocze ogrody w Montrouge, dożywa swych dni12. Niewykluczone, że 8 stycznia 1693, podobnie jak — chrystianizujący wprawdzie — epikurej­ czyk Gassendi13 czy nieprzejednany bezbożnik Cyrano14, umiera po chrześ­ cijańsku. Ta paradoksalna, spotęgowana do zdumiewających rozmiarów i zarazem całkowicie pozorna, schizofrenia światopoglądowa Morsztyna nie ma wiele wspólnego z wyrachowaniem zręcznego dworaka, który w walce o karierę zapomina o religii, a odczuwa sympatię do absolutyzmu, gdyż imponuje mu olśniewający dwór Ludwika XIV. W sposób oczywisty jest ona podporząd­ kowana powszechnie przyjętej przez XVII-wiecznych libertynów zasadzie „Intus ut libet,foris ut moris est”, tyleż praktycznej, ile wyrażającej dramatyczne i pesymistyczne przekonania wolnomyślicieli15. Ani porzucenie kalwinizmu w czasie szwedzkiego „potopu”, nawet owocu­ jące korzyściami politycznymi, ani pomoc udzielana innowierczym członkom rodziny nie wykluczają szczerego zaangażowania religijnego. Jednakże Jan Andrzej, zmieniający konfesję na katolicką, a przy tym aktywnie wspierający swych krewnych-arian i utrzymujący wciąż serdeczne stosunki z żarliwą kalwinistką, jaką była jego siostra, bluźnierczo bezbożny w jednych wierszach, a zanoszący modły do Boga w innych, ujawnia swój indyferentyzm wy­ znaniowy, choć religia nie jest mu obojętna. Wiążąc ją z ideą absolutyzmu, uznając za gwarancję zbawiennego porządku w zmiennym świecie, kipiącym niespokojnymi namiętnościami wywoływanymi także za sprawą wiary, poeta bliski wydaje się poglądów Machiavellego, patronującego wolnomyślicielom w. XVII rozważającym kwestię religii. Twórca Księcia mówił o niej „jako najbardziej niezbędnej podporze społeczności obywatelskiej” i zaznaczał: 12 Zob. W. Weintraub, wstęp w: J. A. Morsztyn, Wybór poezji. Wrocław 1988, s. XXI-XXII. BN I 257. 13 Zob. Kołakowski, op. cit., s. XVI. 14 Zob. Brandwajn, op. cit., s. 18. 15 Zob. T. Gregory, Etyka i reliaia w krytyce libertyńskiej. Przełożyła A. Tylusińska. Warszawa 1991, s. 31-36. 30 PAWEŁ STĘPIEŃ nie było jeszcze w żadnym narodzie ustawodawcy, który by, zamierzając ogłosić wyjątkowe jakieś prawa, nie uciekał się do boskiej pomocy, bo inaczej ludy praw takich nigdy by nie przyjęły16. Morsztyn pisze również utwory religijne będące wyrazem szacunku dla poglądów osób, które kochał i szanował. Nadgrobek Otwinowskiemu czy wiersze dla Teofili dowodzą, iż jego gesty pobożności wypływały także z miłości i czci dla innych. W pewnej mierze polski poeta nieodległy jest od postawy Malherbe’a, twierdzącego, że nie rozumiał w ogóle religii, której go nauczano, ale lubił innych ludzi i często mawiał, że należy oddawać cześć bóstwu, które otoczone jest kultem państwowym17. Wyznaniowa obojętność poety szła w parze z jego dowiedzioną tolerancyj- nością, co potwierdza sformułowaną u schyłku XVII w. gorzką tezę Pierre’a Bayle’a, iż tylko negacja dopuszcza tolerancję18. Wyraziste rozgraniczenie obszaru prywatnych rozważań w „słodkich kabi­ netu wczasach” i wypowiedzi przeznaczonych na forum publiczne czy dla pobożnych krewnych stanowi swego rodzaju wypełnienie zaleceń mistrza XVII-wiecznych libertynów, Pierre’a Charrona, który pisał: dla człowieka mądrego [...] właściwe jest studiowanie każdej rzeczy, osobne rozpatrywanie wszelkich praw i obyczajów [...], by później je porównać, osądzić w dobrej wierze i bez namiętności na płaszczyźnie prawdy, rozumu i powszechnej natury [...] nie czyniąc sobie złudzeń lub plamiąc fałszem własny sąd, poprzestając na oddawaniu szacunku tym, wobec których jesteśmy [...] zobowiązani [...]. Francuski myśliciel przekonywał, że należy starać się, by „nasz sąd i nasze opinie pozostały święte i sprawiedliwe, stosownie do [...] nakazów” rozumu. To jedynie należy do nas i tym możemy swobodnie dysponować, albowiem świat nie ma nic do tego, o czym myślimy; zewnętrznie natomiast jesteśmy zaangażowani w to, co publiczne, i musimy być tego świadomi: tak oto często przyjdzie nam czynić coś słusznie, czego słusznie nie aprobujemy: nie ma na to lekarstwa, tak ułożony jest świat19. Jan Andrzej wydaje się w pełni tego świadomy. Jest bowiem sceptykiem i nie ma złudzeń co do reguł rzeczywistości, w której żyje. Dlatego też — konsekwentnie wątpiąc — daleki byłby od pewności i apostolstwa, które zawiodły na stos „orła ateistów”, Vaniniego. Rozdział sfery prywatności i sądów na użytek publiczny zaświadcza także o przekonaniu poety — wspólnym większości XVII-wiecznych libertynów, iż rozum wywyższa go ponad nieoświecony tłum, hołdujący powszechnym sądom. Jak głosił La Mothe le Vayer: Możemy szydzić z pochwał bezrozumnych mas; w słusznej pogardzie dla wieku ignorancji i perwersji, cieszmy się prawdziwą i niezmienną przyjemnością naszych prywatnych dyskusji20. 16 Cyt. za: Gregory, op. cit., s. 14. 17 J. S. Spink, Libertynizm francuski od Gassendiego do Voltaire’a. Tłumaczyła z angielskiego A. Neuman. Wstęp [...] H. Hinz. Warszawa 1974, s. 38. 18 Zob. ibidem, s. 18—19. 19 Cyt. za: Gregory, op. cit., s. 50 — 51. 20 Cyt. jw., s. 34. 31 JAN ANDRZEJ MORSZTYN WOBEC RELIGII Być może, jednym ze sposobów okazywania pogardy dla opinio communis było operowanie podważającym ją konceptem w poezji21. Wyznawana przez Jana Andrzeja zasada „Intus ut libet,foris ut moris est” łączyła go jednak nie tylko z libertynami. Albowiem i prawodawca nowożyt­ nego racjonalizmu, Kartezjusz, w Rozprawie o metodzie, którą poeta mógł znać, zarysowując projekt „moralności tymczasowej”, nakłaniał, by być „posłusznym wobec praw i zwyczajów swego kraju, trzymając się nieustannie religii, w której Bóg dał [...] łaskę wykształcenia od samego dzieciństwa”, oraz przekonywał: [należy] starać się zawsze raczej przezwyciężać siebie aniżeli los oraz zmieniać swoje życzenia aniżeli porządek świata i w ogóle wyrabiać w sobie wiarę, że poza myślą niema niczego, co byłoby całkowicie w naszej mocy22. Także i Pascal, do głębi porażony nędzą ludzkiego istnienia skażonego przez grzech, napisze: „Trzeba mieć na dnie duszy własny pogląd i wedle tego sądzić o rzeczach, mówiąc jednakże tak jak gmin”23. Morsztyn, postępując w zgodzie z tym przeświadczeniem, okazuje się nieodrodnym dzieckiem XVII stulecia, wieku godności i potęgi, ale zarazem bezradności i słabości rozumu, który przynosił wolność od tyranii powszechnych przesądów za cenę samotności. Rozum i religia W latach sześćdziesiątych w. XVI, za sprawą Stephanusa i Herveta, światło dzienne ujrzały łacińskie przekłady dzieł Sekstusa Empiryka, jakie — jedyne z zachowanych — dają jasny wykład zasad starożytnego sceptycyzmu24. W Europie, w której humanistyczne, racjonalne projekty ucieleśnienia har­ monii i ładu doskonałego świata w społeczności ludzkiej okazywały się jedynie utopiami, a rozpad jedności wiary chrześcijańskiej przyniósł gwałtowne i krwa­ we wojny religijne, prowadzone w imię godzących w siebie wzajem prawd uznawanych za absolutne, pyrronizm święcił triumfy popularności. Odległy był jednakże od — głoszonego przez uczniów greckiego filozofa — przeświad­ czenia o zawodności wszelkiej wiedzy. Montaigne, kreśląc w swej słynnej Apologii Rajmunda Sebond portret Pyrrona jako doskonałego mędrca, sprzeci­ wia się antycznym relacjom ukazującym go jako człowieka, który tak dalece zwątpił w świadectwo zmysłów, że nie schodził z drogi przed jadącymi wozami25. Sceptycy, zdaniem Montaigne’a, to ludzie, którzy idą za naturalnymi popędami, kierują się w życiu świadectwem zmysłów i rozsądkiem, stosują się do praw i zwyczajów; równocześnie jednak zawieszają sąd o rzeczach, co prowadzi ich do ataraksji, czyli obojętności i zupełnego spokoju ducha. [...] Krytyka rozumu, jaką sceptycyzm przeprowadza, jest też 21 Zob. D. Gostyńska, Retoryka iluzji. Koncept w poezji barokowej. Warszawa 1991, s. 234-235. 22 Cyt. za: Z. Drozdowicz, Intelektualizm i naturalizm w filozofii francuskiej. Wybrane postacie. Poznań 1987, s. 37. 23 Cyt. za: Drozdowicz, Antynomie Pascala, s. 70. 24 Zob. Kołakowski, op. cit., s. XXI. — W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. W yd. 8. T. 1. Warszawa 1988, s. 148. 25 Zob. Z. Gierczyński, wstęp w: M. de Montaigne, Próby. Przełożył T. Żeleński (Boy). Ks. 1. Warszawa 1985, s. 37. 32 PAWEŁ STĘPIEŃ dziełem rozumu. Ma ona na celu oczyścić go z błędów, wykryć wszystkie jego wypaczenia, iluzje, skłonność do przekraczania granic jego kompetencji. Rozum krytyczny, oczyszczony z błędów, jakim pospolicie ulega, może doprowadzić nas do prawdy przez krytykę fałszywych pojęć panujących wśród ludzi26. Ścieżką wątpienia, wytyczoną przez Michela de Montaigne, podąża Jan Andrzej Morsztyn. Sensualny i racjonalny charakter oglądu świata zapisanego w wierszach poety nie ulega kwestii. Co do pewności ludzkiego poznania Jan Andrzej nie ma jednakże złudzeń. Wie, że — jak to ujął Kartezjusz — „nasze zmysły niekiedy nas zwodzą”27; czy też raczej — zgodnie z przyjętym i głoszonym przez Gassendiego twierdzeniem Epikura: „Sensus nunąuam fallitur. Nie ma błędu w spostrzeżeniach, a tylko w sądach [...]”28. Dlatego w pieśni Na sen (P 5) utęskniony i zbolały kochanek mówi o spotkaniu ze zmarłą Zosią: Chciałem ją ułapić I mile obłapić, Lecz konterfekt, który-m miał za żywy, Nie był, tylko dym i cień prawdziwy, [w. 11 — 14] W swym krytycyzmie poeta nie ufa także rozumowi, któremu Pascal zarzuci, iż podległy jest namiętnościom i woli29. W sonecie Cuda miłości (L 177) mówi zatem o miłości przenikającej człowieka za sprawą zmysłów: Cuda te czyni miłość, jej to czyny, Którym kto by chciał rozumem się bronić, Tym prędzej w sidło z rozumem swym wskoczy, [w. 12 — 14] Świadom ograniczeń ludzkiego poznania, Morsztyn kieruje się świa­ dectwem zmysłów i rozsądkiem w swym nieprzejednanym dążeniu do wykrycia obciążających ludzki umysł iluzji i fałszywych pojęć. Poezja Jana Andrzeja ma dociekać prawdy, czemu daje on wyraz najdobitniej we fraszkach, gatunku pozwalającym na przekazanie najbardziej nawet niezgodnej z powszechnymi mniemaniami wiedzy o człowieku. Autor bezlitośnie — z przenikliwością psychoanalityka — odziera tu istotę ludzką z wszelkich złudzeń, obnaża determinujące ją popędy i namiętności, burzy iluzję kultury. Jak bowiem zaznaczył w wierszu Do Piotra o swoich księgach (F 2), „Nic nie są fraszki [...] / [...] które, [...] co chcą, nie wyrzeką” (w. 23 — 24). Albowiem — tłu­ maczył swej pobożnej siostrze Teofili — „poetom przystęp wszędzie wol­ ny, / I wiersz niedobry, kiedy nie swawolny” (G 1, w. 5 —6)30. Najpotężniejszy filar europejskiej kultury XVII w. stanowiła religia chrześ­ cijańska. Krytyczny sceptycyzm Morsztyna musiał przeto się z nią zmierzyć31. 26 Ibidem, s. 37 — 38. 27 R. Descartes, Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwaniu prawdy w naukach. Z oryginału francuskiego przełożyła, opatrzyła słowem od tłumacza i przypisa­ mi W. Wojciechowska. Warszawa 1988, s. 38. 28 Kołakowski, op. cit., s. XXVI. 29 Zob. Drozdowie z, Antynomie Pascala, s. 42 — 43. 30 Szerzej o fraszkach J. A. Morsztyna zob. P. Stępień, Fraszki erotyczne Jana Andrzeja Morsztyna, czyli w poszukiwaniu prawd ostatecznych. „Przegląd Humanistyczny” 1992, nr 1. 31 Obszernie o postawie Morsztyna wobec religii pisze Monika Ziółek w rozprawie doktorskiej poświęconej w znacznej mierze związkom światopoglądu twórcy polskiego z kręgiem myśli libertyńskiej : Między sarmatyzmem i libertynizmem. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna JAN ANDRZEJ MORSZTYN WOBEC RELIGII 33 Analizując potęgę miłosnego afektu poeta stwierdza: „Oczy, serce wam hołduje” (E 4, w. 1). Źródłem uczuć człowieka są zatem doznania sensualne. Wiara zaś przeczy zmysłom, o czym dowodnie przekonuje przypadek Pawła, który — co ironicznie akcentuje Jan Andrzej — wierzy mocniej niż ktokolwiek, gdyż „żeni się, choć ślepy” (L 52, w. 4). Bóg to „Deus abscondituś”, jak wynika z wywodów w wierszu na Boże Narodzenie 1647 (Wrel 3, w. 23), niedosiężny zmysłom i rozumowi. I w istocie — w decyzjach swych zgoła nieracjonalny, jako że przeczący przeświadczeniom umysłu o tym, co zgodne z rozsądkiem: „Dawna przypowieść, że by to szalony / Był”, głosi Morsztyn pisząc o przyjściu na świat Syna Bożego, „kto by [...]/ Purpurę zrzucił za liche łachmany, / Berło porzucił, odbieżał korony” (Wrel 2, w. 1 —4). Poeta uznając bezradność rozumu wobec tajemnicy Wcielenia jak najdalszy jest od stano­ wiska mistyków chrześcijańskich czy kontrreformacyjnych apologetów, prze­ konujących, iż Skoro „rozum” w sprawach wiary jest bezsilny, to znaczy, że jest bezsilny w ogóle, że ułomność jego i skażenie zaszły tak daleko, iż w ogólności nie jest on w stanie przyczynić się do realizacji tych wartości, o które człowiekowi jedynie przystoi się ubiegać32. Sceptyczny umysł Jana Andrzeja poszukuje bowiem prawdy, jaką będzie mógł przyjąć — jak zalecał Montaigne — w zgodzie z naturą i zdrowym rozsądkiem, a gotów jest odrzucić to, co przekracza przyrodzone człowiekowi zdolności rozumienia. Pod pręgierzem krytycznego osądu — podążając tropami francuskiego mistrza, bezbożnego Vaniniego i licznego zastępu XVII-wiecznych liberty­ nów33 — Morsztyn stawia cuda i wszelkie zjawiska mające objawiać ludziom istnienie Boskiej transcendencji. Prorocze sny, jak dowodzi w erotyku Na sen (L 138), mogą ziścić się tylko za sprawą świadomego działania człowieka, przyszłości bowiem — wobec wolności ludzkiej woli i postępków — nie sposób przewidzieć. Poeta powątpiewa w udział czynników nadprzyrodzonych w akcie ozdrowienia chorej niewiasty (P 22, E 33); sugeruje, że świętości przydaje kapłanom strój (G 4, w. 9 — 10); w liryku religijnym Siup biczowania (Wrel 5) zdradza (jak Montaigne34) swą niewiarę w spowodowane Bożą łaską męstwo męczenników (w. 61—62); pielgrzymowanie do sanktuariów w intencji po­ częcia potomka wydaje mu się skrajną niedorzecznością i wprost niekompeten­ cją pątników w dziedzinie płodzenia (L 100); diabeł zaś i czarownice występują w jego poezji jedynie w przysłowiowych, żartobliwych lub ironicznych na­ pomknieniach, wyjąwszy wzmianki o szatanie w wierszach religijnych. Sceptycznemu rozumowi Morsztyna obce są formy kultu religijnego wypełnione głęboką, duchową treścią. Różaniec otrzymany w prezencie od pobożnej wybranki postrzegany jest przez kochanka z erotyku Paciorki da- rowne (E 46) jako nieodłączny atrybut żebraka. Wizerunek Ukrzyżowanego, na tle prądów umysłowych epoki (Uniwersytet Warszawski, Instytut Literatury Polskiej. Warszawa 1978, maszynopis, s. 53 — 97). Dysertacji tej autor niniejszego artykułu zawdzięcza szereg sugestii bibliograficznych. O bluźnierczym, libertyńskim stosunku Morsztyna do religii zob. też J. Snopek, Objawienie i Oświecenie. Z dziejów libertynizmu w Polsce. Wrocław 1986, s. 61—68. 32 Kołakowski, op. cit., s. XXII. 33 Zob. Gierczyński, op. cit., s. 64 — 72. — A. Nowicki, Centralne kategorie filozofii Vaniniego. Warszawa 1970, s. 101 — 165. — Gregory, op. cit., s. 13 — 22, 30 — 32. 34 Zob. Gierczyński, op. cit., s. 71—72. 3 — Pamiętnik Literacki 1995, z. 2