İvan Denisoviç'in Bir Günü Kreçetovka İstasyonu'nda Bir Olay Matriyona'nın Evi Aleksandr İsayeviç Soljenitsin Rusça aslından çeviren: Mehmet Özgül Cem Yayınevi İvan Denisoviç'in Bir Günü Her sabah olduğu gibi, saat beşte ana barakanın yanındaki demir putrele vurularak kalk işareti verildi, iki parmak buz tutmuş pencerelerden zayıflayarak geçen çınlama sesi bir-iki kere üsteledikten sonra durdu. Hava ne kadar soğuk olacak ki, nöbetçi daha fazla vurmaktan vazgeçmişti. Çınlama kesildi, ama dışarısı İvan Denisoviç Şuhov'un ayakyoluna gitmek için kalktığı zamanki kadar karanlıktı. Pencerelere üç fenerin sarı ışığı düşüyordu; biri kampın içinden, ikisi de çevresinden... Barakanın kapısını açmak için nedense kimse gelmiyordu. Aptes varilini sopalara takıp götüren temizlik görevlileri bile görünürlerde yoktu. Şuhov kalk işaretinden sonra uyumaz, hemen kalkardı. İşbaşı yapılana kadar geçecek zaman devletin olmadığı için herkes istediği gibi kullanırdı. Kamp yaşantısına uyanlar bunu değerlendirmesini bilirlerdi. Kimisi bir arkadaşının elliği[1] için eski astarlardan kılıf diker, kimisi de kesesi kabarık hükümlüler ranzadan inerken yere çıplak ayakla basmasınlar diye kuru keçe çizmelerini[2] ayaklarına kadar götürürlerdi. Ambarlarda ücret karşılığı yerleri temizleyen, şunu bunu taşıyan hükümlüler bile vardı. Yemekhaneye gidip yemek çanaklarım bulaşık yıkama yerine götürenlere ise fazladan yemek verirlerdi. Ama burada iş almak kolay değildi; müşterisi boldu. En kötüsü de, çanaklardan yemek artıklarını yalamamak için insanın sinirlerinin demirden olması gerekiyordu. Ama Şuhov, ilk iş kolbaşısı[3] olan Kuzyomin'in söylediklerini hiç hatırından çıkarmıyordu. 1943 yılında doğrudan doğruya cepheden getirilen yarım kalan askerlik hizmetiyle birlikti on iki yıla hüküm giyen eski bir kamp kurduydu Kuzyomin. Ormanda çalışırken ateş yakıp ısındıkları sırada: — Burada orman yasaları hüküm sürer, çocuklar, demişti. Ama gene de yaşıyor insan. Kampta yok olup gidenler kimlerdir, bilir misiniz? Çanak yalayanlar, kamp revirine bel bağlayanlar, bir de arkadaşlarını gammazlayanlar... Gammazlar konusunda söyledikleri yersizdi kuşkusuz. Böyleleri başkalarının canı pahasına da olsa sapasağlam kalıyorlardı. Her gün kalk işaretiyle ayağa dikilen Şuhov bugün yerinden kıpırdamadı. Daha bir gün öncesinden bir kırıklığı vardı. Bütün vücudu ağrıyor, bir üşümedir gidiyordu. Gece sabaha kadar yatağında buz kesmişti. Uyku arasında kimi zaman iyice hastalandığını düşünmüş, kimi zaman da hastalığının geçtiğini hissetmişti. Sabah olsun istemiyordu bir türlü. Ama sabah olmuştu işte! Ne ısınılacak bir yerdi ya şu baraka! Pencereler bir parmak buz tutmuş, duvarla tavanın birleştiği köşeler örümcek ağı gibi bembeyaz kırağıyla kaplanmıştı. Kalkamıyordu. Tepesine battaniyesini, kaputu çekmiş, iki ayağını birden ceketinin bir koluna sokarak üst ranzada dertop yatıyordu. Bir şey görmüyordu ama işittiği seslerden barakada ve kendi iş kolunun köşesinde olup bitenleri anlıyordu. İşte, temizlikle görevli hükümlüler ağır adımlarla yürüyerek kocaman aptes varilini koridordan çıkarıyorlar! Bu, sakatların yapacağı hafif bir işti ama, sağa sola sıçratmadan götürmek de kolay değildi. İşte 75'inci iş kolunun keçe çizmelerini kurutma odasından getirip döşemeye attılar! (Bugün çizmelerimizi kurutma sırası bizdeydi.) İşte, bizimkiler de toplanmaya başladılar. Kolbaşı Tiyurin ile yardımcısı Pavlo konuşmadan keçelerini ayaklarına geçiriyorlardı. Bu işi yaptıkları ranzalarının gıcırdamasından belliydi. Pavlo tayın almaya, Tiyurin ise İDŞ'ye (İş Dağıtım Şubesi) gideceklerdi. Ama bu gidiş İDŞ'ye her gün yapılan ziyaretlerden başkaydı. Şuhov birden kaderinin çizileceği anın gelip çattığını anladı. Kendisinin de bulunduğu 104 numaralı iş kolunu iş ocakları yapımından çekerek "Sosyalist Yaşam Sitesi" adı verilen bir projeye göndereceklerdi. "Sosyalist Yaşam Sitesi" denilen yer şimdilik kar yığınları altında bir tarlaydı. Önce burada çukurlar açıp direk dikmek, sonra kendi çevrelerine dikenli tel çekmek gerekiyordu. En sonra da site kurulacaktı. Kısacası bir ay süreyle ayazda kavrulacaklardı, sığınacakları tek çatı altı yoktu. Ateş yakmaya gelince, odunu nerden bulacaklardı ki? Tek kurtuluş yolu durmadan çalışmaktı. Kolbaşının ağzını bıçak açmıyordu. Bu işi eline çabuk olmayan başka bir iş koluna yüklemek için baştakileri ayarlamaya gidiyordu şimdi. Elbette yanlarına eli boş varılamazdı. İş dağıtım müdürüne yarım kilo mu olur, yoksa bir kilo mu, domuz yağı alıp götürecekti. Bir denemeden zarar gelmezdi, neden kamp revirine çıkıp bir günlüğüne de olsa işten kaytarmıyordu? Her yeri sızlıyordu Şuhov'un. Ha, bir de nöbetçi muhafızın kim olduğunu bilmeliydi!.. Bunu düşünür düşünmez Bir Buçuk İvan'ın nöbetçi olduğunu anımsadı. Kara gözlü, sopa gibi uzun bir çavuştu bu. İlk bakışta korkunç bir adam gibi görünürdü ama tanıdıkça muhafızların en yumuşak başlısı olduğu anlaşılırdı. Hükümlüleri ne hücreye kapatır, ne de disiplin subayına çıkarırdı. Onun için Şuhov 9 numaralı barakadakiler kahvaltıya gidene kadar yatmaya karar verdi. Ranzalar sarsılarak sallandı. İki kişi birden kalkmışlardı. Bunlar, komşu ranzanın üstünde yatan baptist[4] Alyoşka ile onun altında yatan deniz yüzbaşılığından ayrılma Buynovski'ydi. Aptes varilinin İkincisini götüren yaşlı hükümlüler sıcak suyu kimin getireceği konusunda tartışmaya girmişlerdi. Hem de kadınlar gibi bağrışıp çağrışıyorlardı. 20'nci iş kolundan elektrik kaynakçısı: — Hey, kesin şu zırıltıyı! Şimdi yanınıza gelirsem! diye bağırarak adamlara doğru keçe çizmesinin tekini fırlattı. Çizmenin direğe çarpmasıyla birlikte berikiler sustular. Komşu iş kolunun kolbaşı yardımcısı yanındakine sızlanıp, duruyordu. — İkmal kısmındaki hergeleler bize kazık attılar, Vasil Fiyodoroviç! Dokuz yüz gramlık dört somun yerine üç tane verdiler. Kimin ekmeğinden keseyim, bilmem ki!.. Adam bunu ne kadar alçak sesle söylerse söylesin iş kolundakilerin hepsi duymuş, akşamleyin tayınlarından kesilecek parçayı kara kara düşünmeye başlamışlardı. Şuhov talaşla tıkış tıkış doldurulmuş şiltesinde yatıyor, yatıyordu... Ya iyice ateş içinde kıvransındı ya da kırıklığı geçip kalksındı. Ama ne o oluyordu, ne öteki... Baptist Alyoşka duasını mırıldanadursun, ayakyolundan dönen Buynovski ortalığa konuşarak: — Sıkı durun, arkadaşlar! dedi. Soğuk sıfırın altında otuz! Bunu işitir işitmez Şuhov doktora çıkmaya karar verdi. Ve aynı anda birisi üzerinden battaniyesiyle ceketini çekti aldı. Şuhov kaputunu başının üzerinden sıyırarak doğruldu. Karşısında, başı üst ranzanın hizasına kadar gelen zayıf yüzlü Tatar duruyordu. Demek nöbet sırası değişmişti ve beklemediği bir muhafız ansızın girmişti içeriye. Siyah kaputunun sırtına dikili beyaz yamadan numarasını okuyan Tatar. — E, sekiz yüz elli dört! Üç gün hücre cezası! dedi. Muhafızın tanıdık kısık sesi duyulur duyulmaz, tahtakurularının cirit attığı 50 ranzada yatan 200 kişide bir kıpırdanma başladı ve henüz kalkmayanlar, lambaların bir kısmı yanmayan barakanın loşluğunda giyinmeye koyuldular. Şuhov, sesinde, duyduğundan fazla bir üzüntüyle: — Peki ama neden, komutanım? diye sordu. İş cezası gene o kadar ağır değildi. Sıcak yemek verilir ve insan kendini kara düşüncelere kaptırmazdı. Ama hücre cezası bütün bütüne kötüydü. Cezanın neden verildiğini Şuhov da, oradakiler de, kendisi de bildiği için Tatar tembelce: — Neden olacak, kalkmadığın için, dedi. Hadi, komutanına gideceğiz! Adamın buruşuk köse yüzünden hiçbir şey anlaşılmıyordu. Başka av var mı diye bakınmaya bile başlamıştı. Fakat barakanın en karanlık yerinden en aydınlık yerine kadar herkes ranzaların birinci, ikinci katına oturarak bacaklarını, sol dizinde numaralar bulunan siyah aba pantolonlarına sokmaya çalışıyordu. Giyinmelerini bitirenler ise önlerini ilikleyerek Tatar muhafızdan önce kendilerini dışarı atıyorlardı. Şuhov'a hak ettiği bir ceza verseler gene sesi çıkmayacaktı. Ama her zaman en başta kalkan birine yapılacak şey miydi bu? Tatar'a yalvarmakla kusurunu bağışlatamayacağını bildiği halde âdet yerini bulsun diye bir yandan kusurunu bağışlatmaya çalışırken bir yandan da aba pantolonunu bacaklarına giydi. (Sol dizinin üzerindeki kirlenmiş eski bir bez parçasına soluk kırmızıyla Ş-854 diye yazılmıştı) Sonra ceketini geçirdi sırtına; biri göğsünde, biri sırtında olmak üzere aynı numara buna da yazılmıştı. Döşemedeki keçe çizmelerden kendisininkileri seçip giydi, şapkasını başına geçirdi. (Aynı numara bunun önünde de vardı.) Ondan sonra muhafızın peşine düştü. 104'üncü iş kolunda herkes Şuhov'un komutanlığa götürüldüğünü gördüğü halde kimse ağzını açıp tek kelime söylemedi. Çünkü bir işe yaramazdı, hem ne söyleyeceklerdi ki? Kolbaşı olsa biraz arka çıkardı ama o da yoktu şimdi. Şuhov, Tatar'ı sinirlendirmemek için kimseye bir şey söylemedi. Durumu görmüşlerdi, kahvaltısını ayırırlardı elbet. Muhafızın peşinden dışarı çıktı Şuhov ve çıkar çıkmaz yapışık bir ayaz soluğunu kesti. Kampın köşelerindeki gözetleme kulelerinden kuvvetli iki ışıldak her yanı tarıyordu. Kampın içindeki ve çevresindeki lambalar hâlâ sönmemişti. O kadar çok lamba koymuşlardı ki, yıldızları bile köreltiyordu. Ayaklarında keçe çizmeler, hükümlüler karlan kıtır kıtır çiğneyerek sağa sola koşturuyorlardı. Kimi helaya, kimi kantine, kimi paket postanesine seğirtiyor; kimisi de parasıyla lapa pişirmek için mutfağa gidiyordu. Hepsi de kaputlarının önünü sımsıkı düğmelemişler, boyunlarını yakalarının içine gömmüşlerdi. Üşümeleri soğuktan çok, bütün günü bu ayazda geçirme korkusundandı. Tatar muhafız kirli, mavi düğmeli eski kaputunun içinde uygun adımlarla 3öirüyordu. Ayaz ona hiç dokunmuyor sanırdınız. Taştan yapılmış kamp hapishanesinin çevresindeki yüksek tahta perdeyi geçtiler. Kamp fırınını hükümlülerin saldırısından koruyan dikenli telleri geçtiler. Ana barakanın önünde kalın bir telle direğe asılı, kırağı tutmuş demir putreli ve, ayazı fazla aşağılarda göstermesin diye kuytu bir yerde direğe bağlanmış, gene kırağı kaplı ısı ölçeri geçtiler. Şuhov umut dolu bir bakışla ışı ölçerin süt rengi cıva sütununa göz attı. Kırk bir dereceyi gösterirse işten kurtuldular demekti. Ama nerde, ısı o kadar düşük değildi... Ana barakaya girdiler, girer girmez de muhafızlar bölümüne yürüdüler. Tam da yolda aklına geldiği gibi çıktı Şuhov'un. Hücre cezası verilmeyecek yalnız muhafızlar odasının döşemesi yıkanacaktı. İçeri girince Tatar kendisini bağışladığını, döşemeyi yıkamasını söyledi. Muhafızlar bölmesinin temizliği için, aslında, kamp çalışmasına götürülmeyen hükümlüler kullanılırdı, en iyisi de ana barakada böyle birini sürekli görevlendirmekti. Çünkü Şuhov buraya o kadar çok girip çıkmıştı ki, kamp komutanı binbaşının, disiplin ve istihbarat subaylarının hizmetini görürken muhafızların bile bilmediği şeyler işitmişti. Birkaç zamandır da muhafızların odasını temizlemeyi kendisi için aşağılık bir iş sayıyordu. Onu bir-iki kere çağıran muhafızlar işin farkına vararak başka hükümlüleri çağırmaya başladılar. Muhafızların odasındaki soba güldür güldür yanıyordu. Sırtlarında yalnız kirli atletleri kalan iki muhafız masada dama oynuyorlardı. Bir üçüncüsü ise keçe çizmelerini ve kemerli gocuğunu çıkarmadan dar bir sıranın üstüne kıvrılıvermişti. Köşede, içinde silme beziyle bir kova duruyordu.