B I B L I O T H E C A SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM T E V B N E R I A N A BT 2018 Unauthenticated Download Date | 8/17/18 5:16 PM IVLIANVS AVGVSTVS OPERA EdIdIT HEINz-GüNTHER NESSELRATH dE GRUYTER Unauthenticated Download Date | 8/17/18 5:16 PM ISBN 978-3-11-022122-0 e-ISBN (PdF) 978-3-11-023904-1 e-ISBN (EPUB) 978-3-11-039078-0 ISSN 1864-399X Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalogue record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek The deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data are available on the Internet at http://dnb.dnb.de. © 2015 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Printing: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen ∞ Printed on acid-free paper Printed in Germany www.degruyter.com Unauthenticated Download Date | 8/17/18 5:16 PM hoc volvmine continentvr Praefatio ······················································································ vii 1. De Iuliani operum post eius mortem fortuna ··················· vii 2. De Iuliani opusculis quae hac editione continentur ········· vii 3. De singulorum opusculorum traditione manuscripta ········ x 4. De aliis textus Iulianei fontibus ······································ xvii 5. De editionibus prioribus ················································ xviii 6. De rationibus huius editionis et de Iuliani sermonis proprietatibus ······························································ xxiv Librorum conspectus ································································· xxx Sigla ························································································ xxxvi Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Θεμιστίῳ φιλοσόφῳ ····························· 1 Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Πρὸς Ἡράκλειον Κυνικόν ·················· 16 Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Εἰς τὴν Μητέρα τῶν θεῶν ·················· 55 Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Εἰς τοὺς ἀπαιδεύτους κύνας ················ 80 Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Συμπόσιον ἢ Κρόνια ························ 107 Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος εἰς τὸν βασιλέα Ἥλιον πρὸς Σαλούστιον ··········································································· 140 Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Ἀντιοχικὸς ἢ Μισοπώγων ··············· 174 Index nominum propriorum ······················································ 215 Index verborum memorabilium ················································· 223 Unauthenticated Download Date | 8/17/18 5:17 PM Unauthenticated Download Date | 8/17/18 5:17 PM praefatio 1. de ivliani opervm post eivs mortem fortvna Iuliani Imperatoris opera post eius mortem collecta esse et legi potuisse ab eis, quibus imperatoris res gestae curae erant, testes sunt Ammianus Marcellinus, qui „orationum epistularumque eius cum gravitate comitatem incorruptam“ laudat (XVI 5,7), et Zosi- mus, secundum quem πάρεστι … τῷ βουλομένῳ συλλαβεῖν ἅπαντα [scil. τὰ Ἰουλιανῷ πραχθέντα] τοῖς λόγοις ἐντυγχάνοντι τοῖς αὐτοῦ καὶ ταῖς ἐπιστολαῖς (III 2,4). Sub medium saeculum V Historiae Ecclesiasticae scriptor Socrates Constantinopolitanus ex Iuliani scriptis memorat Caesares, Misopogonem, tractatum contra Christianos (Contra Galilaeos), Sermonem contra Heraclium Cynicum.1 Circa finem saeculi VI Hesychius Milesius in Onomato- logo suo tabulam Iuliani operum conscripsit, quae postea in Sudam, s.v. Ἰουλιανός (σ 437), recepta est etiamque titulos operum continet, quae non iam extant. Post Hesychium nulla Iuliani operum mentio extat usque ad Sudam, lexicon compilatum circa finem saeculi X. Excerpta citationesque ex Iuliani operum, quae in Suda inveniuntur, testes sunt saeculo IX vel X editionem Iuliani operum litteris minusculis compositam esse, quam archetypum nostrorum codicum esse verisimile est (vide infra). 2. de ivliani opvscvlis qvae hac editione continentvr Haec editio ea tantum Iuliani imperatoris opuscula praebet, quae illo tempore orta sunt, quo Iulianus mortuo Constantio secundo solus in imperio Romano Augustus erat, i.e. inter tertium mensis Novembris diem anni 361 et diem vicesimum sextum mensis Iunii 1 Socr. HE III 1,57s. (Caesares, Contra Galilaeos); 17,9 (Misopogon); 22,11 (Contra Galilaeos); 23,14 (Caesares), 33 (Contra Galilaeos), 34 (Sermo contra Heraclium Cynicum). Brought to you by | Stockholms Universitet Authenticated Download Date | 10/29/15 10:28 AM viii praefatio anni 363.2 Intra istum viginti fere mensium spatium sex Iulianeis opusculis satis certum originis tempus ascribi potest: 1. Intra eos sex menses, quos Iulianus Constantinopoli mora- tus est (intravit urbem undecima mensis Decembri die anni 361 et Antiochiam profectus est altera mensis Iunii parte anni 362), scripsit Sermonem contra Heraclium Cynicum, fortasse mense Martio.3 2. Quod attinet ad Iuliani In Matrem Deorum Hymnum, verisi- millimum est eum eodem tempore conscriptum esse, quo celebra- bantur sollemnes matris deorum dies,4 i.e. inter mensis Martii anni 362 diem vicesimum alterum et vicesimum septimum. 3. Aliquo tempore post, prima mensis Iunii anni 362 parte, si iterum Iuliani ipsius verbis confidere possumus,5 Sermonem contra Cynicos Ineruditos scripsit. 2 Non includuntur in hac editione quae restant de Iuliani libris contra „Galilaeos“ scriptis duobus de causis: Iam extat recentior eorum fragmentorum editio (E. Masaracchia, Giuliano Imperatore, Contra Galilaeos: Introduzione, testo critico e traduzione, Roma 1990), et novam editionem non ulteriorem fructum producturam esse puto nisi tamquam meliore fundamento niti potest nova librorum Cyrilli Alexandrini contra Iulianum scriptorum editione, quae adhuc desideratur ex manibus Christophori Riedweg aliorumque (cf. eundem, Zur handschriftlichen Überlieferung der Apologie Kyrills von Alexandrien Contra Iulianum, Museum Helveticum 57 (2000) 151‒165; item eundem et Chr. Oesterheld, Scritto e controscritto: per una nuova edizione di Cirillo Alessandrino Contra Iulianum, in: Atti del Convegno Internazi- onale di Studi „Giuliano Imperatore. Le sue idee, i suoi amici, i suoi avversari“ = Rudiae 10 (1998 [in lucem venit 2000]) 420s.; necnon eundem, Exegese als Kampfmittel in der Auseinandersetzung zwischen Heiden und Christen. Zum “Sündenbock” von Leviticus 16 bei Julian und Kyrill von Alexandrien, Zeitschrift für antikes Christentum 16 (2012) 443s.). 3 Vide Rochefort 1963, 42. 4 Cf. cap. 3 p. 161c (Ὑπὲρ δὲ ὧν εἰπεῖν ἐπῆλθέ μοι παρ' αὐτὸν ἄρτι τὸν τῆς ἁγιστείας καιρόν). Si credere possumus Iuliani verbis cap. 19 p. 178d, opusculum unius noctis parte confectum est (v. infra). 5 V. Contra Cyn. Inerud. cap. 1 p. 181a: Iulianus cynicum aliquem accusat, quod ψυχρολουτεῖν οὐ βούλεται …, καὶ ταῦτα τοῦ θεοῦ [Solis] ταῖς θεριναῖς τροπαῖς ἤδη προσιόντος. Brought to you by | Stockholms Universitet Authenticated Download Date | 10/29/15 10:28 AM praefatio ix 4. Sermonem, cui in codicibus titulus est Συμπόσιον ἢ Κρόνια, sed qui etiam sub nomine Καίσαρες notus est,6 Iulianus ipso Saturnalium (i.e. Κρονίων) tempore anni 362 confecit.7 5. Iuliani In Solem Regem Hymnus inter diem vicesimum quintum et vicesimum septimum mensis Decembri anni 62 tribus noctibus confectus est, si denuo ipsis imperatoris verbis credere licet.8 6. Sermonem, qui in codicibus Ἀντιοχικὸς ἢ Μισοπώγων inscriptus est, Iulianus inter medium mensem Ianuarium et medi- um mensem Februarium anni 363 scripsit.9 7. Restat Iuliani Ad Themistium Epistula, de cuius tempore adhuc sub iudice lis est. Nam vel recentissimis temporibus assertum est hanc epistulam ab Iuliano non eo tempore scriptum esse, quo suam solam dominationem iniret, sed iam aliquot annis ante, cum a Constantio Caesar factus esset.10 Quocumque modo res se habet, codex unicus qui istud opusculum servavit (V, v. infra) pro titulo praebet verba Ἰουλιανοῦ αὐτοκράτορος Θεμιστίῳ φιλοσόφῳ, id quod demonstrat eos qui Iuliani scripta tradiderunt hanc epistulam pro Iuliani Augusti opere accepisse. 6 Cf., e.g., Socr. HE III 1,57 et III 23,14. Nonnumquam quaeritur, unumne opusculum istis duobus titulis significetur an duo; unum tantum fuisse verisimilius est. 7 Cf. cap. 1 p. 306A (ἔστι γὰρ Κρόνια). 8 Cf. cap. 3 p.131 D (ὑμνήσωμεν αὐτοῦ τὴν ἑορτήν, i.e. Natalicia Solis Invicti, quae die mensis Decembris vicesima quinta celebrabantur) et cap. 44 p. 157BC (Ταῦτα … ἐν τρισὶ μάλιστα νυξὶν … γράψαι … ἐτόλμησα). 9 Cf. cap. 10 p. 344A, ubi Iulianus Antiochenses facit dicentes se eius βαρύτητα iam septimum mensem pati; advenerat autem Iulianus Antiochiam die undevicesimo mensis Iulii anni 362. 10 Vide J. Stenger, Hellenische Identität in der Spätantike. Pagane Autoren und ihr Unbehagen an der eigenen Zeit, Berolini – Novi Eboraci 2009, p. 136 n. 119. Sed vide etiam Bidez 1929, 133‒141, ubi bonae causae afferantur, cur credamus Iulianum Epistulam ad Themistium haud multo tempore ante scripsisse, quam Constantinopolim (mense Decembri ineunte anni 361) advenisset. Brought to you by | Stockholms Universitet Authenticated Download Date | 10/29/15 10:28 AM x praefatio 3. de singvlorvm opvscvlorvm traditione manvscripta Iam anno 1929 Josephus Bidez, eminentissimus philologus Belgi- cus, opus quod inscribitur „La tradition manuscrite et les éditions des discours de l'empereur Julien“ publici iuris fecit, quod etiam nostro tempore omnibus Iuliani operum editoribus firmum funda- mentum praebet relationes inter Iuliani codices cognoscendi recteque iudicandi. Bidez omnes codices suo tempore notos indagavit (erant autem quinquaginta octo) et demonstravit ex eis codicibus solos quindecim alicuius momenti esse ad edenda ea septem opuscula, quae supra memoravi. Quod Bidetii iudicium nulla in re nisi quod attinet ad Hymni in Solem traditionem manu- scriptam leviter mutandum esse videtur: ad melius iudicandam stirpem „h“ non trium tantum sed quinque codicum ratio est ha- benda (v. infra).11 Post Bidetii tempora in lucem venerunt nonnulli alii codices,12 quorum tamen nullus novum in Iuliani textu constituendo fruc- tum apportare videtur.13 Codices igitur, quorum rationem habere debet editor septem opusculorum Iuliani Augusti, sunt hi: 11 Illos duos, qui ad Hymni in Solem textum constituendum accesserunt, codices (quorum sigla sunt L et Z, v. infra) iam Bidez recensuit (1929, 70s.), sed non necessarium iudicavit eorum quoque lectiones in apparatu critico citare. Ex collatione autem, quam fecit Adele Filippo (Giuliano, Inno a Helios Re. Rilettura dei codici, in: Prometheus 12, 1986, 85‒92) elucet etiam lectiones codicum L et Z non omnino neglegendas esse ad textum stirpis h constituendum; sed si recte video, nulla eorum lectio nos inducere posset, ut textum Hymni constitutum mutaremus. 12 Vide L. Canfora, Manoscritti degli opuscoli e delle lettere di Giuliano, in: Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’ Università di Bari 12, 1967, 65‒70; L. Canfora, Altri manoscritti giulianei, in: Antiquité Classique 37, 1968, 634‒636; R. Romano, Un codice inesplorato di opuscoli di Giuliano imperatore, in: Koinonia 1, 1977, 187‒190; A. Filippo, Un nuovo codice del Misopogon di Giuliano imperatore, Bollettino dei Classici 14, 1993, 67‒79. 13 Vide Prato2, CIII. Brought to you by | Stockholms Universitet Authenticated Download Date | 10/29/15 10:28 AM praefatio xi 1. Codex Leidensis Vossianus gr. F. III 77 (= V), codex charta- ceus bombycinus saeculo XII exeunte vel ineunte saeculo XIII factus, quem iam Cobet acuratissima examinatione dignatus est (et iure quidem).14 Olim continebat omnia septem opuscula, quae huic editioni insunt; iniquitas autem temporum (necnon negle- gentior lectorum usus) effecit, ut nunc haud pauca folia sint amissa; inque iis quae restant „antiqua scriptura situ et madore expalluit, charta subinde detrita est et nonnumquam perrosa“.15 Ordo opusculorum hoc in codice hic est:16 Folia 1‒7 continent maiorem Hymni in Solem Regem partem (1 p. 130B usque ad 26 p. 147A καὶ γνώριμα λέγειν); octo autem folia (id est totus quaternio) amissa sunt, in quibus olim fuit tertia eius opusculi pars (26 p. 147A usque ad 44 p. 158B) necnon initialia Hymni in Matrem Deorum capitula (1 p. 158D usque ad 9 p. 168D ἑορταί. Ὅτι μὲν οὖν). Folia 8‒12v (usque ad finem quintae textus lineae) exhibent posteriorem Hymni in Matrem Deorum partem (quae incipit in 9 p. 168D a verbis στάσις ἐστὶ τῆς ἀπειρίας) usque ad finem (20 p. 180C). Foliis 12v (a sexta textus linea) ‒ 71v (usque ad duodevicesimam textus lineam) continentur Iuliani tria encomia in Constantium Augustum et Eusebiam Augustam scripta necnon Iuliani Ad Athenienses Epistula (quae omnia hac in editione ut opera Iuliani Caesaris praetermittuntur). Quod restat de folio 71v (sunt autem solae septem lineae), continet primam Iuliani In Cynicos Ineruditos Sermonis particulam (1 p. 180D ‒ 181A usque ad πόρρω που σοφίας ἐλαύνει); post iterum totus quaternio periit, et folium 72r‒72v (usque ad quintam textus lineam) nihil praebet nisi ultimam istius sermonis partem (19 p. 202B a verbis ἔργα κρυπτόντων ἐν σκότῳ usque ad 20 p. 203C); omnes aliae eius opusculi partes (i. e. totum paene opusculum, 1 p. 181A ‒ 20 p. 203C) perierunt. 14 C. G. Cobet, Annotationes criticae et palaeographicae ad Iulianum, in: Mnemosyne 8, 1859, 341‒349. 15 Haec Cobeti verba sunt (1859, 349) quibus addere possis quod Bidez (1929, 7) septuaginta annis post non modo de magnis damnis per madorem effectis, sed etiam de iniuriis codici per „chemicorum venena“ (ut iterum Cobet ea loco brevi ante laudato appellavit) illatis dixit, quarum auctorum fuisse Ezechielem Spanheim (v. infra) suspicatus est. 16 Codicem inspexi imaginibus quas vocant digitalizatis eius foliorum usus. Brought to you by | Stockholms Universitet Authenticated Download Date | 10/29/15 10:28 AM