İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ (cid:144) FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRK DEVRİMİ VE DEVRİM MİMARLIĞI EVRENSELLİK TEMELİNDE BİR ARAŞTIRMA DOKTORA TEZİ Y. Mim. A. Meltem BASLO Anabilim Dalı : MİMARLIK Programı : BİNA BİLGİSİ MART 2008 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ (cid:144) FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRK DEVRİMİ VE DEVRİM MİMARLIĞI EVRENSELLİK TEMELİNDE BİR ARAŞTIRMA DOKTORA TEZİ Y. Mim. A. Meltem BASLO (502992401) Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 5 Şubat 2007 Tezin Savunulduğu Tarih : 12 Mart 2008 Tez Danışmanı : Prof.Dr. Ferhan YÜREKLİ Diğer Jüri Üyeleri Prof.Dr. Filiz ÖZER (İ.T.Ü.) Prof.Dr. Fatih GORBON (M.S.G.S.Ü.) Prof.Dr. Gülsün SAĞLAMER (İ.T.Ü.) Prof.Dr. İlgi Yüce AŞKUN (M.S.G.S.Ü.) Mart 2008 ÖNSÖZ Bu çalışma doktora ders döneminde yazılan bir makaleden kaynaklanmaktadır. Dönem sonu ödevi olarak hazırlanan çalışmada Türk Devrimi ve devrim mimarlığı konu edilmekte; son yirmi yıl içinde erken dönem Türk mimarlığına yöneltilen eleştirilere yanıt aranmaktaydı. Bu makalenin bir teze dönüşebileceğini hem dersin hocası hem de tez danışmanım olan Prof. Dr. Ferhan Yürekli fark etmiştir. Devrim mimarlığı araştırmasında evrensellik kavramı yeni bir bakış açısı getirmiş, çalışmanın gidişini değiştirmiştir. Bu noktadan sonra evrensellik ve onunla bağlantılı olarak Aydınlanma Devri çalışmanın iskeletini oluşturmuştur. Doktora çalışmam sırasında yardımları için Prof. Dr. Filiz ÖZER ile Prof. Dr. Fatih GORBON’a; tezin ortaya çıkması, yoluna girmesi ve sonuçlanmasında değerli görüşleri için tez danışmanım Prof. Dr. Ferhan YÜREKLİ’ye; destek ve anlayışları için aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Şubat 2007 A. Meltem BASLO ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ii TABLO LİSTESİ v ŞEKİL LİSTESİ vi ÖZET vii SUMMARY ix 1. GİRİŞ 1 1.1 Türk Devrimi ve Devrim Mimarlığına Farklı Bir Bakış 1 1.2 Çalışmanın Amacı, Kapsam ve Yöntemi 5 2. EVRENSELLİK KAVRAMI 7 2.1. Evrenselliği Tanımlamak 7 2.1.1. Evrensel, Evrensellik, Evrenselcilik Kavramları 7 2.1.2. Batı Uygarlığında Evrensellik İdealinin Tarih Boyunca Gelişimi 12 2.2. Evrenselliği Tanımlayan İki Dönem 19 2.2.1. Aydınlanma ve Evrensellik 19 2.2.1.1. Aydınlanma Devri'nin Özneleri: Aydınların Ortaya Çıkışı 20 2.2.1.2. Aydınlanma Devri'nin Nesneleri: Burjuvazinin Oluşumu 30 2.2.1.3. Aydınlanma Devri 33 2.2.1.4. Aydınlanma Devri'nin Özellikleri 44 2.2.2. Modernizm ve Evrensellik 67 2.2.2.1. Sanayi Devrimi 69 2.2.2.2. Modernizm 70 2.3. Düşünce, Eylem ve Üründe Evrensellik: Bir Ölçüt Araştırması 81 2.3.1. Aydınlanma Devri'nin Evrensellik Ölçütüne Etkisi 82 2.3.2. Modernizmin Evrensellik Ölçütüne Etkisi 84 3. EVRENSELLİK ÖLÇÜTÜ PERSPEKTİFİNDEN BATI UYGARLIĞI 87 3.1. Aydınlanma Ülkeleri 87 3.1.1. Düşünce ve Eylem Alanlarında Aydınlanma Ülkeleri 87 3.1.1.1. Aydınlanma Devri 87 3.1.1.2. Modernizm 95 3.1.2. Mimari Ürün Alanında Aydınlanma Ülkeleri 97 3.1.2.1. Aydınlanma Öncesi Mimarlık 97 3.1.2.2. Aydınlanma Devri 97 3.2 Geç Aydınlanma Ülkeleri: Düşünce ve Eylem Alanında Gelişmeler 123 3.2.1. Aydınlanma Devri 123 3.2.2. Modernizm 127 4. EVRENSELLİK ÖLÇÜTÜ PERSPEKTİFİNDEN TÜRK DEVRİMİ 128 4.1. Düşünce ve Eylem Alanlarında Türk Devrimi Analizi 128 4.1.1. Osmanlı İmparatorluğu'nda İyileştirme Çabaları 129 4.1.2. Aydınlanma ve Türk Devrimi 131 iii 4.1.2. Modernizm ve Türk Devrimi 141 4.2. Mimari Ürün Alanında Türk Devrimi Analizi 145 4.2.1. Aydınlanma Öncesi Mimarlık 145 4.2.2. Aydınlanma ve Türk Devrim Mimarlığı 149 4.2.3. Modernizm ve Türk Devrim Mimarlığı 163 5. SONUÇ 182 KAYNAKLAR 186 ÖZGEÇMİŞ 190 iv TABLO LİSTESİ Sayfa No. Tablo 2.1 Evrensellik kavramı ve kavramsal ilişkileri 82 Tablo 2.2 Evrensellik ölçütü 83 v ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No. Şekil 3.1 Louvre-Tuileries arasında yol ve meydan düzenlemesi, 1790 102 Şekil 3.2 Père Lachaise Mezarlığı, 1812 104 Şekil 3.3 Chaux Tuzlası, Ledoux 104 Şekil 3.4 Meclis projesi, Boullée 106 Şekil 3.5 Bastille Meydanı’nda festival pavyonu, 1790 106 Şekil 3.6 Père Lachaise Mezarlığı, 1812 108 Şekil 3.7 Coliseum – Circus projesi, Boullée 108 Şekil 3.8 Guinguettes – Halk Tiyatroları, Ledoux 108 Şekil 3.9 Chaux Tuzlası oduncuların evi, Ledoux 109 Şekil 3.10 Chaux Tuzlası Demir döküm atölyesi, Ledoux 110 Şekil 3.11 Loüe Irmağı bekçilerinin evi, Ledoux 110 Şekil 3.12 Besançon Tiyatrosu, Ledoux 111 Şekil 3.13 Egemenin Konutu, Boullée 115 Şekil 3.14 Kütüphane, Boullée 116 Şekil 3.15 Chaux Tuzlası planı, Ledoux 119 Şekil 3.16 Belediye binası, Boullée 120 Şekil 3.17 Newton Anıt Mezarı, Boullée 121 Şekil 3.18 Chaux Tuzlası fıçı imalathanesi, Ledoux 121 Şekil 3.19 Besançon Tiyatrosu, Ledoux 122 Şekil 4.1 Sirkeci Merkez Postanesi, Vedat Bey, 1909 147 Şekil 4.2 Birinci Meclis binası, İsmail Hasif Bey, 1915 148 Şekil 4.3 İkinci Meclis Binası, Vedat Tek 148 Şekil 4.4 Ankara İmar Planı, Jansen, 1932 151 Şekil 4.5 Lörcher Planı, 1925 152 Şekil 4.6 Lörcher planında meydan-yol kurgusu 153 Şekil 4.7 Ankara Yönetim kaması, Lörcher 154 Şekil 4.8 Lörcher planında Jansen müdahalesiyle oluşan çarpılma 155 Şekil 4.9 Düzenlemiş bulvarlar, Ankara 157 Şekil 4.10 Ankara’da park ve yol düzenlemesi 158 Şekil 4.11 Adalet Bakanlığı, 1936-1939 160 Şekil 4.12 İsmet Paşa Kız Enstitüsü, Egli, 1930 161 Şekil 4.13 Anıtkabir, 1944-1953, Onat/Arda 162 Şekil 4.14 Anıtkabir yarışmasına gönderilen yerli projeler 163 Şekil 4.15 Kömür İşletmeleri’nde okuldan detay 173 Şekil 4.16 Kömür İşletmeleri’nde Ekonoma 174 Şekil 4.17 Kömür İşletmeleri’nde yönetici evi 175 Şekil 4.18 Sümerbank Yerleşkeleri 177 Şekil 4.19 Çankaya’da ev, Seyfi Arkan 179 vi TÜRK DEVRİMİ VE DEVRİM MİMARLIĞI EVRENSELLİK TEMELİNDE BİR ARAŞTIRMA ÖZET Bu çalışmanın amacı Türk Devrimi ve devrim mimarlığını dünya tarihi içinde evrensellik bakış açısıyla yeniden değerlendirmektir. Bu değerlendirmede; evrensellik kavramı, Türk devrimi – Aydınlanma devri – Fransız Devrimi karşılaştırması ve mimari araştırma alanı olarak da Paris ve Ankara kentleri ele alınmıştır. Mimarlık tarihi çalışmalarında Türk Devrimi ve devrim mimarlığı konu edilince alışılagelmiş bir tarihsel sıralamaya gidilir. Buna göre Osmanlı devri ve devamındaki Türk mimarlığı, XVIII. yüzyılda Barok, Rokoko, Ampir, XIX. yüzyılda seçmeci-canlandırmacı, yüzyılın sonu ve XX. yüzyıl başında I. Ulusal Mimarlık, Cumhuriyet’in kurulmasından sonra Batıcı-kübik-modern ve yüzyılın ortalarında da II. Ulusal Mimarlık olarak özetlenmiştir. Bu tarihsel sıralama yapılırken Batı uygarlığındaki tarihsel gelişim ile paralellik kurulmaya çalışılmış; düşünsel ve toplumsal gelişim göz önünde tutulmak istenmiştir. Ancak, burada atlanan bir nokta vardır: düşünsel ve toplumsal altyapının aslında Osmanlı ve Türk gelişimine uymadığı gözardı edilmektedir. Türk Devrimi ve devrim mimarlığını zaman skalasından bakarak Avrupa’daki gelişmelerle değerlendirmek yanlış sonuçlara götürmektedir. Bu bakış açısı Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. yüzyıldaki iyileştirme çabalarını Aydınlanma olarak nitelerken Türk Devrimi’ni de temeli olmayan bir modernleşme projesine oturtmaktadır. Zaman skalasının böyle bir karşılaştırmada uygulanamayacağı, uygarlık yolunun başlangıcını hazırlayan matbaa örneğinden ortaya çıkmaktadır. Avrupa ülkeleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasında matbaanın kullanıma geçmesi açısından ikiyüzelli yıllık bir fark vardır. Bu durum zaman skalasındaki faz kaymasını da ortaya koymaktadır. Oysa ki, evrensellik perspektifinden yapılacak bir yaklaşım, sadece Türk Devrimi ve devrim mimarlığını doğru değerlendirmekle kalmamakta; aynı zamanda kıyaslamalı olarak Osmanlı mimarlığını da tarih içindeki yerine oturtmaktadır. Evrensellik değerinden çıkartılan ölçüt, mimarlığın arka planının da incelenmesine olanak vermekte; mimari ürünü biçemin ötesinde değerlendirmeye de imkan tanımaktadır. Evrensellik değeri daha önceki çağlarda da çeşitli bağlamlarda tanımlanmıştır ancak Aydınlanma Devri evrenselliğe “tam bağımsızlık” anlamını vermiştir. Bu anlam “evrensel insan” ve “evrensel bilim” boyutlarında kendi göstermektedir. Aydınlanma bağımsızlık yolunda insanın ilerlemesi için mücadele etmiştir. Bu mücadele üç ana dogma ile hesaplaşma çerçevesinde gerçekleşmiştir: Monarşi – Kurumlaşmış din – Metafizik. Bu çalışmada, aydınlanma’nın bu dogmalarla mücadele çerçevesinde tanımladığı evrensellik bir ölçüt olarak devrim mekanlarını değerlendirmekte kullanılmıştır. XVIII. yüzyıl Fransız devrim mekanı Paris ile XX. yüzyıl Türk devrim mekanı Ankara evrensellik ölçütüyle incelendiğinde; iki devrim de Monarşi dogması ile mücadele etmiş, her vii iki devrim de yeni bir başkent kurmak isterken sadece Türk Devrimi bunu başarmıştır. İki devrim de monarşiyi yıkarak cumhuriyeti kurmuş, iki kentte de yönetsel ve hukuksal binalar inşa edilmiştir. Halkın özgürlüğünü ve ilerlemesini hedef alan bu iki devrim, mimarlık alanında da halk için tasarıma yönelmiştir. Her iki devrim de kendi değer ve kavramlarını kentsel mekana mimarlık üzerinden yansıtmışlardır. Fransız ve Türk devrim mimarlıkları, geleneği ve taklidi reddetmişler, tasarımda aklı esas alarak kurumlaşmış din dogması ile mücadele etmişlerdir. İşlevsellik ve yararcılık her iki devrim mimarları için de tasarımın araçları olmuştur. Bilimsel düşünce hem tasarım hem de mimarlık eğitiminde temel alınmıştır. Mimari ürün yaratmada bilimden yararlanma esası teşkil etmiş; metafizik dogması ile mücadele eden bu yaklaşım, biçim, yapım yöntemi ve malzeme alanlarında da devrim gerçekleştirmiştir. Bu sonuçlar Türk Devrimi’ni Aydınlanma’nın tanımladığı evrensellik temelinde Fransız Devrimi ile birleştirmekte; iki devrimin biçimlendirdikleri devrim başkentlerini de düşünce, eylem ve mimari ürün boyutlarında ilişkilendirmektedir. viii TURKISH REVOLUTION AND REVOLUTION ARCHITECTURE A STUDY BASED ON UNIVERSALITY SUMMARY Present project is aimed to reconsider Turkish Revolution and revolution architecture in more universal point of view. This evaluation takes the idea of universality, Turkish Revolution, Age of enlightenment, and French Revolution into consideration. Two cities, Paris and Ankara were selected for architectural research field. Most studies concerning with Turkish Revolution and Revolution architecture have an arrangement based on historical perspective. According to this, the age of Ottoman Empire and consecutive Turkish architecture summarized as ecclectisist-revivalist, first and second national architecture periods corresponding to XVIII, XIX and XXth centuries, respectively. This approach is tried to keep the historical evaluation of Western civilization in parallel with Turkish architecture. However, one important point is missing: the intellectual and social background of western civilization do not properly match with Ottoman and Turkish development. Tailoring Turkish Revolution and revolution architecture according to time perspective and estimating it by the developments taking place in Europe lead us to come inappropriate conclusions. While this point of view calls the improvement efforts of Ottoman Empire in XVIIIth century as “enlightenment”, puts Turkish Revolution on a modernism project which is devoid of strong basis. Unsuitability of time scale for this type of comparison shows itself in the example of printing press. The invention of printing press stands at the beginning of civilisation road, although this facility reaches to Ottoman Empire with some delay, approximately 250 years. This delay clarifies the phase shift between Western civilization and Ottoman Empire. On the other hand, an universal approach not only evaluates Turkish Revolution and revolution architecture correctly but also settles Ottoman architecture down its place in history. The criterion derived from universality makes possible to evaluate the background of architecture as well as helps to appreciate the product more than its style. Although the concept of universality described in various ways in previous times, during the age of enlightenment it gained another meaning such as “absolute independence”. This meaning expressed itself in concepts of “universal man” and “universal science”. Enlightenment struggled with three main dogmas namely, monarchy, institualized religion and metaphysics to move mankind forward in the way of independance. The universality which is described in the context of struggle between enlightenment and these dogmas was used as a criterion to evaluate the places where the revolutions take place. Paris and Ankara, two different places in the world; evidenced revolutions in different times, XVIIIth and XXth century, respectively. Both French and Turkish revolutions struggled with monarchy, institualized religion and metaphysics. Although both tried to establish a new ix