İSTANBUL ŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ SOSYAL DEVLET İLKESİ AÇISINDAN KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARI HARUN KIRTAY OCAK 2017 ÖZ SOSYAL DEVLET İLKESİ AÇISINDAN KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARI Kırtay, Harun Kamu Hukuku Yüksek Lisans Programı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nihat Bulut Ocak 2017, 118 Sayfa Kentsel Dönüşüm Uygulamalarının hukuk alanında konuşulması yeni sayılabilecek bir gelişmedir. Ülkemizdeki kentleşme durumu dikkate alındığında şehirlerin değişiminin ve dönüşümünün devam ettiği görülecektir. Türkiye Anayasa’da belirtildiği üzere sosyal devlet ilkesini benimsemiş bir devlettir. Sosyal devlet olmanın gerektirdiği yükümlülükler sağlıklı ve düzenli kentleşme alanında da kendini gösterecektir. Bu çalışmada kentsel dönüşüm kavramına değinilmiştir, ardından kentsel dönüşüm uygulamalarına yasal temel oluşturan mevzuat incelenmiştir. Son olarak sosyal devlet kavramı incelenmiş, sosyal devlet ilkesini benimsemiş bir ülke olan Türkiye’de kentsel dönüşüm uygulaması örnekleri üzerinden sosyal devlet ilkesiyle ilişki kurulmaya çalışılmıştır. Bu yapılırken kentsel dönüşüm uygulamalarının sosyal devlet ilkesine uygun olarak gerçekleştirilebilmesi için bazı öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Kentsel Dönüşüm Hukuku, Kentsel Dönüşüm Uygulamaları, Sosyal Devlet. iv ABSTRACT URBAN TRANSFORMATION PRACTICES IN TERMS OF SOCIAL STATE PRINCIPLE Kırtay, Harun LLM, Department of Public Law Thesis Advisor: Prof. Dr. Nihat Bulut January 2017, 118 Pages The legal dimension of urban regeneration in Turkey has been a new development in recent years. When it takes into account the urbanisation of Turkey it can be seen that the change and transformation of cities has been continuing. Turkey is a state that embraced social state principle as enshrined in its constitution. The responsibilities of being social state displays itself in the area of planned urbanisation as well. In this study, the term of urban transformation was mentioned, after that regulation which is basic element of urban transformation implementation was examined. Finally, the concept of social state was examined, the relationship between Turkey and social state principle was tried to address by investigating the samples of urban transformation applications in Turkey. While doing this, some suggestions was offered so that urban regeneration may compliance with social state principle. Keywords: Urban Transformation Law, Urban Transformation Practices, Social State. v TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimime başlamadan önce İstanbul Şehir Üniversitesi’ne sunduğum niyet mektubunda, Kentsel Dönüşüm Hukuku konusunu çalışmayı istediğimi belirtmiştim. Ders dönemi bittikten sonra tez konusu seçerken Kıymetli Danışman Hocam Prof. Dr. Nihat Bulut bu düşünceme yeni bir boyut kazandırarak Sosyal Devlet İlkesi bağlamında kentsel dönüşümü ele almamı tavsiye etti ve bu çalışma ortaya çıktı. Tezin planını teslim ettiğim tarihten tezi bitirmeme kadar geçen süre içerisinde kıymetli görüşleriyle çalışmama yön veren Tez Danışmanım Hocam Prof. Dr. Nihat Bulut’a teşekkürü borç bilirim. Kıymetli vakitlerini ayırarak tezimi okuyan ve değerlendiren değerli hocalarımız Doç. Dr. Nur Kaman’a ve Doç.Dr. Halit Eyüp Özdemir’e teşekkür ederim. Tezimi yazdığım süre boyunca dualarıyla yanımda olduğunu hissettiğim aileme ve varlığıyla hayatıma değer katan nişanlım Nurcan Yiğit’e teşekkür ederim. Tezimle ilgili kaynaklar hususunda kütüphanesinden istifade ettiğim Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesine teşekkür ederim. Çalışmamın kentsel dönüşüm hukukuna ilgi duyan herkese bir fikir vermesini, faydalı olmasını temenni ederim. Harun Kırtay Aralık 2016 vi İÇİNDEKİLER ÖZ ............................................................................................................................... iv ABSTRACT ................................................................................................................. v TEŞEKKÜR ................................................................................................................ vi İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... vii KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................... ix TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................. x ŞEKİLLER LİSTESİ .................................................................................................. xi GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 BÖLÜMLER 1. KENTSEL DÖNÜŞÜM KAVRAMI, İÇERİĞİ, GELİŞİMİ VE UNSURLARI .... 5 1.1. GENEL BAKIŞ VE TANIMLAR .................................................................... 5 1.2. KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN TARİHÇESİ VE BATIDAKİ GELİŞİMİ ........... 9 1.2.1. Kentsel Dönüşümün Avrupa’da Gelişimi ................................................ 11 1.2.2. Kentsel Dönüşümün Amerika Birleşik Devletleri’nde Gelişimi ............. 14 1.2.3. Kentsel Dönüşümün Türkiye’deki Gelişimi ............................................ 16 1.3. TÜRKİYE’DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARINA İHTİYAÇ DUYULMASININ NEDENLERİ ......................................................................... 20 1.3.1. Göç ........................................................................................................... 21 1.3.2. Yasadışı ve Sağlıksız Yapılanma ............................................................. 22 1.3.3. Doğal Afetler ............................................................................................ 23 1.3.4. Küreselleşme ............................................................................................ 24 1.4. TÜRKİYE’DEKİ KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARININ AMACI ................................................................................................................................ 25 1.5. TÜRKİYE’DE KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN UNSURLARI ........................... 28 1.5.1. Kentsel Yenileme ..................................................................................... 29 1.5.2. Yeniden Canlanma/Canlandırma ............................................................. 30 1.5.3. Kentsel Yeniden Üretim ........................................................................... 31 1.5.4. Kentsel Sağlıklılaştırma-Eski Haline Getirme ......................................... 32 2. TÜRKİYE’DE KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN HUKUKİ BOYUTU ....................... 33 2.1. 6306 SAYILI AFET RİSKİ ALTINDAKİ ALANLARIN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ HAKKINDA KANUN ..................................................... 34 vii 2.2. 5366 SAYILI YIPRANAN TARİHİ VE KÜLTÜREL TAŞINMAZ VARLIKLARIN YENİLENEREK KORUNMASI VE YAŞATILARAK KULLANILMASI HAKKINDA KANUN............................................................ 42 2.3. KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU İLE İLGİLİ DİĞER KANUNLAR ....... 47 2.3.1. 5393 Sayılı Belediye Kanunu................................................................... 47 2.3.2. 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ............................................ 48 2.3.3. 2985 Sayılı Toplu Konut Kanunu ............................................................ 48 2.3.4. 3194 Sayılı İmar Kanunu ......................................................................... 51 2.3.5. 775 Sayılı Gecekondu Kanunu ................................................................ 56 3. TÜRKİYE’DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARININ SOSYAL DEVLET İLKESİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................... 61 3.1. SOSYAL DEVLET KAVRAMI .................................................................... 61 3.1.1. Sosyal Devletin Ortaya Çıkışı .................................................................. 61 3.1.2. Sosyal Devletin Tanımı, Amacı ve Özellikleri ........................................ 65 3.2. SOSYAL DEVLET VE KENTSEL DÖNÜŞÜM ARASINDAKİ İLİŞKİ .... 70 3.2.1. Sağlıklı Kentleşme ................................................................................... 70 3.2.2. Sosyal Devlet Bağlamında Konut Hakkı ................................................. 72 3.2.3. Konut Hakkı Bağlamında Sosyal Devletin İhlal Etmemesi Gereken Yükümlülükler ................................................................................................... 76 3.3. TÜRKİYE’DEKİ ÖNEMLİ KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMASI ÖRNEKLERİ VE SOSYAL DEVLET İLKESİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ...................................................................................... 80 3.3.1. Sulukule Kentsel Dönüşüm Projesi ve Sosyal Devlet İlkesine Uygunluğu Açısından Değerlendirilmesi .............................................................................. 80 3.3.2. Ankara Dikmen Vadisi Kentsel Dönüşüm Projesi ve Sosyal Devlet İlkesine Uygunluğu Açısından Değerlendirilmesi ........................................................... 94 3.4. SOYLULAŞTIRMA KAVRAMI VE SOYLULAŞTIRMA YOLUYLA YAPILAN KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARINA AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ’NİN YAKLAŞIMI ................................................... 101 3.4.1. Soylulaştırma ......................................................................................... 101 3.4.2. Soylulaştırma Yoluyla Yapılan Kentsel Dönüşüm Uygulamalarına Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Yaklaşımı......................................................... 105 SONUÇ .................................................................................................................... 109 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 113 viii KISALTMALAR LİSTESİ a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.md. : Adı geçen madde a.md. : Aynı madde bkz. : Bakınız çev. : Çeviren Ed. : Editör(ler) vd. : Ve Diğerleri haz. : Hazırlayan s. : Sayfa ss. : Sayfa Sayısı Küreselleştirme : Küreselleştirme: Sosyal Devletin Sonu mu? Özelleştirme : Özelleştirme Uygulamaları Karşısında Sosyal Devlet İlkesini Yeniden Düşünmek Temel İlkeler : Kentsel Dönüşüm Uygulamalarına İlişkin Temel İlkeler Kentsel Yenileme: Kentsel Yenileme: Yasal-Yönetsel Boyut, Planlama ve Uygulama Kentsel Yenileme İstanbul Örneği: Kentsel Yenileme Uygulamalarında Yerel Yönetimlerin Rolü Üzerine Düşünceler ve İstanbul Örneği ESKHS : Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi ESKHK : Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi SRKGDD : Sulukule Sakinleri ve Sulukule Roman Kültürünü Geliştirme ve Dayanışma Derneği BK : Bakanlar Kurulu AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi STK : Sivil Toplum Kuruluşu ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1. 6306 Sayılı Kanun’un 5. Maddesi Kapsamında 2016 Yılı İçin Verilen Kira Yardımı ..................................................................................................................... 38 x