T.C. BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI YÖNETİM VE ORGANİZASYON DOKTORA PROGRAMI İŞLETME GRUPLARINDA ÇEŞİTLENME VE BİLGİ ALANI YÖNETİMİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ DOKTORA TEZİ HAZIRLAYAN MEHMET AKİF KOCA TEZ DANIŞMANI PROF. DR. A. SELAMİ SARGUT ANKARA – 2015 I KABUL VE ONAY Mehmet Akif KOCA tarafından hazırlanan İşletme Gruplarında Çeşitlenme ve Bilgi Alanı Yönetimi: Türkiye Örneği adlı bu çalışma jürimizce Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir. Kabul (sınav) Tarihi: 04/02/2015 (Jüri Üyesinin Unvanı, Adı-Soyadı ve Kurumu): İmzası Jüri Üyesi : Prof. Dr. A. Selami SARGUT, Başkent Üniversitesi Jüri Üyesi : Prof. Dr. Abdülkadir VAROĞLU, Başkent Üniversitesi Jüri Üyesi : Prof. Dr. Nazlı WASTİ PAMUKSUZ, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Jüri Üyesi : Doç. Dr. H. Okan YELOĞLU, Başkent Üniversitesi Jüri Üyesi : Doç. Dr. H. Cenk SÖZEN, Başkent Üniversitesi Onay Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. …../…../20…. Prof. Dr. Doğan TUNCER Enstitü Müdürü II TEŞEKKÜR Elinizdeki çalışma dört yıla yaklaşan bir akademik uğraşın sonunda ortaya çıktı. Türkiye’de egemen örgüt formu olan işletme gruplarını daha iyi anlama ve açıklama yönündeki merak araştırmanın temel motivasyonu oldu. Başlangıçta makro değişkenler düzeyinde başlayan kavramsallaştırma ilerleyen aşamalarda örgüt düzeyindeki değişkenlerin öneminin anlaşılmasıyla birlikte mezo düzeyde bir analiz çerçevesine taşındı. Diğer bütün örgüt formları gibi işletme grupları için de kültürün ve bilginin önemli olduğu varsayımından yola çıkıldı. Bu çalışma için öncelikle Tez Danışmanım Prof. Dr. A. Selami Sargut’a teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Sayın Sargut’un kültür ve bilgi yönetimi konusundaki referans çalışmaları ve yönlendirmeleri çalışmanın sağlam bir kuramsal zemine oturmasına imkan sağladı. Max Boisot’un kültürel ayırımlara dayanan Bilgi Alanı modelinin işletme gruplarında bilgi yönetimini açıklamak için uygun bir kuramsal çerçeve sunduğu anlaşıldı. Çalışmanın literatür taraması, kullanılan model ve kavramlar araştırmacının konuya bakışında yeni ufuklar açtı. Kodlama-soyutlama ve yayılımı esas alan Bilgi Alanı modeli genel olarak araştırmacının düşünce altyapısına ve referans çerçevesine de önemli bir katkı oldu. Soyutlama olmadan bilginin anlamlı üst düzey bilgilere dönüştürülemeyeceği, hızlı ve etkin bir şekilde paylaşılamayacağı anlaşılmış oldu. Bilgi Alanı modeli soyutlamanın örgütler kadar kişiler ve hatta ülkeler için de ne kadar önemli olduğunun fark edilmesini sağladı. Çalışmanın sonuçlandırılmasında yapılan derinlemesine mülakatların da yadsınamaz bir katkısı oldu. Her ne kadar uygulayıcıların kuramın bütün yönlerini bilmesi ve değerlendirmesi mümkün olmasa da, uygulayıcılardan alınan geri besleme kuramın Türkiye’deki işletme grupları bağlamında daha iyi açıklanmasına ve kavramların ölçümüne katkı sağladı. Bu noktada, derinlemesine mülakatlarda görüşlerini paylaşarak araştırmaya destek veren değerli işletme grubu yöneticilerine ve yönetim danışmanlarına da teşekkür etmek isterim. Özellikle Sayın Haluk Alacaklıoğlu işletme gruplarının örgütsel yapılarına yönelik aktardığı bilgi ve değerlendirmeleriyle araştırmanın kavramsal çerçevesinin oluşumuna çok önemli bir katkı yaptı. I Türkiye’de işletme gruplarına yönelik bilgileri açık kaynaklardan bulmak mümkün olmadığından, kuramsal öngörülerin test edilebilmesi için anket uygulaması gerçekleştirildi. 8 aylık anket yaygınlaştırma süreci sonunda başlangıçta öngörülenden daha az sayıda geri dönüş alınabildi. Bu kapsamda değerli zamanlarını ayırarak işletme grubu anketine katılan yöneticilere katkılarından ötürü teşekkür ederim. Bu araştırma Türkiye’de şirketler kesimine yönelik görgül araştırmalar yapmanın zorluğunu da ortaya koydu. Akademisyenlerle paylaşılan kapsayıcı veri tabanlarının olmadığı ülkemizde şirketlerin ve yöneticilerin akademik çalışmalara katkı sağlama konusunda daha fazla istekli olmasının şirketler kesimine yönelik nitelikli akademik çalışmaların yapılmasını kolaylaştıracağı sonucuna varıldı. Çalışarak doktora yapmanın getirdiği zorluk bazı dönemlerde özel hayata ayrılacak zamandan fedakarlık yapmayı gerektirdi. Evlilik sürecim ile eşanlı başlayan doktora tez süreci, özellikle iş hayatının da yoğun olduğu dönemlerde, aileme yeterince vakit ayırmama engel olmuş olabilir. Bu noktada araştırma süresince bana her türlü desteği veren, kahvemi eksik etmeyen ve beni çalışmaya motive eden eşim Gülden ile tezin tamamlamasını beklemeden üç hafta erken dünyaya gelen oğlum Mehmet Göktürk’e teşekkür etmek isterim. Ayrıca uzakta da olsa her zaman yanımda hissettiğim kardeşim Mehmet Fatih’e bana verdiği moral ve destek için teşekkür ederim. Son olarak eğitim hayatımın en büyük destekçisi olan anneme ve babama teşekkür etmek ve bu çalışmayı onlara adamak isterim. II ÖZET İşletme grupları Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde baskın örgüt formu olarak görülmektedir. Türkiye’de işletme gruplarına yönelik yazın özellikle son 15 yılda gelişmeye başlamıştır. Bu çalışmada Max Boisot’un Bilgi Alanı modeli kullanılarak işletme gruplarının çeşitlenerek büyüme sürecinde bilgi yönetimlerinin nasıl değiştiğini açıklayan bir kavramsal model geliştirilmiştir. Ayrıca Türkiye’deki kültürel yapı ve işletme gruplarının gelişimi dikkate alınarak işletme gruplarının bilgi alanında nasıl bir dağılım gösterdiği araştırılmıştır. Bilgi Alanı yapısı farklılaşan işletme gruplarının çeşitlenme yönü, yönetim kontrolleri, bilgi kullanım ve paylaşım tercihlerinin nasıl farklılaştığı incelenmiştir. Çalışma kapsamında 15 işletme grubu yöneticisi ve yönetim danışmanıyla derinlemesine mülakatlar yapılmış, tezin kavramsal çerçevesine ve saha çalışmasında yöneltilecek sorulara yönelik geri besleme alınmıştır. Saha çalışması için geliştirilen işletme grubu anketi öncelikle kuramsal öngörülerden, ilaveten derinlemesine mülakatlarda dile getirilen görüşlerden yararlanılarak oluşturulmuştur. İşletme grubu anketi tespit edilen 565 grubun 173 adedine yaygınlaştırılmış, bunlardan yeterli geri dönüş alınan 35 grubun bilgileri değerlendirilerek istatistiksel analizler yapılmıştır. Çalışma sonucunda Bilgi Alanı modelinde öngörüldüğü gibi işletme gruplarında bilginin kodlanması-soyutlanması ile bilginin yayılımı arasında güçlü ilişki bulunmuştur. Türkiye’deki işletme grupları açısından Bilgi Alanında kodlama-soyutlama düzeyi yüksek olan “bilişsel” ve kodlama-soyutlama düzeyi düşük olan “ilişkisel” olmak üzere ikili bir sınıflandırma ortaya çıkarılmıştır. Bilişsel gruplarda sonraki nesillere ve profesyonel yöneticilere yönetim devrinin daha yüksek olduğu bulunmuştur. Kodlama-soyutlama düzeyi yüksek olan bilişsel grupların sayısının daha fazla çıkması, ülke genelinde ortaklaşacı değerlerin ağırlığı nedeniyle kodlama-soyutlama düzeyinin düşük kaldığını belirten kültür çalışmalarının varsayımları ile çelişen bir sonuç ortaya koymuştur. Bilişsel işletme gruplarının ilişkisel gruplara göre %21,9 oranında daha yüksek performansa sahip oldukları tespit edilmiştir. İşletme grubu performansını toplam çalışan sayısıyla birlikte bilginin yayılımının etkilediği bulunmuştur. Bilginin kodlama- soyutlamasının bilginin yayılımını artırdığı, bunun da işletme grubu performansını III artırdığı ortaya çıkarılmıştır. İşletme grupları açısından bilgi yönetiminde geleneksel yapıdan soyut yapıya geçişin önemli olduğu anlaşılmıştır. Yönetim kontrolleri açısından bilişsel grupların risk kontrollerini, bilgi kullanım tercihleri açısından ilişkisel grupların örtük bilgiyi, bilgi paylaşım yöntemleri açısından ilişkisel grupların elektronik haberleşme ve sosyal medyayı, bilişsel grupların ise yazılı emirler ve direktifleri diğer gruba göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha fazla kullandıkları ortaya çıkarılmıştır. Çalışmanın sonuçları ve bulguları işletme gruplarında bilgi yönetimi, kurumsallaşma ve çeşitlenme eğilimi açısından yararlı kuramsal ve pratik çıkarsamalar sunmaktadır. Anahtar kelimeler: İşletme grupları, bilgi alanı, çeşitlenme, yönetim kontrolleri. IV ABSTRACT Business groups (BGs) are considered as the dominant form of business organization in developing countries including Turkey. The literature on BGs has been growing in the last 15 years in Turkey. Based on Max Boisot’s Information Space framework, this study develops a conceptual model describing how information management in BGs change throughout diversification-led growth process. In addition, considering cultural framework and development of BGs in Turkey, dispersion of BGs in the Information Space has been researched. Differences among diversification strategies, management controls, information usage and sharing preferences of BGs having different Information Space structures have been analyzed. Structured interviews with 15 business group managers and management consultants have been made in order to get feedback on conceptual framework and field study questions. The business group survey has been developed firstly referring to theoretical insights and then by utilizing expert opinions raised during interviews. The survey has been distributed to 173 groups among a broad list of 565 groups and 35 complete survey responses have been used in statistical analyses. As inferred by the Information Space framework, a strong correlation between codification-abstraction and information diffusion has been found. Two different Information Space structures for the BGs have been revealed: cognitive groups with high codification and abstraction and relational groups with low codification and abstraction. Cognitive groups are related to higher levels of management transition to next generations and professional managers. The number of cognitive groups with higher codification and abstraction levels is found to be more than the relational ones; which contradicts cultural studies concluding that codification and abstraction level in the country is low due to the dominance of collectivist values. Cognitive groups have 21.9% higher performance compared to relational ones. It has been found that two parameters affect business group performance: number of employees and information diffusion. According to the results of this study, codification and abstraction facilitates information diffusion, which in turn increases business group V performance. This conclusion implies that transition to an abstract information management structure from a traditional one is important for BGs. Furthermore, cognitive groups have higher levels of risk controls compared to relational ones. Relational groups use implicit knowledge style more than the cognitive ones. In terms of information sharing preferences, relational groups use electronic communication and social media and cognitive groups use written instructions and directives more than the other group. Results of this study have provided fruitful theoretical and practical implications on information management, institutionalization and diversification in BGs. Keywords: Business groups, information space, diversification, management controls. VI İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR ......................................................................................................................................... I ÖZET ............................................................................................................................................ III ABSTRACT ....................................................................................................................................... V TABLOLAR LİSTESİ ....................................................................................................................... X ŞEKİLLER LİSTESİ ....................................................................................................................... XII 1. GİRİŞ .................................................................................................................................. 1 2. İŞLETME GRUPLARINDA ÇEŞİTLENME ..................................................................... 3 2.1. İşletme Gruplarının Tanımı ve Çeşitlenme ......................................................................... 3 2.2. Gelişmekte Olan ve Gelişmiş Ülkelerde İşletme Grupları .................................................. 9 2.3. İşletme Gruplarının Oluşumunu Açıklayan Yaklaşımlar ..................................................13 2.4. Çeşitlenmenin Kuramsal Dayanakları ...............................................................................18 2.5. Çeşitlenme Türleri ve Faydaları ........................................................................................25 3. ÇEŞİTLENME VE FİRMA PERFORMANSI .................................................................28 3.1. Çeşitlenme-Performans İlişkisinin Kuramsal Altyapısı ....................................................28 3.2. İlişkili ve İlişkisiz Çeşitlenmenin Performansa Etkisi.......................................................31 3.3. Çeşitlenmede Endüstri Yapısı ve Örgütsel Faktörlerin Etkisi ...........................................33 3.4. Çeşitlenmede Bilgi Kaynaklarının Etkisi ..........................................................................35 4. BİLGİ ALANINDA BİLGİ YÖNETİMİ ..........................................................................38 4.1. Bilginin Kodlanması, Soyutlanması ve Yayılımı ..............................................................38 4.2. Bilgi Alanında Örgütsel Yapılar .......................................................................................41 4.3. Bilgi Alanında Karmaşıklık Düzeyi ..................................................................................44 4.4. Bilgi Alanında Kültürel Farklılıklar ..................................................................................47 5. ÇEŞİTLENME VE BİLGİ ALANI YÖNETİMİ ..............................................................52 5.1. Çeşitlenmenin Koordinasyonu ve Bilgi İşleme Kapasitesi ...............................................52 5.2. Bilgi Alanında Çeşitlenme Döngüsü .................................................................................55 5.2.1. Tımardan Klana “Ön Çeşitlenme” ....................................................................................58 5.2.2. Klandan Bürokrasiye “Holdingleşme” ..............................................................................59 5.2.3. Tımardan Bürokrasiye “Ussallaşma” ................................................................................60 5.2.4. Bürokrasiden Pazara “İleri Çeşitlenme” ............................................................................60 5.2.5. Pazardan Klana “Dağılma” ...............................................................................................61 5.3. Çeşitlenme Döngüsünde İlişkili ve İlişkisiz Çeşitlenme ...................................................62 VII 6. ÇEŞİTLENME VE YÖNETİM KONTROLLERİ ...........................................................64 6.1. İlişkili ve İlişkisiz Çeşitlenmenin Kontrolü .......................................................................65 6.2. İşletme Grupları İçin Yönetim Kontrolü Türleri ...............................................................66 6.3. Bilgi Alanında Yönetim Kontrolleri..................................................................................72 7. TÜRKİYE’DE İŞLETME GRUPLARI VE ÇEŞİTLENME ............................................73 7.1. Türkiye’de İşletme Gruplarının Tanımı ve Kapsamı ........................................................73 7.2. Türkiye’de İşletme Gruplarının Tarihsel Süreç İçerisinde Gelişimi .................................75 7.3. Türkiye’de İşletme Gruplarının Oluşumunda Devlet Etkisi .............................................79 7.4. Türkiye’de İşletme Gruplarında Çeşitlenme Stratejileri ...................................................81 8. TÜRKİYE’DE İŞLETME GRUPLARI VE BİLGİ ALANI YÖNETİMİ ........................85 8.1. Türkiye’de Kültür ve Bilgi Alanı Yönetimi ......................................................................85 8.2. Türkiye’de İşletme Gruplarında Bilgi Alanı Yönetimi .....................................................87 8.3. Türkiye’de İşletme Gruplarının Bilgi Alanında Çeşitlenme Stratejisi ..............................89 8.4. Türkiye’de İşletme Gruplarında Yönetim Kontrolleri ......................................................90 8.5. Türkiye’de Çeşitlenme-Performans İlişkisinin Değerlendirilmesi ....................................91 8.6. Türkiye’de İşletme Gruplarında Bilgi Kullanım Tercihleri ve Paylaşım Yöntemleri .......93 9. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ................................................................................................96 9.1. Araştırma Soruları .............................................................................................................96 9.2. Metodoloji ve Metod .........................................................................................................97 9.3. Örneklem ve Veri Toplama ...............................................................................................99 9.4. Araştırmanın Kısıtları ......................................................................................................100 9.5. Analiz Yöntemi ...............................................................................................................101 10. ARAŞTIRMA DEĞİŞKENLERİ VE ÖLÇÜMÜ ...........................................................105 10.1. Bilgi Alanı Ölçümleri ......................................................................................................105 10.1.1. Kodlama ve Soyutlama ...................................................................................................105 10.1.2. Bilginin Yayılımı.............................................................................................................108 10.2. Çeşitlenme Ölçümleri ......................................................................................................110 10.2.1. Çeşitlenme Düzeyi ..........................................................................................................110 10.2.2. Çeşitlenme Yönü .............................................................................................................111 10.2.3. Çeşitlenme Modu ............................................................................................................113 10.2.4. Çalışmada Kullanılan Çeşitlenme Ölçümleri ..................................................................114 10.3. Yönetim Kontrolleri ........................................................................................................115 10.4. Bilgi Kullanım Tercihleri ................................................................................................116 VIII